Trò chuyện Triết học (Tập 4): Phần 2

TRD CHUY(N TRlfT HOC • 1 09

TROCHUYEN: "RANH GIOI;z
CHO NHUNG KHA THE
CUA CON NGUOI"
•

-

?

Nguyen Thi Tu Huy: Hai tit "trier h9c" doi vai em,
thcti dc;zi h9c, la m9t n6i kinh hoang. Em tilng thay n6 trilu
tu()'ng, kh6 hie'u va xa rcti CUQC song. Hinh anh triet gia du()'c
hinh dung nhu nhang ngucti kho khan, chi biet c6 ly tinh ma
thoi. Roi d9t nhien, khi vao m9t moi tructng dc;zi h9c khac,
lien ngay Mp tuc em bi triet h9c cuon hut cha du biet rang
minh khong the' hie'u het n6, va kham pha ra rang triet gia
la nhang ngucti c6 nie'm dam me manh lift, c6 tam hon cao
thuQ'ng.
Con anh, chac chan triet h9c doi vai anh c6 m9t y nghia
dJc bift?
Bui Van Nam Sein: Vang, cung I�! ft c6 mon h<;>c
nao khien ngu'.di ta dan v�t nhu'. mon triet, bdi c6 qua
nhieu duc1ng vao va each g�p. Nhung triet gia Ion - qua
tieu SU cua h<;> - den voi triet h <;> c tu nhieu chan trdi


110

• BUIYANNAMSON

rat khac nhau, c6 khi tu nhfing slj co gay chan dc;,ng
trong tam tti. Ngu6'i ta thti6'ng nhac den Descartes
voi hai cdn md noi tieng th6'i tre, den Rousseau voi st;i
ban hoan, xuc dc;,ng lq. thtio'ng khi g�p hai cau hoi do
Vi�n Han lam Dijon treo giai thtictng ... Voi ngu6'i binh
thtio'ng nhti chung ta, "cai thuo ban dau ltiu luyen" khi
moi tiep xuc voi triet h9c gifi phan quan trQng trong
vi¢c xa roi hay gan b6 voi n.6. Anh c6 phan may man
vi dtiQ'c htictng kha trQn v�n bau khong khi triet h9c
"day thao thuc" khi buoc chan vao khoa triet D<:li hQc
Van khoa Sai Gem nhfing nam 1964-68, va ngay sau do,
dtiqc chung kien va it nhieu hoa minh vao cao trao triet
h9c "the h� 68" soi dc;,ng ct Tay Au, the h� "vang" da
tq.O ra nhfing "trtiong phai Frankfurt", triet h9c h�u hi�n dq.i va triet h9c h�u cau true v6'i VO so nhfing bien
the phuc tq.p va phong phu cua n6. La ngtioi den tu
phtidng Dong, nq.n nhan cua chien tranh va ngheo d6i,
hen Cq.nh slj to mo co hfiu muon biet nguo'i Tay phtidng
"nghi gi trong dau", ne nep h9c thu�t o do dq.y cho biet
rang muon biet dieu ay thi phai day cong va tht;ic slj
khong de dang! St;i say me chi la dieu ki¢n ban dau ...

NTTH: The nhung, qua nhung gi duqc biet ve' qua khu
cua anh, hinh nhli doi v6'i anh con co rnqt die'u quan tr9ng
hdn triet hqc, d6 la dat ntio'C nay. Anh eta tung hy sinh triet
hc;,c cho hai chit d6: Vift Nam?

BVNS: 0, khong c6 gi to tat nhti the ca! D6 chi la
dieu tlj nhien trong m¢t hoan canh khong ... tlj nhien
cua nhfing du hQc sinh tu m¢t dat nlioc dang c6 chien

tranh va khao khat hoa binh. N6 ciing phu hqp v6'i xu the


JRO CHUY(N TRlfT HOC • 111

va tam thuc chung cua ca m9t the h� day nhi�t huyet va
md m9ng. Chi c6 dieu, ve mJt ca nhan, qua c6 mat kha
nhieu thoi gian va slj t�p trung, nhung d6 chu yeu la do
loi cua minh.
NTTH: Anh c6 the' giai thich mqt each gian dj va de
hilu ve' m�nh de' nay: "triet h9c la khoa h9c cua m9i khoa
h9c"? Li�u the giai c6 the' c6 cac thanh tf!u ngay nay ma
khong c6 triet h9c khong? Nghza la neu khong c6 triet h9c
thi li¢u c6 the' c6 khoa h9c khong?
BVNS: "Triet h9c la khoa h9c cua m9i khoa h9c" hay
triet h9c nhu "khoa h9c pho quat" la tieu ngii' cua thoi co
d�i va trung d� Tay phudng. Ly do Iich SU: cac nganh khoa
h9c rieng le chtia tach roi khoi triet h9c va chua dinh hlnh
thanh nhung khoa h9c d9c l�p. Ly do h� thong: triet h9c
cung cap Cd SO sieu hinh h9c (ban the h9c - than hQC) Va
Cd so nh�n thuc lu�n cho m9i linh Vljc. Tit thoi c�n d�i, cac
khoa h9c rieng le lan lu(Jt truong thanh it nhieu hj phat (vi
d1=1: v�t ly h9c Newton van con mang danh la "triet hQc"
nhti cuong ron chtia lia!) tit long m� triet h9c nhu' tli m<)t
cai d� con khong 16 ngay cang trong rong dan. Ca hai (triet
h9c va khoa h9c) deu trai qua Cdn khung hoang cua St}
trtidng thanh, ngrua la Vh9c (nhat la khoa h9c hj nhien) muon do� tuy�t vo'i triet
h9c hoJc gian lti(Jc triet h9c thanh phudng phap lu�n va
khoa h9c lu�; ngttQ'c 1�, triet h9c van muon tiep t1=1c giu

vung vai tro "pho quat" cua minh voi slj hlnh thanh cac h�
thong tu bi�n do SQ tu Descartes, Leibniz, thuyet duy tam
Due (Fichte, Schelling, Hegel ... ) keo dai den t� Husserl
("triet h9c nhu la khoa h9c ch�t che") va. Heidegger ("ban


