Trò chuyện Triết học (Tập 7): Phần 1

BUI VAN NAM SO'N

YOT HUONG num DAT
TRO
CHUYEN
�·
TRIET
HOC
,
TAP BAY
....

cAc BAI VE G1Ao ouc

II

@

CONG TY SACH THOl DAI• NHA KUii BAN TRI THI


DOI 101 ...
Sau mudi " CAU CH�N GIAO
D1JC" da dang thu6'ng ky tren NGVOI
DO THl duqc t�p hqp h�i, cung cap m¢t
cai nhin tong quan ve Itch SU tu'. tu'.ong
giao dvc Tay phudng tu co d�i den ...
h�u-hi�n d�i. M¢t dong g6p nho be vao
dien dan chung ve triet h9c va ly thuyet
giao dl;lC nu'.OC nha.

-

-

,

BUI VAN NAM SON


MUCLUC
.
.
I

A

A

_+

)

• 1. GIAO DUC: MOT NHAN QUYEN CO BAN ............................... 11
• 2. MOT SIEU LY THUYET VE GIAO D UC ................................. 17
A

II

A

,..,

,

,,

...

,

• 3. HAT NHAN "KHAI MINH" TRONG cAc TRIET THUYET GIAO
DUC......................................................................................22
TRIET THUYET GIAO Dl)C "DUY TAM 11

.........................................

29

• 4. MO HINH LY TUONG:
DU NGON HANG OQNG ...................................................... 30
• 5. CON DUONG GIAO DUC:
DU NGON ANH SANG ......................................................... 35
.,..

-

,..

"

• 6. CAN OAP VO BAO NHIEU

QUA TRUNG? ...................................................................... 41

,
,..,
,..,
TRIET THUYET GIAO Dl)C DUY THI/C

47

• 7. MO HINH DUY THl)C: TU CUQC 001 CUA BAC TON SU ........ 48
• 8. TRUNG DAO VANG ............................................................... 53
• 9. BIET OE LAM- HIEU OE DAY ................................................. 58
,..,

,.1

'

,:,

�


• 10. GIAO Dl,JC CONG DAN VA NEN DAN CHU .......................... 63
68

• 11. QUY TAC VANG VA...

• 12. "CAN NHAN TlNH": KHOI DIEM CUA GIAO Dl,JC Hl�N DAI 73
TRIET THUYET GIAO Dl)C DUY NHIEN

79

• 13.JEANJACQUES ROUSSEAU: DA TAI, DA NAN, DA OOAN...80
• 14. HAI LUAN VAN CUA ROUSSEAU:
KHAI MINH VE KHAI MINH ................................................. 85
• 15.J.J. ROUSSEAU: TV DO, GIAO MA KHONG MAT? ...............90
• 16. ROUSSEAU: COPERNICUS TRONG GIAO Dl,JC .................... 95
,
r u LA
' GI?
, ...................... 100
• 17. ROUSSEAU: GIAO Dl,JC "U
T. NHlcN
• 18. EMILE: TRIET LY GIAO Dl,JC THEO LUA TUOI .................... 105
• 19. GIAO Dl,JC PHONG VE: 5 OEN 12 TUOI .............................. 110
• 20. ROUSSEAU VA "TUOI CUA LY TRf" (TU 12 OEN 15) .......... 115
• 21. "VAY DO BONG NHIEN MA HO LON..." ............................ 120
• 22. ANH HUONG SAU DAM CUA ROUSSEAU ........................ 126
• 23. GIAO Dl,JC "Tl) NHIEN": UU VA KHUYET ...........................131
TRIET THUYET GIAO Dl)C KHAI MINH

137

• 24. GIAO Dl,JC KHAI MINH: THONG DIEP CUA THE KY........... 138
• 25. KANT VA BON CAU HOI COT LOI ...................................... 144
'

,,

A>

,

,.,

-

• 26. KANT: GIAO Dl,JC LA Gl? ................................................... 149
• 27. KANT VA BON TRACH Vl,J GIAO Dl,JC ............................... 154


• 28. GIAO DUC TRONG VIEN TUONG "DAO OUC HOA" .......... 159
• 29. TU "KHUC GO CONG QUEO CUA CON NGUOI"... ............. 164
• 30. GIAO DUC: GIOA TlJ DO VA CUONG BACH ....................... 169

• 31. KANT: NGOI BUT VA DAN QUYEN .................................... 174
'

I

'

A

,A-

• 32. TlJ DO HOC THUAT: SINH LO CUA MOT NEN VAN MINH 179

• 33. HAY CHAM OUT Sl,J KHONG TRUONG THANH !............... 184

• 34. TU MOT PHIEN TOA PHAT XIT.......................................... 189
• 35. "TIEN BO" LA MOT DUONG THANG? .............................. 194

TRIET THUYET GIAO Ol)C DUY TAM OUC
,..,

N

A

,

199

I

• 36. "GIAO DUC TOAN DltN": MOT KHAO KHAT

KHON NGUOI ................................................................... 200
• 37. GIAO DUC: CONG CU0C DAI HOA GIAI ? .........................205
• 38. GIAO DUC: MOI GOI LEN DUONG ..................................... 210
,

