Trò chuyện Triết học (Tập 5): Phần 2

128 • BUI YAN NAM SON

�

KANT"
"TRIET HOC
A°'
"'

A

?

HOI NI�M VA VIEN CANH
I

G

ifia khong khi nong bong CUa thoi CUQC nhfing nam
1966-68, the h� "tuoi hai mu'.di" cua m9t so anh chi
em chung toi luc bay gio con may man du'.qc ngoi tren
ghe nha tntong: Khoa Triet Dc).i h9c Van khoa Sai Gon.
0 do, nhfing dau 6c mang td duqc em dem "dan vao Triet
h9c", drlQ'c khuyen khich "nh�p mon" (chu chrla dam n6i
den "nh�p that") vao m<)t the gi6'i le). lung, bi hiem nhung
ciing day quyen n1 gQ'i len bao "thao thuc", "tran tro", "suy
tu" ctia tuoi tre. Va nhat la, lc).i dttQ'c "clan vao", dttQ'c "nh�p
mon" bang chinh nhfing ban tay em ai cua nhieu vi Thay
kha kinh voi cac phong each khac nhau. Muon tim "loi
vao" triet Dong u ? Chung toi c6 Thay Nguyen Dang
Th�c uyen bac va bung bung tam huyet ( trong m9t gio

h9c, Thay chi mc).nh tay vao m9t quyen sach chfi Han hinh nhu la quyen "Dc).O giao nguyen luu" - roi gan gi9ng


TRO CHUY(I TRIO HOC • 129

hoi: "The h� chung toi mat roi, ai trong cac anh chi con
d9c dtiQ'C nhung quyen sach nay?"); c6 Thay Kim Dinh
bay bong, Thay Nguyen Duy Can c�m c�i, Thay Le
Xuan Khoa hao hoa... Con triet Tay? Chung toi c6 Thay
Nguyen Van Trung (nhungvandecoban,Marx), Thay Ly
Chanh Trung (d<;10 duch9c),Thay Le Thanh Tri (Husserl,
Sartre...)... Nhung, "sQ'" nhat van la Thay Ngu yen Van
Kiet! Thay noi tieng nghiem khac, l�i d<;1y rat kh6. Bon
tac gia Ion nhat va kh6 nhat cua triet h9c co dien Due
(Im9t "cours" (giao trinh) chi ng6t tram trang, d9c muon
VO dau ma chi c6 the hieu dtiQ'c lorn born. Ma nao phai
chi can dQC de tim hieu thoi dau, con "phai h9c" de ill thi
nua chu; thi hong thi... "Thu Due"dang cho san! ( Chae vi
biet the nen Thay Ly Chanh Trung it khi nao "no' danh
hong chung toi! T� lam thi dtiQ'c nghe Thay nhac nh�:
"Anh c6 di nghe cours toi khong?" roi cho 10 diem trung
binh!). Cho den m9t horn, khi dang giang ve Fichte voi
cac bai "Dien van cho dan t9c Due" noi tieng hung hon
tntoc CUQC tan cong cua Napoleon, Thay Kiet nhin chung
toi va tram ngam: "Tinh hinh hi�n nay, ai se la nguoi d9c
"Dien van cho dan t9c Vi�t" ? Cau hoi ngan nhung gay
chan d9ng tam tu, vi den tu m9t nguoi Thay Wong nhti
khong he quan tam den the s\i ! Chung toi cang bat ngo
nhting roi ding hieu dtiQ'c t<;1i sao sau Tet M�u Than 68,

Thay, luc ay da Ion tuoi va sue khoe yeu nhieu, da l�ng le
chia tay chung toi vao tham gia khang chien (I). Toi khong
1

Thfiy NguySn Van Ki€t lam Ph6 Chu tich Lien minh cac h,rc
luqng dan t(k, dan chu va hoa binh Vi�t Nam, Chu tich la Lu�t SU
Trinh Dinh Thao.


130 • BUI YAN NAM �ON

hieu het nhung loi Thay d�y ve Kant... ( du nho dn Thay
ma Ian dau tien duqc nghe nhung tu day "me ho�c": sieu
nghi�m, v6ng lu�n, Antinomie... ), nhung Thay da ghi d�m
len tim toi cai le phai thong thuong chang can "triet ly "
cao xa: "quoc gia hung vong...". Cong dn Thay Ion qua !
Thay Le Thanh Tri m9t horn cam quyen Phe phan Ly
tinh thuan tuy (ban dich tieng Phap) day c9m, nang cao
len cho chung toi thay, roi noi: "Cac Ong cac Co" [Thay
luon co y gQi chung toi nhu the de to long ton tr9ng sinh
vien trong "moi trtiong" d� hQC] h9c Triet h9c chuyen
nghi�p thi phai d9c het quyen nay!". Nghe loi Thay, toi tim
den Thu vi�n quoc gia d duong Gia Long (bay gio la Thu
vi�n Khoa h9c xa h¢i d duong Ly Ttt Tr9ng) r6n ren muqn
quyen sach... xem thu. Bae thu thu nh�n the, nguoc nhin
toi bang c�p mat nghi ngo, nhung roi ciing cltiu kh6 xu6ng
kho h;c tim. Ng6t 15 phut sau, toi moi duqc cam tren tay
quyen sach n�ng trich, barn bvi, trinh tr9ng tim m9t g6c
ngoi th�t em ai d ha.uh lang co kinh, roi do ra... d9c. L�t
toi l�t lui nam bay Ian, thu rang d9c vai do4n moi biet sue

minh c6 h4n, trong khi ngoai cua so kia, hang me xanh
qua, va chieu Sai Gon thd m¢ng qua ! Co ngoi nan them
nua tieng dong ho moi dam... ron ren mang tra chi vi SQ
g�p l4i anh mat cua bac thu thu! May sao, chang biet nho
dau, toi tim dQC duqc bai giang cua Thay Tran Thai Dinh
- hinh nhu la bai giang cua Thay d D� chung vi�n Xuan
Bkh -, sau nay duqc in va cong bo (Triet h9c Kant, NXB
Van Moi, 1974). Toi khong may man duqc Thay tajc tiep
d�yve Kant. (J "Van khoa", chung toi chi duQ'c nghe Thay
giang ve triet hQC hi�n d�, va ciing la Ian dau tien duqc