112

• BUI YAN RAM SON

the h9c nen tang"). Tu gifia sau the ky XX, tnirang triet hQc kh6ng con dung "tren", trai l�i, binh dang va
song hanh voi khoa h9c va cac lo�i tuong h�u-hi¢n d�i xet l�i tri¢t de tham VQng CO hfiu nay
cua triet h9c. M¢t CUQC khung hoang thu hai de) con tram tr9ng hdn tnioc, nhung la m9t khung hoang
c6 tac d¢ng giai t6a khoi nhieu dinh kien va ao tuong da it
nhieu lam Xd cung tu' duy triet h9c. Tuy nhien, tinh "pho
quat" cua triet h9c kh6ng vi the ma mat di, trai 1�, nho the
ma du'qc d�t l�i tren nhfing Cd so moi. Triet h9c pho quat
hieu nhu "h¢ thong
triet h9c" kh6ng con
ly do ton t�i, nhung
"triet h9c c6 h¢ thong"
to ra can thiet hdn h'ic
nao het, boi kho dt;i
trfi nhfing diem chung
gifia cac "van h6a
khoa h9c" khac nhau
cung chua bao gio

phong phu den the.
Descartes
M9i slj gian luqc
muon quy cai nay vao cai kia deu kh6ng thich hqp trong
vi¢c hqp nhat cac be) m6n khoa h9c. St;i lai t�p, hay dung
hdn, slj noi m�ng gifia cac nganh khoa h9c tlj nhien va ky
thu�t voi cac be) m6n khoa hQc xa h¢i va nhan van c6 the
dan den cho h¢i h;t thanh m9t van h6a-khoa h9c duy nhat.
C6 nguoi gQi d6 la cai khung ly thuyet triet h9c. Khung ly
thuyet triet h9c c6 tinh phuc hqp rat cao. Xet nhu cai toan
be), n6 bao ham nhieu khung ly thuyet d�c thu, hieu nhu'


TRO CHUYIN TRIil HOC • 113
cac cap dQ cua tien trinh hinh thanh khung lythuyet hoan
chinh, c6 h� thong. Voi khai ni�m "khung ly thuyet", triet
hQc c6 the giu tro l�i vai tro cua m9t "khoa hQc pho quat",
theo nghia la ly thuyet ve cac cau true pho quat cua the gioi
u'a chu9ng hi�n nay. M9t slj "thay doi h� hinh tu' duy" dang
16 d�ng, vua chia tay voi thuyet l�c quan ngay thd cua thoi
ky tru'oc "h�u-hi�n d�i", vua vu'Q't qua cai "Zeitgeist'' ("tam
thuc thoi d?i") c6 tinh tham h9a cua tu' duy h�u-hi�n d�i.
Nhung d6 la cau chuy�n rat phuc t�p, c6 le nen danh cho
m9t buoi n6i chuy�n khac, khi thu' "sd ket" nhung thanh
tt,iu lythuyet cua tu' duy h�u-hi�n d�i. T6m l�i, triet h9c va
khoa h9c can den nhau, neu mu'Q'n each n6i cua Kant: triet
h9c ma khong c6 khoa h9c thi tr6ng rongj khoa h9c ma
khong c6 triet h9c thi mu quang. Tuy nhien, triet h9c van
c6 the giuvung d�c thu rieng cua minh: chiu dljng du'Q'c slj

trong rong cua cai d� con "tat ca va khong la gi ca" ' dong
thoi khong danh mat cai toan the.
NITH: Kundera tung n6i rang tilu thuyet "ch6ng lt;ii
slj liing quen con ngudi", n6 nhac cho chung ta phai nh6'
aen con ngitdi trong cai than ph4n Cl:I, the' CUa no, cai con
ngudi ca nhan v6'i cac gia trj ca bi�t, ban than n6 c6 gia tri
ngang v6'i toan b9 the gi6'i con lt;ii, cai con ngudi ca.'n du{)'c
bao vf dl khong bi nghien nat b6'i cac co may, du d6 la co
may chien tranh hay y h�... Nhung phai chiing triet hQc
hi¢n sinh cung lam chinh cai vi¢c d6: nhac cho con ngudi
nh6' rang n6 la con nguifi, n6 can phai au()'c h,;mh phuc
trong ao'i song nay, phai chju trdch nhi¢m ve' chinh n6 va
ve' mqi thu c6 lien quan?


11 � • BUI VAN NAUON

BVNS: Tu Huy da tl.;i tra loi rat hay cho cau hoi!
Chi xin n6i them: v6'i sl;i man cam cua m{>t nha van,
Kundera khong chi thl;ic hi�n trong van chuo'ng cai
"bu6'c ngo�tnhan h9c" da h9c, ma con gQ'i len sl;i nhuc nh6i lien quan den than
ph�n con nguoi thoi d�i. "Van h6a dieu tan trong co'n Iii
ngon tu, trong sv dien ro cua s6 luQ'ng". "Chi c6 nhung
cau hoi hon nhien nhat m6'i la thl;ic sl.j nghiem chinh. D6
la nhung cau hoi khong c6 cau tra loi. M9t cau hoi khong
c6 cau tra loi la m9t rao can khong tai nao vli(jt qua ducjc.
N6i khac di, cau hoi ay d�t ranh gi6'i cho nhung kha the
cua con nguoi, n6i len nhung gi6'i h�n cua kiep nguoi".
"Ganh cang n�ng, doi ta cang gan gt:ii m�t dat, cang thl.jc

ton, cang chan th�t". Nhung suy nghi ay duQ'c Kundera
n6i len trong tac pham v6'i nhan de ducjc dich sang tieng
Vi�t th�t bong bay: f)ifi nh� khan kham. T�i sao S\i nh�
nhang cua kiep nhan sinh l�i "khan kham"? Vi d6 la trai
nghi�m ngay cang nhieu ve sl.j hu6'ng th{J hoi hQ't, mong
manh, thieu sue n�ng, nhu la cha tru an cua con nguoi
khi ch<).y tron khoi nhung tra van n�ng ne, nghiem tr9ng
cua ton sinh.
NTTH: "Tit trong long toi den va mon v�t cua doi gia»
slj vat va cua nhang bu6'c chan lao d¢ng con ghi dau. Trong
slj nijng ne' tho rap cua doi giay chat cho'ng slj deo dai cua
buac di chq,m rii.i xuyen qua nhang luong cay dang dijc
va de'u de'u cua thua ru¢ng, duai can gi6 gat. Tren lap da
giay la SJ/ am uat va mau ma cua dat dai. Duai de giay la
noi co dan cua con duitng ru9ng keo le trong chie'u mu9n.
Trong doi gia» rung rung tieng g9i cam n{n cua dat, SJ/ ban


