Trò chuyện Triết học (Tập 3): Phần 2

TRO CHUY(N TRIO HOC • 113

... CHO LONG TOI THEO GHE ...
Anh muoi lam:
Chan non dt;ti ng4p ngilng tung bttac nh�
Tim run run tram tinh cam r1:tt re
Tuai mttai lam gap sach lq,i, dung nghe
Long mai mo' giua tay dai am ap...
(Huy C�n)
Chi muoi sau:
Em mudi sau tuai, trang mtidi sau
Ao lt:ta phdi buo·n san gio xtta...
(TranDq, Tit)
Va nang/ chang muoi bay:
Tuai mttdi bay bay gi& Zen gap gay
Ho'n vu Vd tpi ay o' may deo...
(Bui Giang)
Vu

Vd

buon? Bang khuang nho? Nhung

'xon xao


114 • BOIYANNAMSON

tham l�ng"? Nhfing than thucdau doi? Nhung trd tran
khong loi dap? CH, tuoi hoa nien khong bao gio c6 loi!
T9i ay d maydeo!

Nhung b.).n than men di! Roi se vao tuoi muoi tam
"ho'n quay trong gi6 bao", khong tranh khoi va khong bao
gio c6 l.).i! "Tuai cualytri" (l'age de raison) nhu nguoi Phap
n6i. Roi se doi di�n v6'i muon van cau hoi, binh thuong
hay tram tr9ng. C6 the c6 nhung loi khuyen bao, nhung
"nha tu van" thien than hay ac quy, nhung khong c6 ai thay
ta de ch9n ll_ia, quyet dinh, choi tu hay chap nh�n. Giua
dongdoi CUQn song, bq.n Se tlj minh nam lay tay cheo.
Th�t ra, "tuoi cua ly tri" dau phai bat dau m9t each
"may m6c" d tuoi doi chin!
N6 bat dau s6'm hdn the
nhieu, nhli nhfing nghien
cuu m6'i nhat da cho thay.
Chang phai ngau nhien khi
d (rat) nhieu nli6'c, nguoi ta
dq.y, chdi Va hQC triet hQC
( oi ! tu dang S(;1 Vadang yeu ! )
'j
ngay tu gifia nhfing nam
A
cap
t'1n li.'
"' ... 11. (B q.n khong
Xin thii "go" may tu
"philosophy for children"
trong may tinh!). Dau phai
"g40" trietde som thanh ba
(ong) � non! Chdi va vui
thoi ma! Nhung bo ich bat ngo: t�p dung ngon ngfi cho
chuan xac, t�p hinh thanh mQt so khai ni¢m, t�p th6i

116 ã BUI YAN NAM SON

Qàa di, v6'i nhung hoa tan t(l
Hoa trong h,3'n ta, ai hai duqc bao gi<1
Victor Hugo 1 *

T

oi nghe n6i trong d�o Ph�t, hanh d9ng vi tha d�p
nhat, quy nhat, hi�u qua nhat la "phap thi". N6 quy
hdn ca ao cdm, vang b�c, vi n6 n6i vao long nguoi, xoay
chuyen tim nguoi. Con nguoi, mong manh va co d9c
the, m¢t khi tam y bien doi, c6 the c6 sue m�nh thoi sdn.
Th�m chi den muc nha Ph�t g9i la "bat thoai chuyen",
tuc tu nay tam kien co, tiep t1;1c di len, hu6'ng thuqng.
khong quay lui tro l�i. Trang thoi buoi day ray nhung tu
"suy thoai", "xuong cap" tren nhieu linh Vljc, phap thi,
theo nghia tren, can thiet bao nhieu !
Nhung, tru6'c het la thai d9. Socrates ng6i xuong via
1

•

Dftn trong bai "Thac

la thd phach" trong S<;ri ta nh¢n.