N

K

,

TRIET THUYET GIAO Ol)C "Dl)NG HANH"

215

• 39. GIAO DUC: NHONG CHANG DUONG THANH GIA ............ 216
• 40. MOT GAM KINH NGHIEM HON MOT TAN LY THUYET? .. 221

• 41. NHA TRUONG: NOi REN LUYEN NEP S6NG DAN CHU ... 226
• 42. NGUOI GAC CONG THIEN DANG ...................................... 231

237

TRIET THUYET GIAO Dl)C Hl�N SINH

• 43. TRIET HIEN SINH: "TIEN LEN OE SONG! ..........................238
,,.,

....

.,,..,

A

,,;J

,.,,,

II

• 44. THU( TiNH TRUOC sue MANH VO DANH........................243


• 45. "BIET MAY DONG THOM MO GIOA DUONG..." .............. 248
• 46. KARL JASPERS: THAP SANG HIEN SINH! ......................... 253
• 47. "Y NIEM DAI HOC": LINH HON CUA GIAO DUC CAP CA0.258
I

A

,...,

.,,..,

�

,

?

,

,..r

I

.,.,.,

A

263

I

TRIET THUYET GIAO Dl)C CUA TRIET HQC PHAN TICH

• 48. NGON NGO CUA GIAO DUC ............................................. 264
• 49. TRIET HOC PHAN TfCH VE GIAO Dl)C: THINH VA SUY .... 269
• 50. TU VO TRI DEN... KHONG BIET Gl ! ...................................276
• 51. "CHI CON CON DUONG PHE PHAN LA R<)NG MO" .......... 281
TRIET THUYET GIAO Dl)C HAU Hl�N E>l:\I

287

• 52. GIAO ouc. .. HAU HIEN DAI? ............................................ 288
• 53. KHOA HOC... HAU HIEN DAI............................................. 292
• 54. QUYEN LUC... HAU HIEN DAI ............................................297
�

A

A

XA HOI
. TAN TU. DO
. TRI THUC VA TRIET THUYET GIAO DUC

303

• 55. THONG TIN VA TRI THUC ..................................................304

• 56. GIAO DlJC TRONG XA H01 TRI THUC ............................... 309
• 57. XA H01 TRI THUC: "KY NANG" THAY CHO "GIAO DUC"? 314
• 58. XA H01 TRI THUC: HOC SUOT DOI VA TV HOC ................. 319
• 59. XA H01 TRI THUC: GIAO DUC LA HANG H6A? .................324
• 60. TRIET HOC GIAO DUC LA/VA TIEM LUC PHE PHAN ........329
,..,

,

'

'

A-

""

,


1. GIAODUC:

MOT NHAN Q!JYEN Cd BAN
A

A

�

?

,, T.7hong nen de h9c van mai lam nguoi khach tr9.
.l�ay cu hanh hon le v&i nang ( chang) thoi ! ". Loi
khuyen ay cua De Montaigne (1533-1592), nha hien
triet nguoi Phap, clan den loi khuyen tiep theo eua el;l
Nguyen Du: "Tram nam tinh ehuy�n vuong tron/Phai
do eho den ng9n nguon lq.eh song".
Cau ehuy�n giao dl;le - mo dau eu¢e tro chuyfn triet
h9c dang do va... bat t�n, nay duqe han h<}.nh tai ngQ bq.n
d9e - se thu lam eong vi�e ay mQt each th�t khai quat,
g6p phan vao no Ive suy nghi va thao lu�n chung ve van
de giao dl;IC day bue xue.

KHA THE CUA MOT "QUYEN Tl/ NHIEN"
Trude khi di tim "ng9n nguon l<}.ch song" cua van
de giao dl;IC ve ca hai phu'dng di�n: phu'dng di�n lich SU
( cae ehu thuyet hay eae triet h9e giao dl;IC tieu bieu) va


12 •

BUI VAN NAM �ON

phu'.ong di�n h� thong ( cac khai ni�m "nen tang" cua
giao d\lC), hay thu d�t giao d\lC vao dung"Cu'.o'ng v( cua
n6: nhu'. m9t nhan quyen co' ban.
Dieu 26 cua Tuyen ngon pho quat ve Nhan quyen
cua Lien Hi�p Qu6c ngay 10.12.1948 da trinh tr9ng
khang dinh:
''1. M9i ngu'.oi deu c6 quyen duqc hu&ng giao d\lC.