TRO CHUYlN TRlfT HOC • 115

t�ng am tham nhflng ht;it lua dang ch{n da'n Va ca SI/ bat
ltjc khong the' giai to cua canh do'ng bj ho hoang trong mua
dong. Tham dam trong v�t df:l,ng nay la noi lo au khong chut
tha than ve' Slj an chac cua Vl;l mua, la niem VUi khong noi
nen lo'i cua vifc lt;ii Vli(J't qua du{}'c Co'n khon kh6, la SI/ soi
noi khi don ngay sinh na hay stj run s(J' tru6'c cai chet dang
de d9a. V�t d1;tng ay thu9c ve' Dat va du(J'c cha che trong Cai
Song cua nguc1i nong phu." Ai dii viet dot;in van day chat tha
va gay xuc d9ng nay? Dqc len nghe nhu la lc1i cua m9t ngh¢
st m9t nha van. The nhung, nhang dong nay l(;li duqc vie't ra

bai m9t trier gia noi tieng la kh6: Heidegger. Em may man
du(J'c d9c tru6'c ban djch ma anh chua cong ho. Em cii.ng da
tung d9c cuon Tai dien (Reprise) cua Kierkegaard va thay
n6 giong hft m9t cuon tilu thuye't ttj thu�t, v6'i bao cam xuc,
dam me, giang xe, tuyft vc;mg va hy v9ng. V�y rot CUQC triet
gia la ai? Tritt hqc va ngh¢ thuq,t c6 moi quan h¢ v6'i nhau
nhu the nao?
BVNS: Vang, d6 la m9t do�n binh giai cua Heidegger
ve hue tranh "Doi giay" noi tieng cua Van Gogh trong
Nguo'n goc cua tac pham ngh thu(lt (1936), m9t lu.à1
van ttidng d6i ngan nhung duqc d9c nhieu nhat sau tac
pham chinh "To'n tt;ii va 1hc1i gian" cua ong. Nguoi nft
nong phu mang doi giay khi lam dong nhu chung ta SU
dl,lng VO so v�t dl,lng hang ngay nhu m<;>t th6i quen tlj
nhien den d9 VO tam. V�t dl,lng la the gioi y nghfa Cd ban
cua ta, nhung ta hiem khi c6 y thuc ve chung. Triet gia
va nha khoa h9c, voi y thuc tinh tao, c6 the ly giai ve
the gioi ay, nhung bang nhung cong C\} khai ni�m truu
tliQ'ng. Duoi ban tay cua nguoi ngh� si, v�t d\lng, va quan


116 • BUI YAN NAM iON

tr9ng hon, "coi song" gan lien voi no, moi cat len tieng
noi. Da giay, de giay ... kh6ng con la "v�t li�u" cua nguoi
thq dong giay, khong con la "chat li�u/hinh thuc" trong
b¢ khung khai ni�m truu tuqng cua triet gia, trai le;1i, Ian
dau tien, chung th�t slj "la" chung trong tac pham ngh�
thu�t. Heidegger dung loi n6i "van chuong" khong phai
ngau nhien, trai l�i, muon cho thay slj "bat ltjc" cua triet

h9c, hay dung hon, thua nh�n ngh� thu�t nhu m¢t each
tiep c�n khac voi thtjc te;1i. Ngh� thu�t va triet h9c nhu
hai dinh nui, dung phuong ti�n khac nhau, nhung chung
m9t CQi ngu6n. Ca hai dung ngon ngu danh thuc con
nguoi ra khoi nhip di�u nham chan, VO hon cua nep song
thuong ngay, lam cho h9 thay "khan kham" cai "doi nht (
nhu each noi tuy�t di�u cua Kundera o tren.
NTTH: Nietzsche, Marx va Freud la ha ((bq,c tha'y hoai
nghi". H9 eta hoai nghi cai gi? St! hoai nghi cua h9 c6 ich lQ'i
cho triet h9c va cho ao'i song nhan loq,i n6i chung?
BVNS: M{>t stj trung h9p th�t thu vi! F. Lyotard, "cha
de" cua triet h9c h�u-hi�n de;1i cung xuat phat ttt "ba b�c
thay hoai nghi" ay ( m9t slj lien Wong kha le;1 lung nhung
trung dich!). Lyotard de cao tinh than hoai nghi nay,
nham vli{;1t b6 nhung chien lu9c sai lam khi thtjc hi�n cac
gia tri ctia Hi�n d�i ( tinh chti the t\t do va S\t binh dang)
su6t may the ky nay, chu khong he bac b6 cac gia tri ay, va
xem do la d�c trung ctia tu duy h�u-hi�n de;1i. Nietzsche
"de;1i nghi" ve tinh pho quat va tat yeu cua nhung gia tri
luan ly va quy dieu xa h9i lioc thuc "nang luqng" cua con
nguoi. Tin ni�m khoa h9c cua Marx la "hay nghi ngo
tat ca!" (De omnibus dubitandum est!), khong lui buoc


TRO CHUY(N TRITT HOC • 117
tnio'C vi�C V<;lCh tran Slj }ua mj Va huyen ho�C Clla nhfing

gi nham tuongla "tv nhien", "dudng nhien",nhatla trong
quan h� giua nguoi v6'i nguoi. Freud khong tin vao y
thue minh nhien, di tim phan an khuat, lang sau trong

tam hon con nguoi. "D<;li nghi" c6 dan den "d<;li ngc;," hay
khong, ho�e phai luon di "con duong phu djnh" (viva
negativa) trong suy tuong? D6 mai mai la loi moi g9i
va thach thuc, trong triet h9c cung nhu trong doi song.
Trong m9i tntong hQ'p, hoai nghi la thai dc;, lanh m<;lnh
cua dau 6c con lanh m<;lnh. N6 giup ta biet giu khoang
each v6'i chinh ta va v6'i thvc t<;li, dieu ki�n'tien quyet eua
ho<;lt dc;,ng tinh than. Biet giu khoang each thi niem vui,
noi buon cua rieng ta m6'i thanh niem vui, noi buon pho
bien, c6 the trao doi va cam thong. Triet h9c, n6i rieng,
nho d6, tro thanh "ba trong mc;,t": khoa h9c khai minh,
giup x6a bo nhung ao tuong, dinh kien; khoa h9e dieu
hoa, giup can doi mQi Joi nhin, Va khoa hQC hanh dc;,ng,
giup dinh hu6'ng cho m9i Iva ch9n, quyet dinh.
NTTH: Ljch SU triet h9c ali{fc bat dau cimg v6'i noi oan
khuat l6'n lao cua Socrates. Cai chit cua ong da giup nguc1i
phuang Tay di t6'i nhung nhq.n thuc can ban new?