TRO CHUY(N TRlfT HOC • 131

nghe Thay gi6'i thi�uve thuyet cau
true (bay gio g9i la "Cd cau lu�n")
ma nay chi con nh6' duQ'c doi cau
trich danday "an ttiQ'ng": "Chung
ta khong n6i ma bi n6i; khong
lam ma bf lam",v.v... cua nhung F.
Saussure, C. L. Strauss... m6'i toanh !
Nho Thay, chung toi duQ'c biet it
nhieu ve triet h9c hi�nd9-i, nhung
GS. Tran Thai Dinh
vo'i rieng toi, bai giangve Kant cua
Thay n6i tren th�t da "cuu nguy"
dung lucde giup toi phan nao hieuduQ'c cours hoc bua cua
Thay Nguyenvan Kietva nhat la kh6a giang rat kh6va rat
sau cua Thay Le Ton Nghiemve quyen Kant va van cte' Sieu
hinh hQc cua M. Heidegger. Khong hieu Kant, lam sao hieu

noi M. Heidegger ban give Kant! Tud6va maiden horn
nay, quyen Triet hQc Kant cua Thay Tran Thai Dinh ( cung
v6'i hai ban dich rat quy cua Thayve Descartes: Lu�n van
ve'phudng phap/Discours de la methodeva Nhang suy ni�m
Sieu hinh hQc/Meditations metaphysique, 1962) va quyen
Kant va van de' Sieu hinh hQc cua Thay Le Ton Nghiem
luon theo sat hen toi khong chi nhu kyv�tdang nang niu
cua m<)t thu6' hoa nien ma con nhu hai vi Thay l�ng le, luc
nao cfing o' ben C9-nh minhde san sang chi d9-y moi khi can
on 19-i m<)t dinh nghia, thn each dich m<)t thu�t ngu nao
d6. Ganday, khi dichva chu giai quyen Phe phan Lf tinh
thuan tuy cua Kant (NXB Van h9c 2004) ( oi, quyen sach
day ky ni�m trong tay Thay Le Thanh Tri thu6' nao ! ) , toi
da tr<)m phep Thay Tran Thai Dinhde SU dvng 19-i m<)t so
thu�t ngu tieng Vi�t quan tr9ngduQ'c Thay dungde dich


132 • BUI YAN NAM �ON

Kant ma den nay toi van chua tim thay each dich nao tot
hdn: "Ni�m thuc" (Schema), "Y the" ( das Ideal), "Phan
tich phap" (Analytik), v. v... de chlxin ddn cu m9t hai vi
d1=1.
Cac Thay khong chi trao truyen cho chung toi van
kien thuc Cd ban, ma quan tr9ng hdn, da thap len trong
chung toi long khao khat h9c hoi, long quy tr9ng d�o
ly (Thay Nguyen Dang Th1=1c tung nua dua nua th�t bao
chung toi nen dich chu "Philo-sophia" cua triet Tay thanh
"Minh Due huu hoai" ! ). Va Thay Tran Thai Dinh, Thay
Le Ton Nghiem... deu luon khuyen rang: h9c triet h9c la

phai biet d�t cau hoi; cau hoi c6 khi quan tr9ng hdn cau tra
loi; phai biet lui l�i de "d�t thanh van de" nhung gi ttidng
da giai quyet xong, phai biet
lang nghe va ton tr9ng nguoi
khac vi chan ly chang cua rieng
ai va cfing chang de tim. Hi�n
than cho tinh than ay m9t each
m�nh me va day thuyet ph1=1c
khong ai khac hdn la chinh I.
Kant, doi ttiQ'ng duQ'c tim hieu
trong quyen sach nay. Do do,
nhan dip tai ban quyen Trie't
h9c Kant cua Thay Tran Thai
Dinh, dtiQ'C Nha xuat ban gQ'i
y va dtiQ'C Thay r9ng long cho
phep, toi muon nhan Cd h9i quy bau nay de trtioc het, bay
to long biet dn Thay cua m9t nguoi h9c tro cu va, sau day,
xin kinh can g6p vai suy nghi "noi dieu".


TRO CHUY(N TRlfr HOC • 133

II
Trinh bay triet h9c cua m9t tac gia Ion voi tam co
nhu cua Kant bangvai tram trang sach la thach thuc gian
nan doivoi bat ky nha nghien cuu nao. Ngoai ra, vi�c lam
ay con phl;l thu9c vao ml;lC dich CUa Cong trinh nfi'a: de
pho c�p r9ng rai hay de phl;lC Vl;l cho Congvi�C giang d�y
va h9c t�p chuyen nganh. Roi con phai ltja ch9n tr9ng
tam hay ket hQ'p den muc d9 nao ca hai yeu cau: tim hieu

ban than tac gia nhu la m9t trinh bayve Itch SU phit trien
tu tuong ho�c tim hieu tac d9ngva anh huong cua tac gia
ay doi voi h�u the va tren nhieu lanh vtjc. D9c (va dttQ'c
d9c l�i) Tritt h9c Kant cua Giao Su Tran Thai Dinh, ta
thay ong ch9n ltja m9t each lam phu hQ'p voi yeu cau
hue thiet hie bay gio: giup nguoi h9c di thang vao ba tac
pham chinh cua Kant, tim hieu ky luong chung, de tu
do CO Cd SO cho vi�c ttj minh tiep tl;lC di sau nghien Cl.Ill.
"Quy ho tinh bat quy ho da", c6 le d6 la phudng cham
bien so�n cua Ghio Su de giup nguoi hQC c6 duQ'c nhung
kien thuc Cd ban, chinh xac, ch�t che trtio'C da, vi the,
Giao Su khong mo qua r<)ng van de ma t�p trung cho
thay trinh de) phan tu cao, tinh khai ni�m tinh te va tinh
m�ch l�c trong l�p lu�n cua Kant. Giao Su cfing rat th�n
tr9ng va can nhac trong vi�c dua ra nhung nh�n dtnh
rieng, vi hinh nhu so�n gia muon khuyen khich nguoi
d9c ttj minh lam lay vi�c ay; va o doi cho quan tr9ng can
dua ra nh�n xet, Giao Su ch9n each lam "song phang",
"nghfa tinh" trong h9c thu�t: khi tic gia khong con c6
m�t de t\t len tieng, cac ly giai va nh�n xet cua ta, n6i
chung, nen linh d9ng va "c6 lqi" cho tac gia.


134 • BUI YAN NAM �ON

C6 le nho each bien so�n ay ma Trie't h9c Kant, sau
hdn 30 nam, van con gift nguyen gia tri nhu m9t trong
so rat hiem hoi cac c6ng trinh tien phongva rat bo ich ve
lanh Vljc nay. 30 nam voi biet bao "nuoc chay qua cau",
du noi rieng trong vi�c nghien cuu (khong bao gio ket