Giao d\lC phai mien phi, it nhat lad b�c tieu h9c va trung
h9c co' sd. Giao d\lC tieu h9c phai la bat bu9c, giao d\lC
ky thu�t va de;1y nghe phai den duqc voi m9i nguoi, va
giao d\lC de;1i h9c hay Cao hon phai theo nguyen tac Cong
bang cho bat cu ai c6 kha nang.
2. Giao d\lC nham giup con nguoi phat trien day du
ve nhan cac� va thuc day slj ton tr9ng cac nhan quyen
va cac tlj do co' ban cua con nguoi. Giao d\lC ciing phai
nham tang cu'.ong slj hieu biet, long khoan dung va tinh
huu nghi giua tat ca cac dan t9c, cac nh6m chung t9c hay
ton giao, ciing nhu'. phai nham day me;1nh cac hoe;1t d<)ng
cua Lien Hi�p Quoc ve duy tri hoa binh.
3. Cha m� c6 quyen uu tien l1;ta ch9n cac hinh thuc
giao dgc cho con cai h9."
Cung voi quyen duqc huc1ng giao dgc vita n6i, cac
quyen ve lao d(>ng, nghi ngoi, giai tri, an toan va an sinh
xa h9i ciing duqc Ian luqt neu day du tu cac Dieu 22 den
26. Vai nh�n xet:
- Chi dtiqc gQi la nhan quyen Co' ban khi con nguoi
sd huu n6 chi vi h9 la... con nguoi, nghia la, thu9c ve con
nguoi m9i hie va m9i noi. Quyen ay dtiqc "tlj nhien ban


TRO CHUYfN TRIU HOC • 13

cho", nho the, c6 cudng vtcua m<)t"quyen tl;tnhien".Lien
Hi�p Quoc hoan toan c6 ly khi gQi ban tong hqp nay la
"Tuyen ngon", chu khong phai Cong uoc hay Thoa uoc
v.v.. Chung c6 tinh rang bu<)c ma khong can thoa thu�n.
Chung c6 gia tri hi�u Ive truoc va d<)c l�p voi m9i slj d�t

dinh. Vl the, chi can "tuyen bo" ma khong can "quyet
ngh(. M<)t"Cong uoc" hay "Hi�p uoc" ve nhan quyen la
m9t slj mau thuan
n9i t�i! Cach
"DAC DIEM COA T.AM HON CO
dich quen thu<)c GIAO Dl)C LA BIET THU'O'NG LAM
Ngan Y KIEN MA MINH KHONG DONG Y".
Tuyen
(ARISTOTELES)
quan trQng nay ra
tieng Vi�t thanh
"Tuyen Ngon quoc te' ve nhan quyen" de dan den slj ng9
nh�n vua n6i, boi khong lam noi b�t tinh "pho quat"
("universal") dung theo tinh than va loi van chinh thuc
cua Tuyen ngon.
- Nhieu quyen xa h<)i duqc neu trong cac dieu tren
( chang h�n quyen lao d9ng, nghi ngdi, giai tri, an sinh ... )
la rat quan tr9ng, can duqc bao v�. Nhung, li�u chung
c6 quyen yeu sach la thu9c cudng vt nhung nhan quyen
pho quat? Thac mac ay chinh dang, boi chung ph\1 thu9c
vao cac dieu ki�n xa h9i nhat dinh, khong "pho quat"
( chang h�n, quyen lao d9ng, va cung voi no, la quyen
nghi ngdi, giai tri, an sinh.., chi c6 y nghia trong xa h9i
co lao d<)ng lam thue, v.v..). Chung quan tr9ng, nhung
khong ... tuy�t doi, khong phai do "tlj nhien ban cho",
trai l�i thu9c ve phap lu�t thvc dinh. Thvc tien chinh tri
da nh�n ra dieu ay, va khong phai ngau nhien khi chung


14 • BUI YAN NAM SON

duQ'c g9i la "quyen", thay vi "nhan quyen" khi duQ'c dua
vao cac "Cong uoc quoc te" ve cac quyen kinh te, xa h9i
va van h6a cua Lien Hi�p Quoc ngay 19.12.1966.
- Ngo�i 1� a day chinh la quyen duQ'c huong giao d1:1c
nhu m9t nhan quyen Cd ban dich thljc! Bi�n minh cho
dieu nay th�t khong de dang va vliQ't ra khoi khuon kh6
cau chuy�n cua chung ta, vi phai chung minh duQ'c hai
diem rat kh6: qua CO nhan quyen tlj nhien Cd ban, Va
giao d1:1c la mQt trong nhfing quyen ay!

HAI HOA CAC MVC DICH: H(ll NHAN CUA GIAO DVC
'

'

r

,

A

')

,-

Bao quyen tl)'. nhien la d\ia vao "y Troi" se kh6 thuyet
ph1:1c voi nguoi khong c6 tin nguong. Bao n6 la "S\i
ki�n hien nhien" khong can va khong the chung minh
(nhu quan ni�m noi tieng cua Kant ve "m�nh l�nh nhat

quyet": khac voi cham ngon chu quan, m�nh l�nh nhat
quyet ve luan ly la khach quan: "Hay hanh d9ng sao cho
cham ngon chu quan cua b�n luc nao ciing co the tro
thanh mQt quy lu�t ph6 quat") thi c6 ve chua du vi chua
cho thay S\J tat yeu t�i Sao toi phai tuan thu n6. Kho th�t,
nhting it ra phai thua nh�n S\J tat yeu rang ttj do cua ta
khong phai VO gioi h�: thu nhat la tat yeu ttj nhien vi toi
khong the tang hinh den tham b�n duQ'c, va thu hai la tat
yeu logic khi khong the vua muon an vua muon gifi l�i
mieng banh ng9t! Nghia la, ta tat yeu phai... muon m9t
so dieu nhat dinh thoi, boi hai stj tat yeu tren day khong
cho ta co ll)'.a ch9n khac. Trong so cac dieu... "muon" ay,
co cac quyen Cd ban. T�i sao?
Thua, vi ai ai ciing muon d�t duqc nhfing m1:1c dich


