Trò chuyện Triết học (Tập 7): Phần 2
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (17.07 MB, 200 trang )
TriBt muyBt gi8o 11\IC Kltai lllinlt
.
�·
.
\
138 + Bbl YAN NAM SON
24. GIAO DUC KHAI MINH:
THONG DIEP CUA THE KY
......
T
• ......
?
�
?
a vita lam quen voi triet thuyet giao dt;tc "tlj nhien"
cua J. J. Rousseau. Di san cua Rousseau rat phong
phu, nhung tac d9ng quan tr9ng cua ong l
phap do ong de xtiong.
Rousseau d�t ra hai phlidng huong giao dt;tc:
- Giao dt;tc cong CQng dao t<].O "nguoi cong clan"
(citoyen): chi d<].t dliQ'C khi ca nhan la bQ ph�n ctia CQng
dong va hQ'p nhat voi no;
- Giao dgc rieng tli dao t<].O "con nguoi tlj nhien"
(homme naturel), lay chinh minh lam trung tam va gifi
khoang each voi xa h9i, nha nlioc...
Hai quan ni�m hoan toan khac nhau ay d�t ra hai cau
hoi Cd ban cho the h� sau:
- Lien quan den ban tinh ctia con nguoi va mt;tc tieu
ctia giao dt;tc: thich nghi ho�c tlj chti?
TRO CHUY(N TRlfT HOC + 139
- ve SU m�nh va cau true n9i t�i cua giao dt;1c: leo lai
nguoi h9c ho�c phat huy ban tinh ca nhan?
Hai cau hoi am anh va giay VO suot ca the ky 18: "the
ky Anh sang" xet nhu m9t thoi d�i, va "the ky cua SU
ph�m h9c", xet rieng ve phudng di�n giao dt;1c. Nhung,
truoc khi buoc vao the ky 1� lung va n;ic ro nay, ta khong
nen quen m9t khu6n m�t tien b6i, "ngu'oi hung" cua the
ky 17, nha tien phong vi d�i, vua gqi hung vua kheu gqi
sv phan bi�n: John Locke ( 1632-1704).
TABULA RASA
John Locke, d�i triet gia Anh, dong thoi la b�c "SU
bieu" dich thvc trong tu' tu'ong giao dgc. La triet gia,
trong "M(>t nghien cuu ve giac tinh con nguoi" (An
Essay Concerning Human Understanding, 1689) ( 1), 6ng
cho rang tinh than con ngu'oi khong he c6 nhung y ni�m
barn sinh nao ca nhu' Descartes da nham tu'ong, ma nhu
m9t to giay trang. Nh�n thuc c6 duQ'c la nho giac quan
va kinh nghi�m. Tri giac ay se duQ'c giac tinh ly, nhung
khong c6 gi o trong giac tinh ma trtidc d6 khong phai la
nhung tri giac. V�y, phai "d9n s�ch het" ( tabula rasa) de
tiep nh�n tri thuc. Nhu m<)t cai ban da d9n s�ch, n6 cho
dqi nhung m6n an tu'di ngon dtiqc d9n !en. Tu dau? Thi
6ng da n6i: tu moi truong song, tuc tu giao dgc!
:xu
La nha giao dgc h9c, trong '"'Vai tu tuong ve giao dgc"
1
Xem: Bui Van Nam San: "Chat" vai John Locke", NXB Tre & NXB
DHQG TP HCM, 2016
140 + BUI VAN NAM iON
(Some Thoughts Concerning Education, 1693), Locke ket
lu�n nhat quan: con nguoi tot hay xau, gioi hay do la do
giao dl;lC. Vi the, can dinh huong SOm cho tre em Ve Ca
ba phudng di�n: tri dl;lc, due dl;lC va the dl;lC. Ong co tu
tliong tien bQ di trlioc thoi dq.i khi chu trlidng giao dl;lC
binh dang cho m9i giai tang, nhungly tliong giao dl;lC CUa
ong dong quy ve mau nguoi ''English Gentleman", m9t
"quy ong Ang-le" c6 day du: due hq.nh, tri thuc, nang
Ive. Xem tre em la "nguoi Ion d\i b( can ren c�p, Locke
hung chiu nhieu loi phe binh gay gat cua Rousseau nhu
ta da biet, nhung khach quan ma n6i, triet thuyet giao
dl;lC cua John Locke la quan tr9ng nhat va c6 anh huong
"thong soai" trong suot thoi Khai minh.