BVNS: Th�t kh6 n6i ve y nghia cua m<;>t Cai chet, khi
nguoi ay ... da chet ! Nhung qua th�t, cai ehet bi trang
cua Socrates ( va sau nay cua Jesu Kito) luon tra van
ludng tam Tay phudng. Khong ai tra loi hay hdn Plato,
nguoi mon d� chung kien cai ehet ay: chan ly la cljc ky
nguy hiem, nhung cung la eai dang cho ta hien dang
m<;lng song. Cai ehet ay am anh Plato tr9n doi, vi the, ong
danh het tam sue de tim toi m{>t hinh thuc to chuc xa


118 + BUI VAN HAMSON

h¢i nao giam thieu duQ'c nguy ed. Con du6'ng th�t gian
nan, nhting nhung thanh qua CO dtiQ'C ngay nay Ve nhan
quyen va dan quyen khong kh6i mang dn sl.j tran tro va
tim toi ay.
NTTH: Ngay 25.05.2012 vita qua, a Athens, Hy L(lp,
eta dien ra phien toa tu(J'ng trung go'm nhieu tham phan
quoc te XU l(li Vf:l an va tuyen ho Socrates VO t9i. Anh nghf gi
truac tin vui ay?

BVNS: M<)t cu chi d�p, khong phai de chieu tuyet
cho triet gia cho bang de ph\IC hoi danh dtj cho Hy L�p
trong cdn khan kh6 hi�n nay! Arisl:oteles ciing tung phai
ro'i b6 Athens trong cdn bien lo<;1n vi khong muon que
hudng minh "ph<;1m t¢i ac Ian thu hai doi voi triet h9c".
Bai h9c ay, tiec thay, khong phai ndi dau va luc nao ciing
dtiQ'c h9c thu9c.
NTTH: Chung ta se ket thuc CUQC trao aoi nay bang
m9t vai phat bie'u cua Socrates. Cau nay em a9c aucfc trong
Phaedo (Doi thog.i Socratic I): "Khong c6 tai uang nao
lan hdn la slj thu ghet ly lu�n, va n6 c6 cung mqt can nguyen
la b�nh oan ghet con nguiti." Vi sao slf thu ghet ly lu�n l{li c6
cimg mqt nguyen nhan vo'i slj ciim ghet con nguifi?

BVNS: "Ly lu�n", trong nguyen nghia Hy L�p, la sl.j
nhin ngam VO w (theoria). Ai ghet sl.j VO w, tat ghet "ly
lu�n" ! Ban tinh cua n6 mau xam, bieu trung cua lao dong
tri tu�. Ghet mau xam cua ly lu�n khong khac gi che bo
trang rang! Hinh tron theo dµih nghia cua hinh h9c va
"khuon trang day d�" cua Thuy Van van c6 the chung
song hen nhau! Xin dung ng(> nh�n cau thtio'ng hay trich

TRO CHUYfN JRl(J HOC • 11 9

dan: "B�n yeu oi! M9i ly thuyet deu la mau xam; chi co
cay vang cua CUQC doi la mai mai tuoi xanh". Cau nay do
Goethe viet ra (cau 240 trong lqch Fausl: noi tieng), nhung
do khong phai la loi cua Goethe, ma cua quy Mephisl:o de
lung l<;1c va d1:1 do Fausl:! Mephisl:o thu ghet con nguoi vi lo
S(j phan tinh anh trong hon nguoi va nang htc giai ao tiem
an trong ly thuyet. Nhung, Mephisl:o cung chinh la m�t
trai cua con nguoi! Nen chang ta dac y:
"Cu de han coi khinh khoa h9c va ly tri,
La sue m�nh t6i cao cua con nguoi tran the,
Cu de quy Doi lua lam han them vung tin
Vao hao nhoang ben ngoai, vao ma thu�t bi
huyen,
Va the la, ta da tom du(jc han m9t each VO dieu
I"
ki �n ....
A

(Faust, Quang Chien dich, cau 1850-55)

Haan toan khong phai la slj tr6n ch�y hay vien mo
khi Arisl:oteles xem "CUQC song trong ly thuyet" (bias
theoretikos) la "thien phuc d� nhat", va Hegel tam ni�m
rang "tham dtj cang sau va cang nghiem chinh vao triet
h9c thi cang CO don trong n<;>i tam Va cang finh l�ng doi
vo'i hen ngoai" va "cang on ao bao nhieu thi cang it thich

hqp v6'i cong vi�c nay bay nhieu" (Loi tl.ja 3, Bach khoa
thu 1).
NITH: Va cuoi cimg, ta dung lqi a nie'm tin ma Socrate
b9c l9 trucJ'C toa, truac nhang vi tham phan da ket t9i ong:
"Vi vqy, thua quj tham phdn, ca quj bqn nua ciing nen giu
hy v9ng truac cai chet, va lay chan lj lam die'u tam ni�m:


120 • BUI YAN NAM SON

khong ac qua nao c6 the xdy den vai ngucri thifn, du trong
deli nay hay sau khi chet) vi than thdnh kh6ng bao giel bo rdi
ht;,." (Socrate tlj biln). Anh c6 tin rang1 kl ca khi khong
con than thanh thi nguili thi�n cung khong bj bo rO'i?
BVNS: Theo kinh nghi�m cu.a Socrates va theo loi
khuyen khon ngoan cu.a Pascal, c6 le khong nen dijt ra
m<;>t "gia thuyet" nhu the!
(Viin h6a Ngh�An, 25.06.2012)


JRO CHUYIN JRlfT HOC • 121

TROCH�N:

"DE BIET MINH, HAY NHIN
'

�

'

�

VAOMAT NGUOI KHAC!"

Nguyen 'Ihi Tit Huy: Tiep tvc CUQC tro chuy�n vai
nhie'u van de' trier h9c se lan luqt duqc de' c�p, ta khong the'
khong den vai nhung triet gia lan trong qua khu. Tac pham
va tu tuo'ng cua h9 c6 thl mang lqi cau tra lifi cho nhung cau
hoi n6ng bong cua chung ta ngay nay ?