TRO CHUYfN TRlfr HOC • 15

cua minh. M1;1c dich khac v6'i mong u6'c, vi m1;1c dich,
ve nguyen tac, khong the bat kha thi. N6 doi hoi phai
tim ra va SU d1;1ng nhung phuong ti�n thich hQ'p, ke ca va
nhat la de lo�i b6 nhung tro ng�i (muon vao nha, phai
mo cua ! ) . Ta khong the dong thoi theo duoi nhung m1;1c
dich trai nguQ'c nhau da danh, ma cfing khong the biet
het m1;1c dich cua nhung nguoi khac. Cach duy nhat de
tranh xung d9t la phai c6 nhung quy tac chung dam bao
Slj hai hoa pho quat ve cac ffil;IC dfch, khien ta CO the neu
thanh cong thuc: ai ai cfing muon c6 slj hai hoa ve m1;1c
dich theo nhung quy tac chung. Tu d6 m6'i c6 Y ni�m ve
(phap) quyen, ve (phap) quyen khach quan va (phap)

quyen chu quan.
Muon chung minh m9t quyen la nhan quyen co ban,
ta phai chung minh rang thieu n6 se khong the c6 slj hai
hoa pho quat ve m\}C dich (do la ly do m9t SO quyen kinh
te, xa h9i khong hoan toan la nhung quyen co ban). Sl;i
hai hoa ay cfing khong the d�t dtiQ'c bang cuong bach,
neu khong muon chi c6 slj hai hoa gia t�o, be ngoai.
V�y, chi c6 giao dt;lC m6'i g6p phan thljc hi�n dtiQ'c
slj hai hoa dich thljc, qua hai bu6'c khai minh: - du c6
y thuc hay khong, con nguoi m�c nhien muon c6 slj hai
hoa ve m1;1c dich (v6'i minh va v6'i nguoi khac) j - thay
rang b�o lqc, ky cung, khong the mang l�i slj hai hoa dich
thljc va lau ben.
Tu d6, c6 the phat bieu m1;1c tieu co ban cua giao d1;1c
theo tinh than cua Tuyen Ngon, nhat la khoan 2, dieu 26
v6'i tu each m9t nhan quyen co' ban nhu sau:


16 • BUI VAN NAM �ON

M9i ngu6'i deu co quyen duQ'c huong giao d1:1c de
giup h9 co the thau hieu y ni�m ve (phap) quyen va
nh�n ra rang b�o ltjc khong phai la phtio'ng ti�n thich
hQ'p de d�t dtiQ'C nhfing ffi\}C dich CUa minh.
Triet h9c phat trien nhfing phuo'ng phap de d�t co' so
hoan toan thuan ly cho cac chuan mtjc d�o due va phap
quyen, vi the, da va se luon co m�t trong mQi nghi lu�n
ve giao d1:1c.

TRO CHUYIN TRlfl HOC • 17

2. MOT
. "SIEU LY THUYET"
VEGIAODUC
A

.

A

�

�

�

�

''

ieu ly thuyet" (metatheory) nghe ghe g&m th�t ra
s
chi la ly thuyetve... ly thuyet! Neu giao d\IC la doi
ttiQ'ng nghien cuu (Iy thuyet), dong thoi la hanh d9ng
thtjc hanh (d�yva h9c)thi "sieu ly thuyet" banve ca hai
linh vtjc ay. N6 se giup ta c6 cai nhin tong quan ve doi
song giao d\IC Vdi tat Ca Slj phuc t�pva phong phu CUa no.

SIEU Lf THUYET GIAO DUC

Trong m& bong bong cua the gi&i giao d\lc, Wolgang
Brezinka ( 1928-), m9t trong nhung nha ly lu�n giao d\lc
hang dau hi�n nay, cho ta cai nhin kha sang sua, de hieu
khi phan bi�t ba l&p ly thuyet, gom: khoa h9c giao d\}c,
triet h9c giao d\}Cva sti ph�m thtjc hanh ("Sieu ly thuyet
ve giao d\}c", 1978).