THI/C TE CHAP CANH
Tu tuong trong thap nga de tro nen vien md neu
khong duQ'c th\ic te chap canh. S\i h(>i ng(> hy huu giua
tti tliong Va CUQC song da tq.O nen dq.i V�n hQi cho the ky
Anh sang. M(>t vai cu li�u th�t thuyet ph\lc:
- Ve h� thong giao dl;lC: a ntioc Anh, ti 1� clan so biet
chu nam 1640 chi la 30%. Con so da tang len gap doi
(60%) m<)t the ky sau do. Tudng ungla nuoc Phap: nam
1690, til� biet chu: 29% (nam)va 14% (nu), tangv9tlen
48% (nam) va 27% (nu) vao giua the ky 18.
Cong lao truoc het thu<)c ve nen giao dl;lC ton giao,
nhung tu the ky 18 la nho nha ntioc, nhu la thanh qua
Cua CUQC Cq.nh tranh gifia nha tho (tin nguong CO truyen)
Va nha ntiOC (nhu cau the tl;lC hoa).
TRO CHUY(N TRlfT HOC • 141
- Ve van h6a d9c: the ky 17, sach ton giao chi em
50%, bang tieng latinh. Sang the ky 18, sach ton giao chi
con 10%, va lay tieng Phap lam chuyen ngu chinh khap
chauAu.
- Thuvi�n cong c9ngva nha bao tang m9c len khap
noi, pho c�p cho m9i nguoi, Ian truyen tinh than "khai
dan tri".
- D�c bi�t nhat la slj n6' r9 sinh ho<;1.t h9c thu�tva cac
hinh thuc tlj to chuc cua xa h9i dan slj. Nhung quan ca
phe, noi m9i nguoi traodoi thong tinva thao lu�n thoi
slj (6' Anh, quan ca phedau tien 6' Oxford nam 1650da
tro thanh "huyen tho<;1.i". "Penny University" ("D<;1.i h9c"
m9t xu) o Luan Don the ky 18 la hinh anh d�p di vao
Itch SU: chi voi m9t xu, ai cung c6 thevao uong ca phe,
d9c sach bao, traodoi, thao lu�ndu thu trendo'i. Nhieu
phong khach (salon) van chu'.ong cua cac m�nh ph1:1 noi
tieng loi cuon gioi thuc gia tinh hoa va dong dao tao
nhan m�c khach. Cac Vi�n Han lam Ian h:iQ't radoi. Noi
noi soi d9ng tinh than "chan dan khi" nhu'. nhung nam
dau the ky 20 d nu'.oc tavoi Dong Kinh nghia th1:1c: "buoi
dien thuyet nguoi dong nhu'. h9i, ky binhvan khach toi
"
nhu'. mu'.a ...
- Nu quyen cung bat dau duQ'c khang dinh trong
giao d1:1c. The ky 17, batdau c6 tru'.ong nu, tuy chuaduQ'c
h9c khoa h9c va chinh tri! Tuy nhien, neu tru'.oc Ca.ch
m<;1.ng Phap chi moi c6 55-78 tac pham cua nu tac gia,
thi tu 1719-1800, con soda tangv9t len 329 tac pham!
Mary Wollsl:onecraft (1759-1797) m<;1.nh me lu�n
142 + BUI VAN NAM SON
chien, bao v� quyen h�n cua nu gioi. Tac pham "Bi�n
chinh cho quyen cua ph\l nu" (A Vindication ofthe Rights
of Woman) ( 1792) cua ba la cong trinh kinh dien ve nu
quyen. Tac pham bao v� tinh than va cac nguyen tac cua
D�i Cach m�ng Phap; ap d\lng tu tuong I
nu gioi va giao dl;lC. Ba khang dinh stj binh dang ve nang
h;ic ly tri, h9c van va nghe nghi�p giua nam va nu, vtiQ't
xa quan ni�m cua Rousseau, Kant va Hegel! Ba ciing la
nguoi dau tien chu tnidng tniong h9c hon hQ'p nam nu.