Bui Viin Nam Sein: Chae han khong ai bo c6ng
nghien Cl.Ill triet h9c Va no l\tc dien giai nhfing tac pham
co d<}i hay hi�n d<}i neu khong tin rang se tim du'cjc d d6
cau tra loi hay it ra nhfing gQ'i y cho nhfing cau hoi cua
chung ta ngay !lay. Chi c6 dieu, nhung cau tra 16'i khong
c6 san, trai lq.i, chung ta phai di den v6'i h9 bang nhfing
cau hoi cua chinh minh. Ta se khong khoi kinh ng4c
khi thay kh6ng chi nhfing tac gia c�n va hi�n dq.i ma ca
co dq.i cung con day du tinh thoi slj.


122 •

BUI VAN NAM SON

NTTH: Vi the; lan tru6'c chung ta c6 n6i vai aie'u ve'
Socrates. Bay gi� c6 le can liti xa hdn al nha lt;ii m9t cau
cham ngon au{fc xem la linh ho'n cua tu tuang Socrates
cung nhu cua ne'n van minh phudng Tay : ((Hiiy tlj biet

minh! (((Gnothi seauton). Cac triet gia dii khai pha nhie'u
con auctng dan tai n9i tam, cho tai khi Freud xuat hifn. The
new la tlj biet minh, aqJ trong ca ljch SU lau dai cua nhang
dien giai rat phong phu ve' may tit ngan ngui nay?
BVNS: "Gnothi seauton" (Hy L.;tp: "Hay tlj biet
minh!") - hen c.;tnh "meden agan" (Khong lam gi qua
d9 !") - la l6'i ran trong tu duy Hy L.;ip co d.;ii, duQ'c khac
tren m<;>t chiec CQt ci tien sanh den Apollon o Delphi
vao khoang giua the ky V tr. CN. Tudng truyen la den
tu chinh than Apollon, nhung, ve Jich su, ngu6'i nao da
n6i ra cau ay dau tien thi van con dang tranh cai! Ngu6'i
ta tim thay cau ay trong m<;>t di van cua Heraklitus: "M9i
nguo'i deu c6 kha nang tlj biet minh va suy nghI m9t
each hQ'p lf'. Nhung, ngay tu the ky IV tr. CN, cac 16'i
ran ay duQ'c cho la bat nguon tu "That Hien", truoc do
rat lau. Cau ay co the cua Chilon, Thales ho�c Solon ... ,
tuc cua nhung vi trong That hien.
Yeu cau "hay tlj-biet minh!" tho.;it dau huong den
vi�c nh�n ra slj gioi h.;in va yeu du6i cua con nglio'i
( so voi than linh). Con ngu6'i o day hieu theo nghia
gi6ng loai, va l6'i ran khong chi muon n6i den nhung
gioi h.;in con nguo'i khong the vliQ't qua dliQ'c, ma con
la l6'i canh cao trlioc slj kieu ng.;io va tlj danh gia qua
cao nang h.,tc cua chinh minh. Trong rat nhieu van ban
cua co d .;ti Hy L .;ip, ta luon tim thay sl;i ly giai rang con


TRO CHUY(N TR1£J HOC + 123

ngu'.o'i luon }' thuc ve S\i bat toan, bat tuc va khong the

bat tu cua minh. Hieu du'Q'c loi ran cfing la hieu du'Q'C
h�nh khiem h�. Cach hieu ay luon c6 m�t trong suot
thoi co d�i Hy L�p va keo dai mai den thoi de che
La Ma va Hy L�p h6a. Chinh trong each hieu ay ma
Seneca, triet gia khac ky La Ma, nhan m�nh slj yeu
duoi, de ton thu'dng cua con ngu'oi: khong can den
m9t tr�n cuong phong, chi m9t tai h9a nho be nao
d6 cung du huy di�t con nguo'i. Truyen thong khac ky
ve gnothi seauton dan den quan ni�m rang con nguo'i
phai biet d�t minh vao trong toan b9 moi quan h� voi
t\i nhien. "Ttj-biet minh" gan lien voi no hjc "song hoa
di�u voi Ttj nhien" (homologounenos te physei zen).
Nhung, nguo'i dau tien thtjc stj mang L;ii chat luQ'ng
triet h9c cho gnothi seauton khong ai khac hdn la
Socrates ...
NTTH: Vang1 v6'i Socrates1 tv biet minh la tv nh4,n
thuc ali{1C Sf! thieu hilu biet cua minh1 ti/ nhq,n thuc ali{1C
sv khong biet cua minh. Ong bi ngucti ta ket t9i bang bo
than thanh. Nhung thvc ra1 ngucti ta tit hinh 6ng vi ong
da dam vi;ich ro rang con ngucti khong biet gi ca} rang con
ngucti chi lam ra ve hilu biet ma thoi. V i the ma tru6'c
toa1 Socrates tin rang than thanh khong bo rai 6ng1 cho du
con ngucti khong tha thu cho ong cai t9i da chi ra sv ngu
dot cua hQJ (( bai vi hQ khong dam thu nh4,n sf! thq.t la da
bj bat qua tang chi gia b9 thong thai chu thvc st! khong
co hilu biet chi het"1 6ng noi nhu v4,y trong Ti! bi¢n. Va
Socrates lijp lt;ii y nay nhie'u la'n : "khong thieu gi nhang
ngucti tren db'i nay tuang rang minh hilu biet tat ca} mijc

124

• BUI VAN NAM �ON

dit th4t ra chang hilu gi hao nhieu, thq,m chi khong hie't
chi he't. Ban than Socrates tlj nh�n rang minh khong
hie't gi he't : "Toi chi hilt m(,t die'u, la toi khong hie't gi ca
(" Je ne sais qu'une chose, c'est que je ne sais rien
cau
djch sang tie'ng Phap). Ong co thuytt ph1:Lc mqi nguai di
tai cimg nh�n thuc do, ong cho rang day la nhi¢m v� ma
than thanh trao cho ong. Thay vi khie'n mqi ngliai tin rang
hq thong thai, hie'u bie't, ong muon hq tin rang hq khong
bie't gi ca; vi ong hie'u rang day la each khie'n hq tra nen
thong thai han. Nhung ong da bj gie't che't, hai c6 le, do'i vai
nhung ke phan xet ong, t(,i pha Vo' do tliang ve' slj hilu bilt
cua con nguai bj dr;it ngang vai t(,i bang ho than thanh. Tt;i i
sao vi¢c tu ho do tliang ve' slj hie'u hie't cua ban than lt;i i kh6
khiin de'n the'?
II