KHOA HQC GIAO DUC

La m9t "khoa h9c", khoa h9c giao d\IC (hay giao d\IC
h9c) quan sat, mo ta, phan tich nhan qua, rut ra nhung


18 • BUI VAN NAM �ON

dt;i doan va thao tac theo huong "c6ng ngh� h9c":
Truoc het, n6 m6 ta nhung hi�n tliQ'ng va nhung gi
lien quan den giao dt;IC tu tht;ic t�i quan sat dtiQ'C, thu tim
cac moi quan h� nhan qua gifta nhung hi�n tliQ'ng ay, dua
ra cac dt;i doan, va, tu d6, phat trien m9t "cong ngh� h9c",
tuc phtidng ti�n va phudng phap nham t�o ra nhung
ket qua dtiQ'c mong
"CHINH BAN PHAI LA Sl)'
muon nhung chua
c6 trong tht;ic te.
THAY 801 MA BAN MUON NHiN
Khoa hQC giao dt;IC
THAY TRONG TH� GIO'I NAY".
chi mang l�i nhung

MAHATMA GANDHI
thong tin Ve Slj ki�n
va cac moi quan h�,
nhung khong dua ra nhung danh gia c6 tinh quy ph�m.

TRIET HOC GIAO DVC
Triet h9c giao dl;IC (hay triet ly giao dl;IC) thi khac !
La m<)t b<) man triet h9c, n6 tra hoi nhung khai ni�m va
nhftng van de Cd ban, CO tinh nguyen tac cua giao dt;1c,
tuc tra hoi ve tien trinh giao dl;IC Ian ve nganh giao dl;IC.
Triet h c;, c khong mo ta nhu khoa h c;, c giao dt;1c, trai l�i, tu
nhung mo ta ay, dua ra nhung danh gia va de ra nhfing
quy ph�m cho nen giao dl;IC. Nhung danh gia ay thudng
vliQ't ra khoi ph�m vi khoa h9c ddn thuan, nhung rat can
thiet cho vi�C lay quyet dinh (chang h�n, ve ffil;IC tieu CUa
giao dt;1c doi voi ca nhan va xa h9i, v.v.. ). N6i each khac,
triet hc;, c giao dl;IC SU dl;lng ket qua cua khoa hc;,c, c6 tinh
ch�t che khoa h9c (don mdi phan bi�n va phan de nghi),
nhung h1i SU dl;lng phudng phap d�c thu triet h9c.


TRO CHUY(N TRlfT HOC • 1 9

SIi PH�M THI/C HANH
Trong truong hQ'p ly tuong, SU phc:1m thl;ic hanh se
tiep thu CO ch9n l9c cac thanh tlju cua lzhoa h9c giao dl;IC
va triet h9c giao dl;IC de de ra ly thuyet giao dl;IC. Huong
den hanh d9ng, ly thuyet giao dl;IC thuong dl.iQ'C SO�n
thao tu m9t quan diem triet h9c, d�o due, the gioi quan
hay tin nguong nhat dinh nao do. Chang h�n, ly thuyet

giao dl;IC (macxit, tl;i do, Ph�t giao, Kito giao, v.v.. ) cho ta
biet nhung gi nen lam va khong nen lam trong linh vl;ic
giao dl;IC ndi m9t boi canhvan h6a-Iich SU Cl;l the. Tu do,
CO duong loi, chinh sachva dinh che giao dl;IC tudng ung.

MOT
. GIAO DUC?
.
. HAY NHIEU TRIET HOC
Cau chuy�n giao dl;IC cua chung ta se khuon kho CUQC Tro chuy�n triet h9c, vi the, huong
tr9ng tam vao cac van de thu9c triet h9c giao dl;lC. Day
hoan toan la do d�c tfnh CUa CUQC trao doi chu khong
phai dovi�c d�t n�ng ho�cxem nh� m9t trong ba huong
tiep c�n deu co tam quan tr9ng rieng: khoa h9c giao
dl;lc, triet h9c giao dl;lC va SU ph�m thl;ic hanh.
Divao triet h9c giao d\lc, l�p tuc ta g�p phai may kho
khan Ion:
- Tntoc het la slj da tc:lp den VO cung cua nhung y
kien khac nhau. Trong nhieu nganh khoa h9c khac, nhat
la trong khoa h9c chinhxacva khoa h9c tt;l nhien, tuyvan
co y kien khac bi�t, nhung hau nhu deu de dong thu�n
ve nhung van de cot loi giua nhung nha chuyen mon co
tham quyen va deu thua nh�n Cong trinh nao th�t Slj CO
dong gopvao chuyen nganh. Trong triet h9c noi chung,