BA MVC TIEU CUA "KHAI MINH"
Khai mao tu the ky 17, phat trien rtjc ro vao the ky 18
va luu l�i dau an lau dai den t�n ngay nay, phong trao
Khai minh vua danh dau m9t thoi d�i lich SU bat hu cua
chau Au, vua mang y nghia pho quat nhu m9t "tu the"
moi cua con nguoi hi�n d�i. N6i th�t khai quit, phong
trao Khai minh ky Cung la no ltjc giao dl;lC: giao dl;lC ban
than, giao dl;lC CQng dong va, r9ng hdn Ian tham VQng
hdn, giao dl;lC nhan lo�i xet nhu toan b¢ giong loai. Ba
m1;1c tieu chinh yeu cua Khai minh tu di san cua nhieu
the h�: Hobbes, Locke, Diderot, Voltaire, Rousseau,
Montesquieu, !(ant, Mill... la:
- Giao dl;lC la chia kh6a de vtiQ't qua stj dot nat, SQ' hai
va me tin, huong den xa h9i binh dang va coi mo, khoi
di tu hai niem xac tin: ly tri con nguoi bat nguon tu ban
tinh ttj nhien va nghi ngo m9i "chan ly" c6 san;
- Khang dinh nhan quyen va dan quyen, dan den:
Tuyen Ngon Nhan quyen va Dan quyen (Phip, 1789);
TRO CHUYlN TRlrT HOC • 143
Tuyen ngon Dc)c l�p cua Hoa IZy ( 1776); Tuyen ngon
Pho quat ve Nhan quyen (Lien Hi�p Quoc, 1948);
- De xuong t\i do, chong cu6'ng quyen. Chong kiem
duy�t, bao v� tlj do tu tuong, tlj do ng6n lu�n va hj do
h9c thu�t.
Chung ta se di vao triet thuyet giao dl;lC khai minh
voi nhan v�t trl;l c9t: Immanuel Kant (1724-1804), con
nguo'i mang thong di�p cua ca hai the ky.
144 • BUI YAN NAM �ON
'
�
?
.....
25. KANT VA BON CAU HOI
COT LOI
�
T.Thi Iuon cui nguoi khac thi ban than ke du9c Iuon
.l�ui ciing chang ra gi, boi ca hai deu cha d�p nhan
pham (Kant). Nhan pham doi hoi phai coy thuc. C6 y
thuc moi co the hja ch9n. Biet Iva ch9n la tlj do. Nhan
pham - Y thuc - T\i do la tinh hoa cua triet h9c Kant,
cfing la linh hon CUa giao dl;IC Va Slj khai minh dau OC.
Xin hay lam quen voi Immanuel I(ant ( 17241804). Tu tuong giao dl;IC cua ong - duqc man d� t�p
hQ'p l�i tu cac khoa giang Ve giao dl;IC hQC ma chung ta
se tim hieu - khong the so sanh voi tu tuong triet h9c
cua ong ve be r¢ng Ian chieu sau. Ly tuong giao dvc
hi�n d�i ket tinh trong y tuong ve slj tlj tri cua moi ca
nhan se khong the hieu duqc, neu khong duqc d�t vao
trong toan canh triet h9c cua ong. Vi the, ta khong the
khong nhac qua hanh trinh tu tuong khi gioi thi�u doi
net ve CUQC doi.
TRO CHUY(N TRlrT HOC • 145
CHANG DQC THAN "KHO TiNH" ?
Kant sinh nam 1724 t�i Konigsberg, thanh pho mien
Dong Pho, nay la Kaliningrad thu9c Nga. Thanh pho nay
hau nhu bi tan pha hoan toan vao cuoi The chien 2, ke
ca ngoi nha ndi !Zant sinh ra. Nay chi con Bao tang !(ant
trong d�i h9c va ngoi m9 noi tieng cua ong dang sau giao
duong do nat nhu la di tich tu6'ng ni�m. Nhung trang
tieu SU Ve ong thuong cho ta hinh anh Ve mQt CUQC song
h9c gia kha ddn di�u, buon te, thieu vang nhung bien co
ca nhan:
- Xuat than gia dinh ngheo, nhung may man duQ'c
hu6'ng nen giao d-t;IC chu dao. Nam 16 tuoi, vao d�i h9c,
sau d6 lam gia SU kem tre. Tot nghi¢p, duQ'c lam giang
vien khong ludngJ phai dQ nh?t nho chan ph6 thu thu
Thu vi¢n hoang gia. Mai den nam 46 tuoi moi on dinh
CUQC song nho duQ'c bo nhi�m lam giao SU thtjc thl;l. Tu
d6, ong chi giang d�y, viet sach ( c6 hie lam vi�n tru6'ng
d�i h9c) va mat nam 1804 voi cau n6i an nhien luc lam
chung giong nhu Nguyen Du cua chung ta: "The la tot!".