11

II

-

BVNS: Socrates khong c6 van ban nao de l�i.
Nhung gi ta biet ve Socrates chu yeu la tu Platon va
cac triet gia doi sau, tuy

nhien, muc d9 kha tin kha
cao, theo nghien cuu cua
cac h9c gia. Tru6'c het,
"tlj-biet minh" hay "tlj­
tu duy ve minh" hau nhu
dong nghia v6'i triet h9c.
The nhung, c6ng vi�c
triet ly l�i dien ra chu yeu
thong qua doi tho�i. T\i­
tu duyva doi tho�i khong
lo�i tru nhau, c6 le do la
Socrates
diem d9c dao dau tien cua


TRO CHUYll TRlfl HOC + 125

Socrates. Khi Socrates duQ'c lo'i sam ngon cu.a Apollon
d�n do phai tl;l'. tra h6i chinh minh m¢t each chinh xac
hdn, ong khong ngoi yen suy nghi ma di den vcli nhang
ngu:ai khac - den vcli nhfing nguo'i thQ' thu cong, thuy
thu va nha chinh tri -, de, bang sv so sa.nh vcli hQ, ma
nh�n ra chinh minh la ai. Va khi Alkibiades hoi ong lam
the nao de tv-biet minh, ong tra lo'i: hay nhin vao mat
nguoi kha.c ! Vi the, doi thoq.i, tranh bi�n, g�p go nguoi
khac la "con duo'ng vudng gia" cua triet hQc. Ke ca doi
thoq.i am tham vcli ngu'.oi khac ngay trong dau 6c minh !
Bao nhieu dq.i triet gia - Spinoza, Kant, Hegel hay
Nietzsche... - da c6 nhfing thanh tvu lbn bang each ay.
Roi ngay ca vu trt;t, the gicli, xa h¢i - khi du'.Q'C nam bat

trong tu tu'.6'ng - ciing c6 the duqc xem nhu tu tuctng
cua m9t "nguoi khac".
Tr6' lq.i Vt;t an Socrates, nhieu nghien cu'.u xa.c thvc ve
boi canh xa h¢i cua Athens co d9-i cho thay: Socrates di
tniclc thoi dq.i cua minh, nen khong tranh khoi tr6' thanh
nq.n nhan cua n6. Ve chinh tri, tuy Socrates lam tron
nghia Vt;l cong dan (thl;l'.c hi�n nghia Vt;l quan sv, nh�n
chuc Vt;t do hoc tham, khong b6 tron khi bi ket t¢i tu
hinh ... ), nhung ong khong chiu tham gia tich eve vao
dinh che. Hdn the, ong thl;l'.c Sl;l theo duoi m9t loq.i hinh
chinh tri khac - ma ong gQi la "chinh tri dich thvc" - nam
ben ngoai the che, xem nh� k:y thu�t tu tu, de cao ngh¢
thu�t doi tho9-i ( tuc: phep bi�n chu'.ng). Dieu nay gan
lien voi niem xac tin triet hQC chu'.a tung CO tru'.OC do:
hay xuat phat tu tam hon thvc sv cua ca nhan, song trQn
v�n y thuc ca nhan nhu la dieu k.i�n tien quyet cua m¢t


126 •

BUI VAi NAM �ON

nen chinh tri moi me. The h� tre - tang lop uu tu tudng
lai cua Athens - thay hung khoi truoc phong each moi ay
cua 6ng, va, tat nhien, 6ng tro thanh m6i de d9a cho tr�t
tlj hi�n ton.
Socrates khong tin vao gia tri tlj than cua so dong
( qua la phieu ket t9i 6ng); cfing khong con tin vao muoi
hai vi than co hfiu cua the h� nhfing Homer, Hesiod, vi
qua th�t 6ng da c6 m9t niem tin khac: tin vao vi "than

Daimonion" trong day long 6ng ma ngay nay ta g9i la
"ludng tam". Tu d6, Socrates vfing tin vao "su m�nh"
thien phu cua minh ( c6 net tudng tl,t nao d6 voi Khong
Tu: "Thien sinh due u du ... ") , m9t "su m�nh tien tri"
von xa lq. voi truyen thong Hy Lq.p, vi Athens khong
phai laJesusalem!
N'ITH: V� an Jeremias ?
BVNS: Dung the! 100 nam truoc Socrates,
]eremias cfing bi mang ra toa vi 6ng da n6i nhfing loi tien
tri ve slj bat hq.nh se xay den cho]esusalem.]eremias da
phat bieu truoc toakhongkhac Socrates la may: "ThuQ'ng
de da tht;tc slj goi ta den day de n6i nhfing loi nay cho
cac ngudi". Nhung, khac voi 6' Athens, cac quan chuc va
nhan danJesusalem lq.i bao: nguoi nay khong dang chet,
vi da n6i voi chung ta nhan danh ThuQ'ng de, Thien Chua
cua chung ta!" va nhac den tien 1� la Micha, vao thoi vua
Hiskija (khoang nam 700 tr. CN), da tt;i do hanh nghe ...
tien tri ! M9t thu chan ly vuQ't len tren dinh che va nen
chinh tri hi�n hanh, danh cho tung nguoi cong dan m9t
vi tri d9c sang, da khong the va khong ducjc phep ton tq.i
trong nen dan chu Athens thoi ay! Vao thoi co dq.i Tay


TRO CHUY(N TRln HOC + 127

phuong, J esusalem va Athens c6 the duQ'c xem nhli hai
m6 hinh doi l�p tieu bieu.
Xet o cac phuong di�n ay, Socrates da kh6ng bi xu ...
oan! Ong d6n nh�n so ph�n cua minh, voi tli each tr9n
v�n cua mot "nhan v�t bi lqch" dung nhu nh�n xet tham

thuy cua Hegel ( trong Cac bai giang ve' lfch SU trilt h9c,
t�p I).
NTTH: Hay thu die'm qua nhung nh�n xet cua Hegel ...