thuc ! ) ve Kant lan nhung tac d9ng, tranhlu�n, khen che
chung quanh con nguoi rat xung dang voi chfi dung cua
K.Jaspersla nhanv�t thu9cve"thoi tn;c" ("Achsenzeit"),
gay anh hu6'ng sau d�m len tu duy va doi song van hoa­
chinh trj - xa h9i c�n va hi�n d�i.
Theo Kant, m9t nen triet h9c nghiem chinh la phai
huong ve nhfing van de Cd ban CUa con nguoi, duqc the
hi�n trong cac"moi quan tam cua Lytinh". Cac moi quan
tam nay quy l�i thanh ba cau hoi Ion: - T6i c6 the biet
gi ? - T6i phai lam gi ? va - T6i duqc phep hy v9ng gi
? (PPLTTT, B833 ). Kant danh quyen Phe phan Ly tinh
thutin tuy de tra loi cau hoi thu nhat; quyen Phe phan Ly
tinh thtJc hanh, hay noi r9ng hdn, triet h9c d�o due va
phap quyen, de tra loi cau h6i thu hai; va, trong cac tac
pham tlidng doi ngan ve triet h9c Iich SUva triet h9c ton
giao de tra loi cau hoi thu ba. Quyen Phe phan nang ltJc
phan doan (My h9c va M1:1c dich lu�n) la"cau noi" quan
tr9ng giua ca ha cau h6i voi tam quan tr9ng d�c bi�t ve
h� thong Ian ve n9i dung. Tuy chua the di sau vao phan
triet h9c phap quyen, triet h9c lich su, triet h9c ton giao
( co the do khuon kho cua m9t cuon sach"nh�p mon"),
nhung voi vi�c trinh bay co d9ng nhung khong kem c�n
ke ve ba quyen Phe phan chu yeu, GS. Tran Thai Dinh da
cho ta m9t cai nhin kha bao quat ve triet h9c Kant. Tat
nhien, triet h9c Kant rat r9ng, con bao gom nhieu tac


JRO CHUY(N JR1£r HOC • 135

pham khac nfia, d�c bi�t nhfing tac pham di cao ( cac bai

giang, cac thti tu trao doi...) moi dtiduQ'c g9i chung la Opus postunum ma ta khong nen b6
qua vi chung g6p phan soi sang hay bo sung cho ba tac
pham chinh neu tren (l). Con ve anh htiong va cac CUQC
tranh lu�n chung quanh triet h9c Kant, quyen sach tat
nhien phai t�m dung l�i 6' mac nhfing nam dau 70 cua the
ky trtioc. Th�t ra, khong m¢t c6ng trinh nao c6 the bao
quit het du'ung h¢ hay phe phan doi voi m¢t triet gia Ion nhti Kant,
nhat la trong quang thoi gian Iich SU rat daij tuy nhien,
slj gioi thi�u va nh�n dinh ngan g9n cua Giao Su ve anh
htiong cua Kant trong khung canh triet h9c phudng Tay
nhfing nam 1970 ( triet h9c hi�n sinh, thuyet cau true,
than h9c hi�n d�i...) cung la nhfing gqi hung cho vi�c
tim hieu xa hdn (2).

III
Ai ciing de thua nh�n rang Kant la m9t trong so
nhung d�i triet gia cua Tay phudng va la nguoi da gay
dau an quyet dinh len triet h9c c�n d�i. Tuy nhien, ta
I. Kant: "Tqp h<;rp tac phdm "; "Vi�n Han lam Khoa h9c Hoang
gia Ph6" (g9i tit la ban Han lam, "AA"): t�p X-XIII: thu tu trao
d6i; t�p XIV - XXIII: di cao; t�p XXIV - XXIX: cac bai giang.
2
Xem them: "Ddn lu(jn" cho ban dich Phe phan Ly tinh thudn
tuy, nhat la phfin 4: Phe phan Ly tinh thufin tuy trong tu tuong va
triSt h9c duong d�i cua Thai Kim Lan, trong: "Kant, Phe phan Ly
tinh thudn tuy", BVNS dich va chu giai, NXB Van h9c, 2004, tr.
XXVII-LXXVII.
1

136 •

BUI YAN NAM SON

cung biet rang Galilei va Newton, trong Hinh V\IC cua
minh, cung la nhung khuon m�t ki�t xuat dudng thoi.
Trong khi V�t ly h9c cua Galilei va Newton deu duQ'c
xem la da bi vtiQ't qua, v�y tinh tr�ng ay phai chang ciing
khong the tranh khoi doi voi nha d�i triet gia cua chung
ta ? Do d6, khong the khong d�t cau hoi nhu Otfried
Hoffe: "Du Kant la mc)t khuon m�t ki�t xuat, nhung phai
chang van la m<}t hinh thai da bi vtiQ't qua cua tu duy con
nguoi ?"( 1). Tra loi cau hoi ay th�t khong de dang, trii khi
ta thu dung mc)t phudng phap "phan chung" nhu chinh
Hoffe de nghi: "Cang co nhieu doi thu tam co, thi dieu
ay cang chung to Kant con co vai tro Ion lao nhu the nao
cho den ngay nay" ( Sdd, tr. 300), va: "cho du m<}t triet
gia duQ'c nguoi doi sau cai tien, phat trien sang t�o hay
bi ngQ nh�n den the nao di nua, thi Iich SU triet h9c sau
Kant, ve m<}t phan Cd ban, phai duQ'c hieu nhu Iich SU
anh huc:ing, nhu sl;l tiep thu va tiep tt;tc phat trien, nhu
sl;l tai t�o, phe phan va tai tiep thu chinh nhung tu tudng
cua Kant. Dl;l phong ve triet h9c phe phan sieu nghi�m
duo'ng nhu chua dl;lng m<}t tiem ll;lc tu duy khong the tat
c�n, va c6 le den nay van chua the do h.io'ng het duQ'c"
( Sdd, tr. 301-302).
Tnt6'c khi minh chung ngan g9n ve dieu ay va ciing
chi can thu gQn trong quang tho'i gian tu khoang 30 nam

trd l�i day, tuong ciing nen nhac l�i sd qua the dung va
each d�t van de cua Kant. Ve m�t ljch SU tu ttidng, Kant
thu<}c ve thoi d�i Khai minh c1 chau Au. Nhieu l�p truong
Cd ban cua thoi d�i nay dang bi r�n nut: quan ni�m rang
1

Otfried Hoffe: Immanuel Kant, Miinchen, 1996, tr. 11.