118 • BUI YAN NA/HON

vua thay long minh trong treo, mat ni<,ji, khong bqn m9t
chut but rut, hoang mang. Do van tai d�c sac cua tac gia
chang? N6i the la thua! Hay phai chang "li1i theu" da
th�t slj thoat ra tu"long gam"? Vang, chac the roi! 22 cau
chuy�n gom nhieu hudng viva cung b�c khac nhau. C6
chuy�n ly ky, hoi h¢p khong kem truy�n phim Rashomon
cua Nh�t Ban trong "Quan hu via", co chuy�n hai ht.toe,
bat ngi1 nhu "Dua con", Icy di ma cam d¢ng nhu "Cai
vong kh uy en", va con thd
m(>ng nua, nhu trong
CAO HUY THU.AN
nhieu chuy�n khac. Cao
huynh dap them da thit
SQI TO NHiN
day d�n cho ho xlidng
khai ni�m, them mau
huyet, khong, dung hdn,
them khi huyet cho tam
than kia hong hao, tlidi
nhu�n, day sinh lljc.
'I!"'-

t

,,,. v.1•

N glio'i d9c yeu van
chudng, triet h9c Tay
phuong ding se c6 dip
g�p l�i rat nhieu ten
SZJ ......, ......
tuoi quen thu(>c, nhling
duqc gioi thi�u th�t nh�
nhang, duc;;c soi r9i duoi anh sang moi me, tinh te. Nay
la van chuong: La Fontaine, Victor Hugo, Baudelaire,
Ronsard, Verlaine, Tourgueniev ... , nay la triet ly:
Socrates, Ciceron, Epicur, Epitecte, Descartes, Kant,
Sartre ... Moi ngui1i d9c han se c6 cam nh�n cua rieng
: ..,,,






TRO CHUY(N TRlrT HOC • 123

Tu HIEN
. DEN
. DAI

HIEN
. DAI
. HOA

1

C6 m¢t so tu thoq.t nhin tuong nhu ddn gian, nhung
lq.i h6a ra rat rac roi, chang h q.n cha ((hi�n dt;ii". Thoi nao
cha la "hi�n dq.i" doi voi nguoi dang song trong thoi dq.i
ay? C1=1 Banh To chac cung thay thoi cua c1=1 la "hi�n d;µ"
so voi thoi cua to tien Cl:l ! Nhung, th�t ra, de duqc gQi
la "hi�n d;µ", khong ddn gian nhu the. D6 la ly do tq.i sao
tu nay moi chi ra doi o phudng Tay vao dau the ky XIX
ma tho_i. D6 la vao nam 1800 khi Hegel dung n6 Ian dau
tien nhu mc;>t khai ni�m de djnh nghia mc;,t thoi dq.i: "thoi
1
dq.i moi" ( die "neue Zeit ') la "thoi hi�n dq.i" ( die "moderne
Zeit"), tudng ung voi cha tieng Anh "modern times" va
tieng Phap "temps modernes". Thoi dq.i nao v�y? Thua: d6
la . . . suot ba the ky truoc do cua chau Au! Vi�c phat hi�n
ra "tan the gioi", phong trao Ph1=1 c hung va phong trao Cai
each ( ton giao) - ha S\f ki�n Ion vao khoang nam 1500 xa
lac xa ld - l;µ tq.O nen buoc ngo�t thdi d�i gifta thoi trung




126 • BUI YAN HAUON

nh�n nhu la tai san so huu cua tinh than, va tinh than
nh�n ra minh nhu la o trong nha cua chinh minh" ( tuc:
phan tinh). Sv ttj do va stj phan tinh the hi�n ro o ban
diem: a) tinh cd nhan: trong the gioi hi�n dq.i, ca tinh va
tai nang ca nhan du'Q'c the hi�n cong khai va VO hq.n; b)
quye'n phe phdn: nguyen tac cua the gioi hi�n dq.i doi h6i
rang: nhung gi muon dttQ'C thua nh�n thi phai thtjc S\i