BVNS: Trlioc het, theo Hegel, d6 la phuong thuc
lam triet h9c cua Socrates. Bieu duy nhat ton vinh
Socrates chinh la o cho 6ng kh6ng c6 ao tuong ve tri
thuc nhat thoi cua rieng minh. Ong luon tv hoi: tq.i sao
the gioi kh6ng tlidng ung voi nhung hinh dung d�p
de cua nhung Anaxagoras? Tq.o sao l<}.i c6 chien tranh
lien mien giua cac thanh quoc Hy L<}.p? Thoi bay gio,
nhung d<}.i nghi hoi cua Athens ( 12 ngay mot Ian!) bi
thong tri boi ky thu�t tu tu; nglioi ta chi gioi thuyet
phl;lC nhau, nhling trong khu6n kho nhung Slj nhat tri
theo truyen thong, trong nhung quan ni�m co huu ve
Iuan ly, dq.O due c6ng cc;,ng. Trong khi d6, Socrates doi
h6i nguQ'c han lq.i: "ta phai nghi ngo tat ca; ta phai tu
bo m9i tien-gia dinh de kh6i phl;lc niem tin tu nhung gi
do ly tri mang lq.i". Phuong each doi tho<}.i noi tieng cua
Socrates la lam cho nhung niem tin c6 ve vung chac bi
vuong vao nhung mau thuan noi tq.i. Chang h<}.n, 6ng
hoi: "c6ng ly la gi?". Dva vao cac vi d1;1 cua nguoi doi
tho<}.i, 6ng cho thay: qua la bat c6ng khi cliop b6c, doi
tra va lua dao. Nhung, trong nhung hoan canh khac
( vd: khi doi ph6 voi gi�c ngoq.i xam), nhung vi�c lam


128 • BUI YAN NAM 10N

ay c6 khi la can thiet! Do d6, Hegel rat dac y khi nh�n

xet: nhung khai ni�m chung chung - nhu khai ni�m
cong ly - khong the ap dl)ng duQ'c, trai l.;ii, dieu quan
tr9ng la phai luon tra hoi nhung dieu ki�n Cl) the. Stj
phan bi�t noi tieng cua Hegel giua cai "pho bien truu
t1iQ'ng" Va cai "pho bien Cl) the" khong phai hie nao
ciing quen thu(>c voi ta!
Tra hoi ve nhung tien-gia dinh, theo Hegel, Socrates
cho thay"nhung lu�t l� hi�nhanhduQ'c tuan thu m(>t cach
tv d(>ng va mu quang, la khong c6 chan ly''. Chung phai
duQ'c "vuQ't bo" bang ly tinh, tuc bang m(>t hinh thuc cao
hon cua luan ly I d.;io due ( = bi�n chung!). Chinh dieu
nay gay bat an cho nhung ngu6'i dong huong Hy L.;ip cua
ong! "Ca.ch tra hoi nhi nhang cua Socrates quay nhieu
CUQC song binh l�ng cua ngu'.6'i Hy L.;ip. Ong lam lung
lay nhung gi t1i6'ng da la vftng chac". Aristophanes, trong
Vo' hai lqch "Dam may", khong chi che nh.;io Socrates ma
con thang tay len an: "Socrates dang bi ket an, vi ong ta
da truyen d�y ngh� thu�t khong chiu vang 16'i". Hegel
nhan m�nh ngan g9n: "ong bi ket an la phai!".
Ve m�t thtjc hanh, Socrates kien quyet khong chiu
de cho so dong c6 quyen phan xu"luong tam" cua minh.
6ng khong san sang phl)c tung phan quyet cua dinh che,
ma chi phl)C tung tieng g9i n¢i tam: "Socrates so' di bi
ket an tu hinh vi ong da khong chiu thua nh�n "slj uy
nghiem cua nhan dan"". M¢t van de h� tr9ng nay sinh:
ngay ca "nhan dan" va "nen dan chu" cu.a n6 ciing khong
phai la toan quyen va toan nang. Hegel nhan m.;i.nh: "s\i
tlj do dang thuong la duQ'c suy nghI theo y minh ma ai

TRO CHUYlN JRl(T HOC • 129

cung muon da khong c6 m�t hie bay gio". Tinh chat bi
lqch cua Socrates - Hegel ket lu�n - la o slj xung d¢t
bat kha hoa giai giua hai "le phai". Moi ben deu c6 "cai
If' cua rieng minh, va lo,.1i tru Ian nhau. Chi c6 slj vuQ't
bo ca hai de di den mQt Slj thong nhat moi, hieu C\l the
la the che moi, cao hdn - thuong la cong vi�c cua the h�
sau! - moi c6 the ngan ch�n l�p truong phien di�n va cai
nhin C\}C be) ..
NTTH: Tra l,;zi vai Platon di ...
BVNS: 0, xin loi da di qua xa, nhung th�t ra khong ...
l,.1c de! Chinh each hieu moi n6i tren cua Platon da khoi
d¢ng ca m<)t dien trinh tu tuong do SQ. Tiec rang, ta
khong the "t6m gon" tu tuong Platon, ciing nhu khong
the "nhet ca Paris vao m¢t cai chai"! Cu¢c tro chuy�n
da kha dai, xin danh l,.1i cho Ian khac de tim hieu hai cau
chuy�n cot loi nhung c6 ve di thu'.ong va kh6 hieu trong
triet hoc cua ong: trong nen C9ng hoa ly tuong, "triet
gia phai ... lam vua?" ( do nang ltjc cao d<;> ve "ttj-biet
minh") va nen tang ly lu�n cua n6: hoc thuyet ve Y ni�m.
(Van h6a NghtAn, 20.08.2012)


130 + BUIYAIKAMSON

HUNGUTHI ...

C

ham ngon giao dl;lC ciia Nho h9c - toi muon n6i
den Nho h9c nguyen thuy chu khong phai nen
khoa cit hii b;µ ve sau l* - th�t don gian ma tham thuy:
"Hung it Thi, 14p it Le, thanh it Nh�c". Hieu theo nghia
h�p, do la ba buoc h9c van: hung khcti tam hon nhct kinh
Thi, vung vang khuon phep nho kinh Le, thanh ti.tu nhct
kinh Nh�c. Hieu theo nghia r9ng, co le y vi hon: truo'c
het phii yeu thich, roi moi chiu kh6 ren luy�n, sau cung
mo'i den cho hai hoa, sang t9-o. Neu ta thay cham ngon ay
I*

Thai Nguyen B6i (1868-1940), nha each m�ng giao d\lC tien

phong d§.u th� ky XX, vi bQ truong giao d\lC diu tien cua Trung
Hoa clan qu6c (1911), da dung stiu chfr dB khai quat toan bQ tinh
chftt cua n�n giao dl,lc hu b�i fty: Bi (xiu xa: mµc dkh h9c chi
d� lam quan), Loq.n (19n x(>n: n9i dung hqc kh6ng dap t'.'mg nhu
cAu phat tri�n nhan each), Phu (sao r&ng: phuong phap hQC thu9c
long), Ti (sq s�t: thfty 1§.n tro d6u lo d6i ph6 v&i ap lµc tu ben
ngoai), Trf ( dinh trf khong t�o cho con ngucri cam hung sang t�o)
va Khi (d6i tra: h�u qua cua cac t� n�m tren).