- Sinh ra, an h9c, lam thay giao va qua doi t�i thanh
pho que hudngJ khong den ndi nao khac, du c6 nhieu
loi moi. Sinh ho�t tr9n doi theo m9t "thoi kh6a bieu"
nghiem ng�t cua doi song d¢c than: d?y th?t somJ giang
bai cfrng rat som de c6 thoi gian viet sach. Dung 4 gio
chieu, di d�o, m9t minh, tren cung m9t con duong. Dan
thanh pho cu cho ong ra khoi nha di d�o de len day c6t
dong ho! ( Chi hai Ian ong tre gio: nh?n duQ'c quyen
Emile cua Rousseau va nghe tin Cach m�ng Phap bung
no).
146 • BUI VAN NAM �OH
Hinh anh kha buon te va nghiem nghi nay th�t ra
chi dung m9t nua! I(ant su6t doi khong ra khoi thanh
ph6 que hudng va tu choi ghe giao SU d nhieu d�i h9c
khac con c6 ly do khach quan: thanh pho heo lanh ngay
nay, vao thoi Kant, khong chi la kinh do cua Dong Pho
ma con la trung tam van h6a va tri thuc cua khu Vljc
n6i tieng Due, lon hdn ca Berlin. Quan h� cua Kant voi
thanh ph6 phong nha nay con la m9t quan h� "tham
my", vi ta khong quen rang, hen c�nh m9t triet gia cua ly
tinh, !(ant con la triet gia ve sd thich, ve tri tudng tu()'ng
va slj lich thi�p cua do thi. Dieu nay the hi�n ngay trong
phong each cua ong, trai voi hinh dung thong thuong:
an m�c sanh di�u, thong th�o cac mon giai tri, vui ve va
la khach moi dti()'c yeu chu9ng trong cac "phong khach
van chtidng" danh gia nhat.
Ong co y chi danh buoi sang cho cong vi�c chu nghia
(giang d�y va viet sach), con ca buoi chieu de giao du
thoai mai voi b�n be: buoi an trtia keo dai, dip de thudng
thuc htidng vi cua thuc an va rti(ju ngon, dam d�o va c�p
nh�t thong tin tren m9i linh Vljc. Buoi toi d9c sach van
chudng va du ky. Giai tho�i cho biet ong am tuong den
tung chi tiet nhfing cay cau tren dong song Seine hdn ca
dan Paris!
Nhung, chinh doi song tinh than phong phu moi
th�t slj lam nen ten tuoi bat hu cua Kant.
Nam 1783, ong viet: "Chinh David Hume [ triet gia
Anh] da danh thuc toi khoi giac ngu giao dieu". Vi Hume
la nha hoai nghi, va, hoai nghi la khdi diem Cua ffiQi S\i
phe phan. Ngoai Hume, con c6 J. ]. Rousseau va Pierre
TRO CHUY(N TRlrT HOC • 147
Bayles. St;i "thuc tinh" cua Kant, duoi anh huong cua ha
tac gia tren, bat dau tu 1760 va da chuyen S\l quan tam
cua ong tu linh vt;ic khoa h9c tt;i nhien (I(ant von la nha
thien van h9c va toan h9c c6 tieng) sang triet h9c va
vi�c phe phan nang lt;ic nh�n thuc n6i chung. St;i hoai
nghi khong tt;i dung ma C01 no ciing can m9t Cd h9i ben
ngoai, thuong la noi that v9ng lon hay m9t tham h9a.