20 • BUI YAN NAM �ON

Va triet hQC giao dl;lC n6i rieng, tinh hinh khac han: ben

c�nh nhung nha chuyen man, ai cung thay minh c6
quyen tham gia y kien, va cho y kien minh la dung, chu'.a
n6i den vi�c san sang SU dl;lng quyen Ive va quyen uy!
Ranh gi6'i dung/ sai thuong m�p mo, va chi con c6 the
cho dqi d thi�n chi va tinh than doi tho�i.
- Cac chu de thuong rat r9ng, kh6 bao quat het, l�i
dl;lng ch�m ngay den nhung xac tin, niem tin co huu cua
moi ca nhan, t�p the, de gay chia re, phan h6a hdn la
doan ket, dong thu�n. Thu diem qua m9t vai trong VO so
quan diem doi l�p kho be hoa giai: - giao dl;lC la truyen
d�t kien thuc hay tang cuong nang Ive tv tri trong nh�n
thuc va phan doan? - nhung kien thuc, nang Ive ay la gi
va trong chung mvc nao chung la linh ho�t, mem deo
hay c6 the tac d9ng, leo lai, dua vao khuon kho? - danh
u'.u tien cho giao dl;lC tv do hay giao dl;lC "SU m�nh"1 giao
dl;lC ca nhan hay giao dl;lC Cong dan? - dau la SV khac bi�t
giua giao dl;lC VOi giao huan, VOi huan luy�n Va nhoi SQ?
- giua quyen h�n cua tre em, ph\1 huynh, nh6m chung
tQC va xa hQi, va, trong tru'.ong hqp CO xung d9t, ai du'.QC
ht.icing quyen UU tien? - giua giao dl;lC va cai each xa h9i:
giao dl;lC de cung ung nhan Ive va tai san xuat xa h9i san
c6 hay la nhan to de thay doi xa h¢i? v.v.. va v.v..
- Giao dl;lC va tu tu'.dng giao dl;lC c6 ijch SU qua lau dai
v6'i VO so triet thuyet khac nhau tu Dong sang Tay. Giao
d1:1c di lien voi sv hinh thanh van minh nhan lo�i, trong
d6 biet bao nhieu chau ng9c bi vui lap va lang quen can
phai duqc khai qu�t va mai dua cho cac the h� horn nay va
mai sau. Li�u c6 the ban ve triet h9c giao d1:1c "tu hu vo"

TRO CHUY(N TRl£l HOC • 21

v6'i long kieu m<;1n ngay ng6 cua ke phat minh cai banh xe?
Vang, c6 bao nhieu lo<;1i triet h9c, bao nhieu nen triet
h9c, bao nhieu each triet ly thi co bay nhieu lo<;1i triet h9c
giao d\lC va bay nhieu each thuc "lam ra" chung. Theo
nghia ay, khong he CO cai gi gQi la "triet hQC giao d\lC noi
chung", ma chi CO nhung nen triet h9c giao d\lC CO the
phan lo<;1i theo nhieu each khac nhau ma thoi. Kho ma
khong dong tinh v6'i nh�n dinh tren day cua Bach khoa
thti Giao d\lC Gale!
The nhung ai va quoc gia nao cung keu than ve slj
khung hoang, thieu vang triet ly giao d\lC Va ho hao xay
dl;ing m<)t nen triet ly giao d\lC th�t d�c sac va VO dich
cho rieng minh!

SONG THONG NHIEU VIEN TllqNG!
Trong hoan canh nhat dinh, moi nguoi, moi quoc
gia deu cong khai hay m�c nhien bi chi phoi b6'i m<)t triet
h9c giao dlJ.C. Th\l d<)ng chap nh�n ho�c mu quang tuy�t
doi h6a no deu trai v6'i tinh than... triet h9c! Khac voi
m9i sinh v�t khac, con nguoi c6 the song trong nhieu
vien ttiQ'ng: nhat quan voi minh, dong thoi biet rang ben
c<;1nh minh con c6 nhieu vien ttiQ'ng khac dang dtiQ'c tran
tr9ng va kham pha. Triet h9c giao d\lc, neu c6, kh6 c6
the la cai "tui khon" bao chua va thau thai mQi tinh hoa,
trai l<;'ti, theo thien y, chi c6 the la m<)t thai d<), m<)t tam
nhin, m<)t each ung van h6a.

xu

Chung ta se den voi kho tang triet h9c giao d\lC trong
tinh than ay.


22 • BUI YAN NAM SON

3.HATNHAN
.
"KHAI MINH" TRONG cAC
TRIET THUYET GIAO DUC
.
�

�

�

cAc... "ISM" (''CHU THUYET")
Ngay nay, nghe den tu "chu thuyet", "chu nghia",
nhieu nguoi nhiu may e ng�i. Khong phai khong c6 ly
do:
- Khong c6 chu thuyet nao tinh rong, trai l�i, luon
la... so nhieu, ngay trong long m<)t chu thuyet lon;
- Trong linh Vljc xa h¢i, nhan van, nhat la chinh trt,
khong khoi gqi len tinh y h�, giao dieu, thien c�n;
- Chu thuyet nao cung la m<)t slj truu tuqng h6a cao
d¢, nhieu khi each rat xa nhung van de khien ta dang hue
xuc. Cac chu thuyet c6 the dan den nhung "van de gia"
khong may ai quan tam.