TRO CHUYIN TRlrT HOC • 137

m9i slj m9i v�t deu co the khong che ducjc, niem tin vao
slj tien b9 khong ngung cua nhan lo�i, hay noi ngan:
"chu nghia l�c quan-ly tinh". Phai chang chung deu thu9c
ve qua khu nhu ban than thoi ky Itch st:t ay? Phai chang
Ly tinh, Ttj do, slj Phe phan, slj Truong thanh, slj Ttj trt...
chi la san pham nhat thoi cua the ky XVII, XVIII o chau
Au ?( 1). Th�t ra, Kant vua gifi khoang each doi voi thai d¢
"Khai minh" ngay thd, vua gifi khoang each doi voi thai
d9 "phan - Khai minh", theo do tat ca nhfing gi hi�n ton
deu la tot d�p ca. Ong muon cai bien t�n goc "s\f Khai
minh chau Au" bang khau hi�u: "Sapere aude ! Hay co
can dam st:i d1:1ng ly tri cua
chinh minh !" ( "Khai minh
la gi?", VIII 35) va bien no
thanh van de nguyen tac.
Ong cho rang "Khai minh"
la ca m9t tien trinh, th�m
chi la v�n m�nh muon thuo
cua con nguoi chu khong

phai cong vi�c nhat thoi,
nhat dan: bang quyet tam
Tv-suy tu bang cai dau cua
chinh minh de d�p ho dan
SAPEREAUDE
Artist MICHAL SWIDER
dan nhfing sai lam va thanh
kien, thoat ly dan dan ra
khoi nhfing lcji ich vi ky va tung buoc phat huy "ly tinh
chung, pho bien cua con nguoi". Tit nguyen tac cua ly
Xem: Bui Van Nam Son: "Tuong lai cua Khai minh ? "trong:
Tit Dong sang Tay, tqp bien khao mimg Giao SU Le Thanh Khoi
(NXB Da N�ng, 2005).
1


138 • BUI YAN NAM �ON

tinh nam trong S\i t\i trj, S\l t\i do Va S\l t\i ban bo quy lu�t,
ong vita phe phan triet h9c giao dieu truyen thong - nhti
phe phan m9t ""thuyet l�c quan ngay thd", vita khong
chi truy tim t�n nguon goc ma ca nhung ranh gi6'i, nhung
gi6'i h�n khong the VUQ't qua dtiQ'c cua "ly tinh thuan
tuy" ly thuyet Ian thvc hanh.
Tuy nhien, la dua con cua thoi Khai minh, ong het
sue "an ttiQ'ng" tni6'c thanh cong cua logic h9c va toan
h9c truyen thong va nhat la Khoa h9c t\i nhien dudng
thoi ( Galilei, Newton). Ong vung tin vao "khoa h9c"
nhti vao m9t mo hinh ly ttiong cua "tinh pho bien va
tinh tat yeu". Do do, de lam bung no "cu9c each m�ng

tu duy" o trong triet h9c nhu Galilei, Newton da lam
trong khoa h9c t\i nhien, hay noi each khac, de mang
l�i cho sieu hinh h9c "bu6'c di vung chac cua m9t khoa
h9c", ong lui l�i m9t bu6'c, hay dung hdn, di xuong m9t
tang sau hdn de d�t cau h6i: "sieu hinh h9c" hay "nen
I)� nhat triet h9c" co the tro thanh khoa h9c dtiQ'c
khong neu cu tiep tt;ic lao vao nghien cuu cac doi ttiQ'ng
nhu "ThtiQ'ng de, Tv do, Bat tu" nhu the do la nhfing
"S\1 V�t thtiong nghi�m" ma khong can phan bi�t "kha
the" va "bat kha the" cua nh�n thuc ? Tn.toc khi nghien
cuu the gioi t\i nhien, the gioi xa h¢i va nhat la the gioi
sieu nhien tu chinh nhfing nguyen tac cua chung, triet
hQc hay quay l�i nghien cuu "kha the" cua chinh minh.
Triet h9c khong the bat dau voi tu each la sieu hinh h9c
[ co truyen] ma phai bat dau nhti ly lu�n ve triet h9c,
nhti la ly }u�n Ve IDQt "sieu hinh hQC khoa h9c" trtio'C
da. Cach d�t van de ay mang l�i m9t tinh tri�t de chua
tung co trong nghi lu�n triet h9c. Tinh tri�t de ay chi


TRO CHUYIN TRJfT HOC • 139

CO the CO dtiQ'C bang m9t "le loi tti duy" Cd ban hdn,
m6'i me hdn, dtiQ'c ong gQi la "phe phan sieu nghi�m ve
ly tinh". ( Sieu nghi�m: cau h6i ve dieu ki�n kha the).
Cu9c "each m�ng tu duy" ay khong the d�t ra m9t each
truu ttiQ'ng ma phai dtiQ'c tien hanh c�n ke ve n9i dung.
Bai le, m9t nen triet h9c hj tri tien gia dinh rang trong
nh�n thuc va hanh d9ng ctia con ngtioi, trong phap
quyen, lich SU va ton giao cung nhti trong nhung phan

doan tham my va mvc dich lu�n phai c6 nhung yeu to
co gia tri d9c l�p vo'i m9i kinh nghi�m thttong nghi�m
( ong g9i la cac yeu to "tien nghi�m"), cho nen, chung
khong the dtiQ'c nghien cuu theo kieu khoa h9c thtiong
nghi�m ma phai bang triet h9c. Khi day cong kham pha
dtiqc nhung yeu to ay nam trong chu the� ong m6'i c6
the tuyen bo rang, tuy con ngttoi la huu h�n, tuc phai
phv thu9c vao giac quan ( tinh thv nh�n va cam nang),
nhting tinh pho bien va tat yeu cua tri thuc dich thljc,
cua hanh d9ng d�o due, v. v... la co the c6 dtiQ'c.
Vi�c phat hi�n nhung yeu to d9c l�p voi kinh
nghi�m O trong chu the bang Slj phe phan ly tinh da
th�t slj lam dao l9n tu duy triet h9c trtioc do, va Kant
tin rang, tu nay, triet h9c moi dtiQ'C d�t tren nhung Cd
sd th\ic slj vung chac. Du dong y hay hoai nghi trtt6'c
vi�c "d�t Cd sd" nay cua Kant, khong ai co the phti nh�n
rang Kant da lam bien doi Cd ban quang canh triet h9c
Tay phtidng, tu ly lu�n ve nh�n thuc, ly lu�n ve doi
ttiqng, den d�o due h9c, triet h9c lich SU va ton giao,
ke ca triet h9c ve ngh� thu�t. Hang lo�t nhung thu�t
ngu cua ong: nh�n thuc tien nghi�m va h�u nghi�m,
phan doan phan tich va tong hqp, lu�n cu sieu nghi�m,


140 • BUI YAN NAM �ON

}' ni�m cau t<;10 va }' ni�m dieu hanh, m�nh l�nh tuy�t
doi hay Slj tlj trj CUa }' chi, V. V... Va V. V... gan lien VOi triet
h9c Tay phudng ng6t hai the ky qua, den noi khong
the nao hieu duQ'c nen triet h9c nay ma khong can den