TRO CHUYfN TRIIT HOC + 131
la co ly thi cung thay th�t ... VO ly khi nghe bao chi lien
tl;IC phan anh tinh tr;;tng: khong it h9c sinh, sinh vien 0
nuoc ta hi�n nay he h9c van thi ngan van, h9c SU thi chan
su, h9c triet thi ghet triet ... The thi lam sao cho dQ'i co sl;i
"thanh u Nh;;ic"? May ma nguoi ta con chua chan, chua
ghet lay den ca ... "Anh van, vi tinh" !

Nhan noi den ... Anh van, toi l;;ii chQ't nho den John
Dewey (1859-1952), m9t trong nhung ong to cua nen
giao d9c hi�n d;;ii Hoa Ky. Ong bao, trong canh XO b6 cua
moi truong xa h9i, thi nha truong du sao van la m9t moi
truong co the kiem soat
duQ'c mot each tlidng d6i,
trong do nhung dieu ki�n
cho slj phat trien cua ca
nhan co tac d9ng Ion trong
vi�c dinh huong cho con
ngu6'i xa h9i sau nay. Nam
1896 (chi 12 nam truoc
ngay thanh l�p truong Dong
Kinh nghia th9c a nuoc
ta!), Dewey thanh l�p
"tntong h9c Dewey", tuc
truong h9c Thgc nghi�m
John Dewey
thu9c D�i h9c Chicago (voi
chi 16 h9c sinh va 2 giao vien hie ban dau) nhu m9t xa
h9i thu nho. Trai voi sl;i lam tuong, Dewey khong theo
chu trlidng "lang m�n" lay h9c sinh lam trung tam ma rat
xem tr9ng vai tro cua nguoi thay, th�m chi, theo 6ng,
"neu nguo'i thay lam tot nhi�m V\l cua minh, se khong


132 •

BUI YAN NAM SON

can den bat ky m9t hinh thuc cai each nao khic", vi h<;>
chinh la "nguoi tr<;>' giio trong vu'o'ng quoc dich th1,tc cua
ThuQ'ng de"! D6 chi la m9t each n6i, b6'i "vuo'ng qu6c"
ay khong phai la vu'o'ng quoc cua quyen uy ip d�t ma
phai la "mqt tie'n do'n l(J'i ht;ii cua ne'n van minh nhan lot;ii",
nghfa la, "tntong h9c phai la m9t ndi VO cimg thu vj" doi
voi nguoi h9c. De tr6' thanh nhung tic nhan cai to, chu
khong phai la tic nhan tai sinh xa h9i, nha trliong nhat
thiet phai duQ'C to chuc l.;ti. D6 chinh la tham v9ng lon
nhat cua Deweyvoi vai tro la m9t nha cai each giio dgc:
bien nhung truong h9c cua nuoc My thanh nhung cong
C\} hi�u qua nham dan chu h6a tri�t de xa h9i My, chu
khong do'n thuan cung ung lao d9ng cho vi�c tii sinh
m9txah9i phandan chu . Cung nam trong trao luu "Tan­
giao dgc" ay, ba Maria Montessori (1870-1952 ), nha cai
each giao dgc qt phach cua nuoc Y, nhin h9c sinh nhu
nhung "bao thai tri thuc", nhung "ky quan CUQC song",
ma nguoi thay c6 trich nhi�m vun boi: "nguoi thaygiao
se phai h9c each giu im l�ng thay vi n6i; phai quan sat
thayvi huongdan, va phai khoaclen minh tam ao choang
cua slj khiem nhuong va say me thay vi ve kieu ng.;io cua
m9t con nguoi khong bao gio ph.;im sai lam". Kha nang
"quan sat" m(>t each t�n tam nay khong phai la m<;>t kha
nang tlj nhien ma chi c6 du<;>'c qua qua trinh ren luy�n,
"m9t qui trinh th�t slj huong nguoi ta den voi khoa h9c".
Ba viet: "neu chung ta khong y thuc duQ'c rang ta da nhin
thay m9t v�t gi d6, thi duong nhu v�t d6 chua bao gio
ton t.;ti. Tam hon cua m9t nha khoa h9c day ap nhung
ni em dam me d6i voi nhung gi anh ta thay. M9t nguoi
chi thl,tc slj bat dau h<;> c khi thay minh da bat dau thay

TRO CHUYIN TRl(T HOC • 133

hung thu. Va slj dam me nay la m(>t d(>ng l1;tc thuc day
dang sau tinh than khoa h9c".

Tu nh�n thuc rang: "khac v6'i loai v�t, con nguoi

khong dtt<;>'c "l�p trinh san" v6'i bat ky slj phat trien co
ph6i h<;>'p nao ca, nen con nguoi phai tlj h<;>c m<;>i thu:
khong CO ml;IC tieu nao dti<;>'C d�t ra cho con nguoi ma
con nguoi phai tim kiem mvc tieu cho minh". Ap d\lng
vao vi�c h9c, theo ba, tai li�u giang d�y phai kich thich
dttQ'c tr{ tuong tu(fng cua nguoi h<;>c, tac d(>ng trljc tiep
vao y thuc, va chinh nhang an tu(fng dau tien khong chi
an sau vao ky UC cua h<;>c sinh ma con t�o ra nhfing cau
true phat trien, giup h<;>c sinh co kha nang tlj giai quyet
("tlj giao dl;lc"/
autoeducation) tat
ca nhfing gi chung
g�p phai tren duong
doi theo cau true
nay. Ba neu y tti6'ng �.
ve "nhilng giai dot:1n
nht:1y cam" cua tuoi
thieu nien la nhfing
giai do�n con nguoi co kha nang tiep thu cao nhat: "6c
biet tiep thu vua co nghia la nang lljc h<;>c, vua co nghia
la tinh than san sang h<;>c hoi. Neu khong t�n d\lng duQ'c

nhfing Cd h(>i nay, chung se mat di ma khong the khoi
ph\lc l�i duQ'c". Sau giai do�n "hung u Thi" ay ("nhfing
CUQC g�p go, tiep XUC Vo'i nhfing con ngttoi day say me
quan tr<;>ng hdn vi¢c tham khao nhfing ly thuyet co
san") m6'i la giai do�n "dinh hinh tinh than trach nhi�m