xung dang; C) S1/ ttJ trj CUa hanh d(mg: d�c diem CUa the
gioi hi�n dq.i la moi nguoi ttj chiu trach nhi�m ve vi�c
lam cua chinh minh va d) triet h9c ( va khoa h9c) da
truong thanh, c6 SU m�nh "nam bat thoi dq.i cua minh
bang tu tu'ong".
- Va, thu hai, ly do de g9i "thoi d�i cua chung ta" la
"thoi dq.i moi nhat" la: m<;>t hi�n t.;ii - muon tlj khang
dinh minh nhu la "moi nhat", "hi�n d.;ii" nhat - thi phai
lien tyc doi mai de xung dang voi "Tinh than thoi dq.i"
("Zeitgeist").
Nhu the, doi voi phudng Tay, vi�c bien "thoi d.;ti cua
chung ta" (nostrum aevum) thanh "thoi d.;ti moi" (nova
aetas) phai la m9t no Ive
phi thuong, can c6
nhung tien de tinh than
nhat dµili, trong do S\i t\i
do va giai ph6ng ca nhan,
slj t\i tq va S\i phan tinh
ve van h6a (khong con
c6 m<;>t trung tam de ban
Karl Marx
phat van h6a nhu trong
qua khu nua va thua nh� cac nen van h6a khac, n6i ngan:

132 • IUI YAI 1AM SON

TIN VA DANG TIN
1
Tin Xuan da c6 nhanh mai day
Khong lfch nhung ma van bitt gieng...

B6 la h�nh phuc ddn sd cua nguoi han si vao thuo ma
tin con dong nghia voi . . . tin, vi trong coi VO thuong, it ra
nguoi ta van con c6 the vung tin vao nhung dinh lu�t hau
nhu hang cuu cua t\t nhien: 'xuan sinh thu thanh, ban VO
tam it thao mpc; phong hanh ba d9ng, t�n hilu tin it trung
ngu... ". Ngay nay, c6 le khong kh6 lam de c6 m¢t quyen
Iich, nhung nhanh mai thi khong chac se ltjp bao tin Xuan
vi bi ng�p ung; gi6 mt.ta khong chi loi h�n voi ca tom ma
con day chung vao chet ng�t giua long thanh ph6 ... Roi
con bao nhieu song ho, rung nui dang va se la n�n nhan
cua cdn me cuong tan pha. Cau thd Cung oan tttong da
vinh vien lui xa nay l�i lam qu�n long bao ngttoi dang dtiQ'C
song trong hoa binh: tang thitdng den ca hoa kia co nay ...
"Nhan tai" lan tran khap ch6n va nay dang tro thanh tham




TRO CHUY(N TRJ(T HOC • 135

3
Neu o binh di�n ca nhan, long tin can nhieu den sv
hieu biet thi o binh di�n xa h9i, slj vi�c phuc t<).p hdn

nhieu, vi o day quan h� gifia nguoi va nguoi ngay cang it
dva vao stj hieu biet trtjc tiep. Ngay tu dau, long tin la
m<;>t nguon ltjc xa h<;>i giup cho ho<).t d9ng phoi hQ'p gifia
nguoi v6'i nguoi c6 the hinh thanh trong dieu ki�n hau
nhli hoan toan VO danh. Trang xa h<;>i hi�n d<).i, ta chiu tac
d9ng boi nhfing cai g9i la hf thong tritu tli(J'ng, tuc nhfing
Cd che dQC l�p VOi d�c tfnh
cua nhung ca nhan. Chung
c6 gia tri nhli nhfing hf thong
kf hi�u, va ta chi lam vi�c v6'i
nhung ky hi�u ay. Chang h<).n
khi ta bo la phieu cho nhfing
ca nhan xa 1.)., hay san sang
giao dich tai chinh v6'i nhfing
to chuc ma ta khong he va
cung khong can quen biet.
Mai tniong giao dich nay la
Niklas Luhmann
dang tin c�y chi nho c6 long
tin rang n6 duQ'c thua nh�h
nhli la "ky hi�u" pho bien n'la ca nhan ta khong t<).O ra hay
khong tai nao tham tra duQ'c sv thua nh�n ay. M<;>t h�
thong truu tuQ'ng khac chinh la h� thong cua nhung
chuyen gia khoa h9c duQ'c ta thliong xuyen "vay mliQ'n"
tham quyen va kien thuc cua h9. Cac h� thong ay so di
v�n hanh dliQ'c la nho ta - tuy khong biet ho�c biet rat it