cac khai ni�m ay. Tr6' l<;1i voi anh hu6'ng cua triet h9c
Kant trong vong 30 nam qua, tuc t<;1m khong nhac den
anh hu6'ng m<;1nh me cua ong truoc d6 (den chu nghfa
duy tam Due: Fichte, Schelling, Hegel; phai Kant-moi;
Dilthey, Max Weber, hi�n tuQ'ng h9c Husserl, triet h9c
hi�n sinh, than hQC Cd doc giao, thuyet duy ly phe phan
cua K. R. Popper...), ta c6 the n6i rang hiem c6 nha tu
tu6'ng hi�n d<;1i nao khong it nhieu tham khao, lu�n ban,
lay thai d9 ve triet h9c Kant.
Theo O. Roffe (Sdd), m9t hi�n tuQ'ng dang chu y
la slj quan tam d�c bi�t den Kant trong "triet h9c phan
tich" ngay nay. Tronglndividuals (1959), P.F. Strawson
phat trien m9t mon "sieu hinh h9c mo ta" nham phat
hi�n nhung ph<;1m tru lam nen tang cho tu duy va ngon
ngfi hang ngay cua chung ta. Doi l�p l<;1i voi thuyet hanh
viva thuyet hoai nghi, Strawson khang dinh m9t "sd do
khai ni�m tien nghi�m" cho cau true khong gian - thoi
gian cua nhung slj v�t rieng le trong the gioi. Quyen The
Bounds of Sense (Nhungranh giai cua giac quan, 1996) cua
ong mang nhan de ph\1 la "m<)t thu nghi�m ve vi�c phe
phan ly tinh thuan tuy". Tac pham ay con vttQ't ra khoi stj
phan tich va tai tq.O ly lu�n cua Kant, vi n6 muon phac
h9a m(>t "triet h9c sieu nghi�m" - thay the cho "thuyet
duy tam sieu nghi�m" cua Kant - soi sang cau true nen
tang cua m9i kinh nghi�m dtja vao phudng phap l�p lu�n
phan tich.


TRO CHUY(N TRIO HOC • 141
Sg "phvc hung" triet h9c sieu nghi�m bang phtidng

phap phan tich cua Strawson gQ'i mo m¢t loq.t nhung
nghien cuu sac sao ve cac b¢ ph�n then chot cua quyen
Phe phan Ly tinh thuan tuy cua Kant ("Cam nang
h9c", "Phan tich phap", "Bi�n chung phap") cfi.ng nhti
nhung nghien cuu ve cau true va kha the cua "lu�n cu
sieu nghi�m" (vd:]. Bennett). Tat nhien, so voi Fichte,
Schelling va Hegel, nhung "tham v9ng" tubi�n cua Kant
khiem ton hdn nhieu, nhung van con la qua Ion doi voi
cac dq.i di�n khac cua trao luu triet h9c phan tich. Theo
Quine, S\i phan bi�t cua Kant ve m�nh de phan tich
va m�nh de tong hQ'p la khong dung vung, con theo S.
Korner, cac vi�c "dien dich sieu nghi�m" cua Kant labat
kha "ve nguyen tac"C1 >. Phe phan Kant tri�t de nhat la
khang dinh cua R Rorty khi ong cho rang slj phat trien
cua triet h9c phan tich tu cac giai doq.n cua Wittgenstein,
tu Russell cho den Sellars va Davidson khong gi khac
hdn la tien trinh khong ngung "huy - sieu nghi�m h6a"
(detranscendentalization) va tu b6 hoan toan cac yeu to
tien nghi�m. Nhung, quan diem nay lq.i bi J. Hintikka
phan bac Va ong tim each tai tq.O cac "}u�n CU sieu
nghi�m" bang vi�c ket hQ'p ly lu�n "tro cho'i ngon ngu"
va Logic - quantor.
Trang khi cac nha triet hQC phan tich (phan Ion o khu
V\iC Anh My) tiep thu triet h9c Due, thi triet h9c Due
hi�n nay ciingbat dau tiep thu triet hQC phan tich. Chinh
nhd thong qua cac CUQC thao lu�n ve Kant, ke ca vi�c phe
Xem them chi ti�t va thu ID\lC trong: "Kant, Phe phan Ly tinh
thudn tuy ", BVNS dich va chu giai, NXB Van h9c 2004.
l

142 • BUI YAN NAM �ON

phan Kant sau "buoc ngo�t ngon ngu" (linguistic turn)
ma c6 slj "h<)i h( nhat dinh giua hai truyen thong von
song hanh va thuong doi nghich nhau: truyen thong duy
nghi�m-phan tich cua khu vt;ic Anh My va truyen thong
triet h9c sieu nghi�m va giai minh h9c (Hermeneutik) cJ
chau Au l\lC dja.
M<)t s1.j quan tam d�c thu den vi�c"moi gioi" giua hai
truyen thong tti tticJng nay, - va cung la no 11.jc vtiqt qua
S1.j hoai nghi cua K. Popper ve vi�c d�t Cd so cho khoa
h9c - la tu tticJng cua K. 0. Apel. Apel muon "cai bien"
Kant trong tinh than phe phan ve y nghia cua Peirce va
cua Wittgenstein h�u ky ve m�t triet h9c ngon ngu. Ong
khong xem Cd Sci toi h�u cho tinh gia tri khach quan cua
l�p lu�n (khoa h9c) la cl trong"T\i - y thuc sieu nghi�m"
nhu Kant ma cJ trong moi quan h� voi m<)t "tro chdi
ngon ngu sieu nghi�m" ("transzendentales Sprachspiel").
Theo ong, diem thong nhat toi cao khong phai la "cai
Toi-tu duy" ( c6 ve) nhu"duy nga" cua !(ant, ma la"c<)ng
dong ttidng giao, c<)ng dong truyen thong", t�o nen tien
de sieu nghi�m cho cac khoa h9c xa h<)i va la nguyen tac
t6i cao cho d�o due h9c.
S\t quan tam den Kant trong triet hc;>c hi�n nay khong
chi cJ lanh vljc triet hc;>c ly thuyet ma ca trong triet h9c
thtjc hanh. S\i khoi phgc d�o due h9c va triet h9c phap
quyen khong chu yeu huong den tu duy phe phan ly tinh
cho bang den nhung phat bieu ve n<)i dung cua nhieu
van de cd ban cua Kant: nguyen tac ve slj"pho quat h6a"

gan lien voi "m�nh l�nh tuy�t doi" nhti la tieu chuan toi
cao ve luan ly (Hare, Singer); ly lu�n ve "sl.j binh dang va
cong chinh" cua] .Rawls d�t nen tang tren khai ni�m cua


TRO CHUYlN TRlfT HOC • 143

Kant ve sl.j tl.j ttj, cfing nhtt vai tro cua khai ni�m nay trong
d�o due hQC cua "tniong phai Erlangen" (P. Lorenzen,
a.Schwemmer... ) va trong "D�o due hQC dien ngon"
(Diskursethik) cuaJ. Habermas. Trong triet h9c chinh tri
cua F. A v. Hayek cfing c6 nhieu yeu to cua Kant, ke ca
ly lu�n ve phan doan luan ly do L. K. Kohlberg tiep noiJ.
Piaget cfing xem cac khai ni�m cua Kant ve sl.j t\i tri va pho
quat h6a nhtt la "cap dQ cao nhat" cua y thuc luan ly.
Tom l�i, du tan thanh hay phe phan Kant den muc
d9 nao, du "trung thanh" voi Kant hay "ngQ nh�n ong
m9t each sang t�o", dong chay m�nh me (va c6 khi hau
nhtt hon lo�n theo truyen thong "be tac trong sl.j phong
phu, da d�ng") cua triet h9c Tay phttdng hau nhtt khong
luc nao c6 the vang m�t ong !