Dau v�y, cfing c6 du ly do cho slj can thiet phai tim
hieu va tiep c�n cac chu thuyet:


TRO CHUY(N TRlfT HOC + 23

- Chung co th?t, vi the, can duQ'c ton tr9ng va tim
hieu, trao doi nghiem chinh, thoa dangj
- La nhung trao luu tu tuong, nhung the gioi quan,
nhan sinh quan da d?ng, phuc t?p, phong phu, can co
S\i phan dinh de tranh Ian l(>n, vi yeu cau h9c thu?t va
truyen thong.
- Sv tuong phan ( neu co) giua cac chu thuyet lam
noi b?t van de, bu9c ta phai luu y va ch9n thai d9 ( chang
h?n giua: l?C quan-bi quan, tuy�t doi-tuo'ng doi, hi�n
d?i-h?U hi�n d?i, tl;i do-c9ng dong, bao thu-cap tien,
chu chien-chu hoa, v.v..). Nhieu S\i tuo'ng phan, qua thoi
gian, diu l?i, va, qua doi tho?i, tim duQ'c S\i tong hQ'p moi,
kich thich ho?t d9ng tinh than cua con nguoi.
- Quan tr9ng hdn, chinh S\l da d?ng Cua cac chu
thuyet la Cd hQi ly tuong cho vi�C giao d\IC tinh than dan
chu, tudng kinh trong xa h9i hi�n d?i. Da vien tuqng
chua han la chiec dfia than cho S\l tniong thanh, nhu'ng
la m9t chiec cau khong the thieu de vliQ't bo oc n� co va
me tin.
- Chu thuyet nao cfing la m()t cong C\l de nhin, suy
nghI va phan doan. Ngoai tinh cong C\l ( co the nhat
thoi) } chu thuyet nao cfing it nhieu mang theo nhung
"h?t nhan chan ly", nhfing chau ng9c dich thvc cua nen
van minh nhan lo�i.

Tom l�i, cau chuyen giao d\IC xin ch9n each ke l�i
m9t each gian di cau chuy�n cua nhung triet thuyet, nhu
m9t sg gqi mo va moi g9i suy tu.


24 •

BUI YAN NAM �ON

MUOI TRIET THUYET GIAO D�C TIEU BIEU
MQi ltja ch9n deu dau don! Do khuon kho c6 h�n
cua cau chuy�n, xin khong de c�p cac triet thuyet giao
d1;1c quan tr9ng nhting da it nhieu quen thu9c voi chung
ta, chang h�n cac triet thuyet giao d1;1c thu9c truyen
thong tam giao Dong phtidng (Nho, Ph�t, Lao) va triet
thuyet giao d1;1c mac-xit. Cau chuy�n danh cho cho cac
triet thuyet giao d1;1c c6 nguon g6c Tay phtidng, nhung
da va dang con gay anh htiong sau d�m khong chi d Tay
phtidng. Tuy nhien, ngay d day, cung chi c6 the ch9n gioi
thi�u mtidi triet thuyet tieu bieu nhat, nhti khi bu9c phai
ch9n mtidi d6a hoa trong m9t Vtidn hoa< �).
,

,

'

'

Cac triet thuyet quan

h� gan hay it nhieu tuong
'
dong voi...
giao dl}C
Thuyet duy ta,n
,

Thuyet duy thlf'C
,

Thuyet duy nhien

ThuySt duy nhien, Khai minh,
ThuySt duy tam Due, ThuySt
hi�n sinh
,

minh, Thuyet dl)ng hanh,
Khai
,
,
Triet h9e phan tieh, Thuyet h?Uhi�n d�i
ThuySt duy tam, Khai minh,
ThuySt duy ta1n Due, ThuySt
hi�n sinh

Xem: Roland Reichenbach: Philosophic der Bildung und
Erziehung, Urban, 2007
1

TRO CHUY(N TRlfl HOC ã 25
Khai 11iinh

Duy tan1, Duy thàe, Duy nhien,
Duy tan1 Due, Dl;lng hanh, Hi�n
sinh, TriSt h9c phan tich, TriSt
h9c hoai nghi, ThuySt h?u-hi�n
d�i

Thuyet
duy ta,n Dire

Duy tam, Duy nhien, Khai minh,
Thuyet h?u-hi�n d�i

,

Thuyet
dl_lng hanh
,

Duy thµe, Khai minh, Hi�n sinh,
TriSt h9c phan tieh, TriSt h9c
hoai nghi, H?u-hi�n d�i

Thuyet
hien sinh

Duy ta1n, Duy nhien, Khai minh,

D\lng hanh, Hoai nghi, H?u-hi�n
d�i

Triet hoc
phan tich

Duy thàe, Khai minh, Dl;lng
hanh, TriSt h9e hoai nghi

Triet hoc
ã
hoai nghi

Khai minh, Dl;lng hanh, Hin
sinh, H?u-hin di

Thuyet
hau-hien
ã
ã ilai
ã

Duy thàe, Khai min}:l, Duy tam
Due, Hi�n sinh, Triet h9e hoai
nghi

Ta thay yeu to, hay dung hdn, chu tntdng "khai minh"
c6 m�t trong ca chin triet thuyet con l�i, dieu nay khong
phai ngau nhien. Trang y nghia Cd ban, triet h9c la khai
minh. Vi the, Khai minh khong chl la danh hi�u rieng

cua m9t thoi d�i ( the ky 17 -18 o chau Au), ma con duQ'c
hieu theo nghia r9ng nhu la tam the, y huong va hanh
d9ng cua con nguoi. Ngay nay, nguoi ta de dang dong