IV
M9t van de khac khong kem ly thu va quan tr9ng la
CUQC thao lu�n de xac dinh vi tri cua Kant nhu la triet gia
cua thoi [va cua tinh than] Hi�n d�i. Khuon kho bai viet
khong cho phep di Sau vao CUQC thao lu�n, - theo toi la
het sue c6 y nghia nay-, nen chi xin duqc h.iqc qua 0) .
1

Xem them:
- Jurgen Habennas: Der Philosophische Diskurs der Moderne.
Zwolf Vor/esungen/Bjen /u{jn tridt h9c vJ "Hiin aqi ". Muai hai
bai giang, Frankfurt. a Main, 1985.
- Heirich Rickert: Kant als Philosoph der modemen Kultur. Ein
geschichtsphilosophischer Versuch/Kant vm tu each la tri�t gia
cua n€n van h6a hi�n dc;ti. M<)t thu nghi�m v€ tridt h9c ljch SU,
Tiibingen, 1924, tr. 141.


14- • BUI YAN NAM �ON

Mo hinh cua Max Weber ve tien trinh "hqp ly h6a"
cua Tay phudng dan den "thuyet da than ve gia tr( nhu la
hinh anh cua nen van h6a hi�n d�i duqc Heirich Rickert
quy cong cho Kant nhu sau: "Kant la nha tu tuong dau
tien o Chau Au da t�o dvng nen nhung Cd so ly lu�n
pho quat nhat, nho d6 rnoi lam cho nhung cau tra loi
ve cac van de van h6a d�c trung cua thoi hi�n d�i c6 the
c6 duqc va nhat la da t\i rninh chung rninh dieu ay. Tu
tuong cua ong, nhu duqc trinh bay trong ba quyen Phe
phan, la c6 y nghfa "phe phan", nghfa la phan bi�t va v�ch
ranh gioi, qua d6, ve nguyen tac, tudng ung voi tien trinh
tv chu h6a va di bi�t h6a cua [ban than nen] van h6�.
Tien trinh ay da duqc thvc hi�n trong thvc te tu hie bat
dau thoi c�n d�i nhung chua the' tim duqc stj dien dqt ve'
lf lwjn new trong ne'n trie't h9c truac Kant". ( Sdd, tr. 141).
Trong cac bai giang Bi?n luq,n tritt h9c ve' "Hi?n dqi"
(7), Jurgen Haberrnas dua ra rn<)t nh�n dinh khac, hau
nhti trai nguqc: "Kant dien d�t the gioi hi�n d�i trong

rn<)t toa lau dai ve tu ttidng. Nhung th�t ra dieu nay chi
CO }' nghfa la: cac duong net Cd ban Cua thoi d�i chi tl;t
phan anh vao trong triet h9c Kant nhu vao trong rn<)t
tam gudng, chu Kant da khong thau hieu dugc "Hi�n
d�i" xet nhu la "Hi�n d�i". Chi tu khi nho c6 [ each nhin]
hoi huong ( Retrospektive), Hegel rnoi c6 the hieu triet
h9c Kant nhti la tien trinh ttJ - ly giai (Selbst-auslegung)
rnau rnvc ve "Hi�n d�i". Hegel cho rang rninh dii nhq,n
- Herbert Schniidelbach: Philosophie in der modemen Kultur/
TriSt h9c trong nSn van h6a hi�n d�i, Frankfurt/M, 2000.
- Peter Koslowski: Die postmodeme Kultur/Van h6a h�u-hien
d(;li, Miinchen, 1987.


TRO CHUY(N TRlfi HOC • 145

thuc nhung gi ma ngay a trong slj bieu hi�n duQ'c phan
tu cao nhat nayve thoi d�i [Kant], n6 davan khong [ tt;i]
thau hieu duQ'c chinh n6: Kant khong cam nh�n duQ'c cac
slj di bi�t h6a a hen trong Ly tinh ["ly tinh ly thuyet, ly
tinh thljc hanh, nang lgc phan doan phan tu..."], cac slj
phan thu ve hinh thuc ben trong nen van h6a, hay n6i
chung, slj phan h6a cua cac lanh vljc ay [vd: nha nuoc,
ton giao, kinh te, xa h9i, nguoi cong dan ... J nhu la nhang
slj phan doi [ nhung slj"tha h6a" tat yeu]. Vl the, Kant mu
tit ve cai nhu cau [phai hQ'p nhat l�iJ dang xuat hi�n ra
cungvoi nhung slj phan ly cuang buc do nguyen tac cua
tinh chu the gay ra. Chinh nhu cau nay moi la cai thuc
day triet h9c, bao lau "thoi Hi�n d�i" tt;i thau hieu chinh
minh nhu la m9t thoi ky Itch SUj bao lau n6 di den cha

c6 j thuc rang vi�c thay the nhung gi la tieu bieu cua qua
khu vavi�c tat yeu phai t�o ra m9i tinh quy ph�m [mQi
quy lu�t tlj nhien Ian luan lyJ tu chinh ban than minh chi
nhu la m¢tvan de Iich su" ( Sdd, tr. 30 va tiep).
Van Habermas thuong kh6 d9c, nhung y ong kha ro:
ong dong yvoi Rickert rang Kant "da tq.O nen nhung Cd
sd ly lu�n pho quat nhat cho thoi Hi�n dq.i" nhung lq.i
cho rang Kant khong thljc slj thau hieu duQ'c ((Hi�n aq,i
xet nhu la Hi�n aq,i". Do phai la cong lao cua Hegel! N6i
theo thu�t ngu cua chinh Hegel, Kant moi dang a giai
doq.n"tg-minh" ( an sich) chu chua phai "cho-minh" (fur
sich); Kant dang"dam minh" trong nhungvi�c lam to tat
nhung khong c6 "y thuc" ve vi�c lam to tat cua minh !.
"Tt;i -minh" ( theo thu�t ngu Hegel) cfing dong nghfavoi
"cho - ta" (fur uns), a day, la"cho Hegel", tuc chi c6 nguoi
da dung tren dinh cao cua slj "hoi huong" moi "ly giai"


146 ·+ BUI YAN NAM �ON

ducjc tien trinh ay.
H. Schnadelbach
nghi ngo' nh�n dinh
nay cua Habermasva
. d�t hang lo«;lt cau hoi:
i
phai chang Kant thtjc
slj khong thau hieu
"Hi�n d4i xet nhu la
Hi�n d4i ?" V�y t4i

sao Hegel l4i "hieu
triet h9c Kant nhu
Herbert Schnadelbach
la slj tlj - ly giai mau
mljcve Hi�n d�i ?" Lu�n diem cho rang Kant da khong cam
nh�n ducjc slj da d�ng n9i t<].i cua ly tinhva cuavan h6a nhu
la "cac slj phan doi" tat yeuva vi the mu tit ve "nhu cau"
nay sinh tu d6 ve m9t "dinh hu&ng quy ph�m" ( tuc slj "tai
hcjp nhat" cua slj phan doi) trong the gi&i hi�n d�i la khang
dinh cua Hegel hay cua ban than Habermas? Ong dua ra
cac ly le phan bac: - Khong the co m9t slj "tv-ly giai"
ve Hi�n d4i ma 14i la "bieu hi�nvo-y thuc hay chi la slj
"phan anhvo-y thuc" cua Hi�n d4i ducjc. Nhu the la mau
thuln. - Y thucve tinh hi�n d4i khong he thieu ndi Kant,
khi chinh Kant da gQi th6'i d�i cua ong la "th6'i d4i cua
slj phe phan, bu9c m9i slj phai phvc tung slj phe phan"
(PPLTTT, AXI); - cung khong the bao Kant "mu tit"ve
nhu cau (Bedurfnis) phai vu'.dn t&i m9t ajnh huang pho
quat (m9t slj "tai hcjp nhat")ve nh�n thucva quy ph«;lm
( d«;lo due) sau khi da "phan ly" giuav�t tlj thanva hi�n
tuqng, giua cai Kha ni�mva cai Kha giac, giua cai Dang
lava cai Phai la... , boi, chi can nh& den h9c thuyet cua


JRO CHUYIN TRIO HOC • 147
Kant ve cac Y ni�m die'u hanh, ve cac ajnh de' cua ly tinh
thtjc hanh va h9c thuyet ve phudng phap trong quyen
Phe phan niing htc phan doan la du thay r6. (Sdd, tr. 30);
d6 la chua n6i den khai ni�m "triet h9c toan - hoan vu"
(conceptus cosmicus, PPLTTT, B868) cua Kant.

Van de th�t ra nam d cho khac, sau xa hdn, chu
khong phai Habermas khong hieu hay hieu sai Kant ! H.
Schnadelbach ciing da nh�n ngay ra dieu ay khi cho rang
d day c6 hai "mo hinh" tu duy khac nhau, c6 the n6i gQn
la giua Kant va Hegel.
Neu hieu cac stj phan bi�t cua Kant (giua v�t ttj than
va hi�n tuQ'ng, v. v...) nhu la bieu hi�n hay ket qua cua
"stj phan doi" hay cua stj "tha h6a" tat yeu thi phai tien
gia dinh c6 m9t stj "thong nhat nguyen thuy", roi tu d6
cai "bi phan doi", cai "bi tha h6a" mdi duQ'c "thoat thai"
ra. Th�t v�y, Hegel, trong Hi�n tuqng h9c Tinh than hieu "thoi hi�n d�i" n6i chung nhu la "the gi&i cua Tinh
than ttj tha h6a"; va khi ly giai n6, ong di theo mo hinh
cua stj ttj-tha h6a cua m9t cai "Toan b9" (tuc cai Tuy�t
doi, Tinh than), thong qua sl.j phan ly va tha h6a thanh
tinh huu t�n va tinh di bi�t niQt each tat yeu va can thiet
(notwendig) de "quay tro' ve l�i vao trong chinh minh"
ma ong g9i la sv "hoa giai ". Mo hinh "nhat the - phan ly
- hoa giai" (ma cac nghien Cl.Ill mdi day chung minh r6
la Hegel tiep thu tu "trtjc quan nen tang" cua Holderlin <2)
Hegel, Hi¢n tu<711g h<;> c Tinh th{m/Phanomenologie des Geistes,
BVNS djch va chu giai (Nha xu!t ban Van h9c, 2006).
2
Xem: BVNS: "D6i lm gi&i thi�u" cho quy€n Martin Heidegger
va tu tu6ng hi¢n dq_i cua Bui Giang, NXB Van h9c, 2001, tr. 7-36.
1


148 • BUI YAN NAM �ON

mang it nhieu du huong ctia mysteria creationis/huyen
nhi�m sang t40 va trinitatis / tam vi. nhat the ctia Than
h9c tu bi�n) tat nhien ngg y rang c6 the dua "thoi hi�n
d4i" vao trong vien tuqng ctia vi�c "vuqt ho" no m9t
each hi�n tht_ic. Vi�c "vuqt ho" ay khong gi khac hdn la
"vuqt ho" (Aufheben) stj tha h6a de d�t t6'i"stj hoa giai",
nhu yeu cau ctia Hegel: "vuqt ho" ( aufheben) nhung stj
doi l�p da tro nen cung do ay la slj quan tam duy nhat
ctia ly tinh"(l).
Trong khi d6,"mo hinh" ctia Kant khac han. V6'i ong,
cac stj "nhi phan" (Dichotomien) khong 16 n6i tren ma
ong t�p trung phan dinh khong phai la cai gi"duqc thoat
thai ra" hay "bi tha hoa di" ma chinh la "than ph�n con
nguoi" (" condition humaine") hi�n thvc, duqc triet h9c,
bang slj Khai minh, phat hi�n va lam cho l(> ro, the thoi.
Cho nen doi v6'i Kant, m9t stj tai hqp nhat hitn thiJc ctia
cac cai doi l�p ay- du trong qua khu, hi�n t4i hay tudng
lai - la khong the co duqc. Theo Kant, Cd so cho cac slj
phan bi�t ay la d(>c l�p v6'i lich su, vi the, ong khong the
hinh dung co m<)t hoan canh ijch SU nao, m<)t xa h<)i
hi�n thtjc nao trong d6 v�t-tlj than va hi�n tuc;lng, cai kha
ni�m Va Cai kha giac, Cai"dang la" Va Cai"phai la" rut Cl,lC
se hqp nhat voi nhau. Ly do sau xa la o cho Kant nhan
ffi4nh den tinh huu h4n ctia ly tinh va ctia con nguoi n6i
chung, trong khi Hegel, voi mo hinh"nhat the - phan ly- Dieter Heirich: Hegel und Holder/in/Hegel va Holder/in, trong:
"Hegel im Kontext/Hegel trong van canh, Frankfurt/M, 1971, tr.
9 va ti€p.
I Hegel: S I! di bi¢t giiia ht th6ng triit h9c cua Fichte va cua
Schelling, tr. 20.