26 •

BUI YAN NAM �ON

}' Xem khai minh la m\JC tieu Va ly tliong giao d\IC ( dao
t�o tre em thanh con nguoi tlj do, tlj tri, lam chu dau 6c
cua chinh minh)' nhung khong de dong y voi nhau ve
phlidng phap Va phlidng ti�n de d�t dtiQ'C m\JC tieu Va
ly tliong ay. Vu va khuyet diem cua triet thuyet giao d\IC
khai minh, do d6, cfing se anh huong den so ph�n cua
cac triet thuyet con l�i.

VIEN TUONG,
. VA LY TUONG XA HOI.
. AN DU,. NHAN VAT
,._?

;{

A

A

,

,

?

-

A

Moi triet thuyet giao d\IC la m9t each nhln va m9t tam
nhin ve giao d\lc, t�m gQi la m¢t "vien tliQ'ng" (perspective).
BuQ'c djnh hinh va gay anh huong, moi triet thuyet la cong
sue cua nhieu the h� tiep noi, nhung Iich sli khong quen
ten tuoi cua nhung nguoi khoi xliong ho�c co anh huong
nhieu nhat. Nhac den h9 ("nhan v�t"), ta de lien tuong
den ca m9t triet thuyet. "An d\l" la hinh anh tliQ'ng trung,
tieu bieu, thuong gan lien voi moi triet thuyet, noi len
tinh than, phudng phap va m\JC tieu giao d\JC. Sau cung,
"ly tuong xa h9i" (hay, co khi, "khong tuong xa h9i") la
uoc md va ly tuong phan dau ma m9t triet thuyet t\i d�t ra
cho minh nhu m<)t SU m�nh de xay dtjng va cai tq.O xa h¢i.
Bang sau day tom luqc nhung dieu ay:
Vi�n
tuq·ng

Duy tam
Duy thvc

Andu•

Nhan vat

•
Platon
Aristoteles

,

Anh sang
Trung d�o

Ly hrrrng
xa hoi

Nha Nu&c
giao d\lC
'

C9ng dong
tri tu�


TRO CHUY(N TRl(T HOC • 27

Duy
11hien

Rousseau

'

H�t 1nam

'

C<)ng dong
dan chu
•

CO' SO'

,

'

Khai
niinh

Kant

Tien b(>

C9ng dong
coµg dan
the gi&i

Duy tam
Dfrc

Hegel,
Schelling,
Holderlin

Cai toan
the

Hoa gjai cac
m�t doi l�p

D1:1ng
hanh

Dewey

Cong C\l

Dan chu

Bivutbo

T\I do ca
nhan

Hien
• sinh Jaspers,
Heidegger,
Arendt
Triet hoc
•
phan tich

Peters,

Scheffler

Phan tich
khai ni?m

Triet hoc
•
hoai nghi

Socrates

H(> sinh

Lyotard
Hau-hien
•
•
ilai
•

'

Quan dao

Xa h(>i d�o
ly

,

Song chung

cua (nhfrng)
cai khong
the hoa giai

TRONGTAM
Khuon kh6 cau chuy�n se di vao cac tr9ng tam sau:
- Duy tam: gia nao cho vi�c theo du6i nhung ly
tu6'ng cao d�p?


28 • BUI YAN NAM SON
- Duy th\ic: lam sao co dtiQ'c doi song thi�n hao va

da di�n?
- Duy nhien: tinh tlj nhien va tinh chin thljc trong

dinh che giao dt;tc hi�n d�i, ranh gioi va nguy cd?
- Khai minh: van de tlj tri trong d�y va h9c?
- Duy tam Due: giao dt;tc kh6ng chive h�nh phuc ma
ca ve bat h�nh va bi lqch?
- Dl}ng hanh: nhung... "chin lyv6 dt;tng" c6 can thiet
kh6ng?
- Hitn sinh: nhung hoan canh gioi h�n va trai nghi�m
ve "y nghia" Ian slj "v6 nghia" trong giao dt;tc?
- Triet hQC phan tich: cau hoi "de lam gi?" va "phai
lam gi?' phai chang la kh6ng quan tr9ng?
- Triet h9c hoai nghi: y nghia cua vi�c "khong biet"
trong giao dt;tc hi�n d�i?
- H�u-hitn d�i: phai chang chi de cao slj tuy ti�n va
mat phtidng htiong?

Cu<)c hanh trinh se kha dai. Xin thua truoc: cac triet
thuyet giao dl;IC khong hua h�n mang l�i ciu tra loi cho
nhung van de Ct;l the. Chung lam vi�c khac: cung cap
nhung vien ttiqng, khai ni�m va each ly giai cho phep
suy nghi va suy nghi l�i ve vi�c dtnh huong giao dt;tc.