JRO CHUYlN TRlfr HOC • 149

hoa giai", nh�n dinhve "thoi Hi�n d�i" ciing nhuve "tinh
huu h�n" cua con nguoi n6i chung trong vien ttiQ'ng cua
cai Tuy�t doi va tin rang tinh huu h�n, hay "than ph�n
con nguoi", ve nguyen tac, la c6 the khac phl;lc, c6 the
"vuqt bo" dtiQ'c. Kant chi de ra "nguyen tac cua Hy
VQng" de giup con nguoi huu h�n biet htiong thtiQ'ng,
con Hegel thi tin vao ly tinh VO h�n biet tlj vtiQ't qua slj
tv-tha h6a cua chinh minh. H. Schnadelbach nh�n djnh
nh� nhang rang neu tinh hi�n d�i c6 lien quan it nhieu
den tinh khong [con] ao ttiong thi Kant to ra... hi�n d�i
hdn Hegel! ( Sdd, tr. 34). Theo ong, lu�n diem cua Kant
cho rang con ngu·oi la m9t "con v�t dtiQ'c phu cho nang
Ive ly tinh" ( animal ration�bile) va "m9t con v�t song c6
ly tinh" ( animal rationale) khong phai la slj "quy dinh ve
ban chat" ma chi la m9t "nhi�m V\l d�t ra cho con nguoi
phai giai quyet" (aufgegeben)(l), do d6, ve m�t Itch SU
thu�t ngu, la m¢t slj do�n tuy�t voi "thuyet Logos trung
tam" trong Nhan lo�i h9c, con Hegel thi to ra luon co
gang ngan ch�n dieu ay(2).
N6i each khac, Hegel tin vao m¢t sv "hoa giai" voi
hi�n thvc, con Kant thi khiem ton cho rang tot hdn nen
danh cong CUQC tr9ng d�i ay cho... ThtiQ'ng de, con con
nguoi huu h�n chi nen dva vao cac djnh de' cua ly tinh
thvc hanh de lo "hoa giai vai nhau a trong hi�n thvc" ma
chua chac da xong ! (Xem: Kant: "Huang den ne'n hoa
binh vlnh cuu"). Van de du hap dan va quan tr9ng de
Kant: Nhan loq,i h9c trong phuang di¢n thf!C tiln, B3 l 3/

Anthropologie in pragmatischer Hinsicht
2
Xem: ching h�n: Hegel: Bach khoa thu vJ cac Khoa h9c triit
h9c, §2A/"Enzyklopadie ... "
1


150 + BUI YAN NAM �ON

tro thanh chu de "Kant hay Hegel ?'' cua m<)t H<)i nghi
quoc te lon ve Hegel (Hegel-Kongress) o Stuttgart ( que
huong Hegel) vao nam 1981. "!(ant hay Hegel ?". Chu de
ay bu<)c ta phai ch9n m<)t trong hai hay l?i van co the ...
"hoa giai" ?
Tom l?i, triet h9c tuy "rac roi" nhung thu viva ho ich
o cho, "m<)t luc nao do trong doi", noi nhu Descartes, no
thoi thuc va cho phep chung ta duqc theo chan cac d?i
triet gia de co the binh tam trao doi voi nhau ve nhfing
chuy�n tliong nhu cao xa nhung l?i het sue thiet cot voi
"than ph�n con nguoi". De ket lu�n, toi cho rang nen van
h6a la "hi�n d?i", khi con nguoi biet "phan tu' ve vi�c c6
nen nhin nh�n tinh hfiu h?n cua chinh minh hay khong de
song cho phu hqp voi nhin nh�n ay. Nguqc l?i, dieu ay l?i
"tien-gia djnh" phai CO m<)t CaU true Cd ban ve nen van hoa
cfi.ng c6 tinh phan tu khong kem de lam cho vi�c phan tu
ay ve chinh minh - theo each n6i quen thu9c cua Kant c6 the c6 duqc.

(03.2005)

TRO CHUY(N TRlfl HOC • 151

2 0NAM DARWIN
150NAM
�

�

,,,,.

......

"NGUON GOC CAC LOAI"
"TIEN HOA" NHII MOT sa oo LY G1i11
1. "Newton vela co"

"Chung ta co the cho phep nhfing v� tinh, hanh
tinh, vii tl'\l, th�m chi ca toan b¢ h� thong nh_ang vii
tr\l v�n hanh theo nhfing dinh lu�t tl;i nhien, nhung ta
l�i muon con con trung be bong nhat ciing duQ'c sang
t�o tuc thoi bang m¢t hanh vi d�c bi�t". Ghi nh�n tren
day cua Charles Darwin (12.2.1809-19.04.1882) la sq
ban khoan ban dau, la d\i phong nghien cuu nen tang
cua ong khi buoc chan vao con duong khoa h9c. Th�t
the, vao cuoi the ky XVIII, dau the ky XIX ci phudng
Tay, sau thang lQ'i rljc ra cua mo hinh Cd gioi lu�n cua
Newton ve the gioi v�t ly, hau nhu chi con m9t linh V\IC


152 • BUI YAN NAM �ON

chlia duQ'c ly giai: linh Vljc sinh h9c, hay n6i theo ngon
ngfi h1c bay gio, linh V\[C Cl.la nhung "sinh the huu Cd CO
to chuc" (trong d6 c6 ca con nglioi!).
Khi ban ve linh vt;rc nay trong phan 2 cua quyen Phe
phan nang htc phan aoan ( 1790), I. Kant viet: "... dieu
hoan toan chac chan la ta khong the nh�n thuc hoan chinh
chu dung n6i den giai thich dliQ'c nhung thl;ic the c6 to
chuc Ian kha the n<)i tcµ cua chung ddn thuan d1;ta theo
cac nguyen tac Cd gioi cua Tlj nhien; va cung chac chan
de dam mq.nh dq.n n6i rang th�t la phi ly cho con nguoi
chung ta khi ta ra sue hay hy VQng se c6 m<)t Newton khac
xuat hi�n trong tlidng lai CO the lam cho ta hieu r6 Ve S\i
san sinh du chi la cua mot
. la co dua
. theo cac dinh
. luat
. tli.
nhien ma khong do m9t y do nao da sap d�t ca; trai lq.i, ta
bu9c phai dutkhoat phu nh�n nang ll;ic thau hieu nay ndi
con nguoi"(l). Kant con viet rat dai, nhling t\iU trung CO
hai y chinh, n6i len m9t the luong nan:
M<)t m�t, khong the ly giai the gioi sinh v�t m9t each
ddn thuan Cd gioi neu khong muon danh mat tinh phuc
tq.p va nhat la tinh ky di�u cua no;
M�t khac, mo hinh ly giai truyen thong theo ffil.;lC
dich lu�n khach quan kieu Arisl:otele s hay than h9c
Trung co ciing da tro nen bat kha thi: ta khong the chung
minh slj c6 m�t cua m9t y do khach quan ndi ban than slj
v�t ho�c cua m9t Dang tq.O h6a bang con duong thliong
nghi�m - va vi the, khong the c6 m9t "Newton ve la co"

Immanuel Kant,1780: Phe phan nang hrc phan doan, §75, B338,
Bui Van Nam Son dich va chu giai, NXB Tri thuc 2006, tr.419.
1