Ngay 1.11.1755, m9t tr�n d{>ng dat da tan pha thanh
pho Lisbon (Bo Dao Nha), m9t trong nhung trung tam
thudng mai Ion cua chau Au thoi bay gio. 30.000 nguoi
mat m�ng. Giong nhu nhieu tham h9a "phi ly" ve sau,
tr�n d{>ng dat Lisbon danh m9t don m�nh vao phong
trao Khai minh va long t\i tin cua chau Au the ky 1 s.
Nguoi ta g9i d6 la "cai chet cua long l�c quan". Tu d6
nay sinh m9t each tiep c�n khac, m9t "dien ngon" m6'i:
tu nay can nghien cuu tham h9a va nguy cd: thay vi chi
ban ve tQi loi va trung ph�t, nghien cuu ve dia chat va dia
tang thay vi chi n6i ve cdn d�i hong thuy than tho�i. N6i
each khac, khai minh can di vao chieu sau v6'i tu duy va
tri thuc khoa h9c vung vang.
TINH THAN SOCRATES
Doi thu chinh yeu cua Kant la ca hai phia ct;ic doan:
thuyet duy ly giao dieu ( tuong rang c6 the dung ly tri
de giai thich m9i vi�c, ke ca cai sieu nhien, VO hinh) va
thuyet hoai nghi giao dieu (khong con tin tu6'ng vao
nang lt;ic giai thich nao het).
Kant cho rang m\}C tieu va phudng phap cua thuyet
hoai nghi giao dieu khong the be gay duQ'c thuyet duy
148 • BUI YAN NAM �ON
ly giao dieu ! Trai l?i,· theo ong, van de la lam the nao
de ngay trong S\i hoai nghi tri�t de, van CO the xay dl;ing
duQ'c tri thucvung chac. Nghi ngo each ly giai giao dieu
CUa than hQC, van CO cho danh cho due tinj nghi ngo S\i
"foan tri" CUa giao h9i,van CO the ban Ve luan ly, dC;lO due.
0 phudng di�n nay, c6 the so sanh Kantvoi Socrates co
d?i, m9t S\i tudng dong mang y ngrua giao dt.JC va SU
ph?m h9c sau sac. Thoi Socrates, da tung c6 nhung nha
bi�n si tai ba pha do tat ca,va Socrates la nguoi da no ll;ic
di tim tri thuc c6 gia tri pho quatva ca nhfing quy ph?m
khong kem pho quat cho hanh d9ng dC;lO due. M9t tinh
the moi kieu Socrates dang d�t ra cho Kant: vua phai
pha huy, vua phai cuu van de dua khoa hQc tien buoc
vung chac len m9t cap d(> moi me.
Kant thua biet day la cong CUQC suy tliong het sue
n�ng ne va phuc tC;lp. Am tham om ap moi hoai nghi tu
nam 36 tuoi (1760), mai hai mudi nam sau (1781), ong
moi giai dap duQ'c cau h6i dau tien: "Toi c6 the biet gi?"
bang ki�t tac Phe phan ly tinh thuan tuy. Va roi con ba cau
hoi lon khac nfia can duqc lan luqt giai dap: "Toi phai
lam gi?"; "Toi duQ'c phep hyv9ng gi?", va, sau cung quy
ve cau hoi: "Con nguoi la gi?".
Bon cau hoi noi tieng ay cua Kant se la cai gia do
va nguon duong chat cho tu tuong giao dvc va phudng
phap giao dvc "khai minh" dung theo nghia den cua tu
nay.
TRO CHUY(N TRIH HOC • 149
26. KANT: GIAODUC LA.GI?
T
a vua biet qua bon cau hoi cot l6i cua triet h9c !(ant:
Toi c6 the biet gi? Toi phai lam gi? Toi duQ'c phep
hy v9ng gi? va, sau cung, theo ong, ca ba cau hoi quy
ve cau hoi thu tu: Con ngudi la gi? Chua di sau, ta c6
the nh�n ra rang cau hoi thu tu khong nham den nhfing
cau tra ldi truu tuQ'ng, vien vong, trai l�i, la cau hoi nang
d¢ng : "Con ngudi chi c6 the trd thanh ngudi thong qua
giao dvc. Con ngudi khong gi khac hdn la nhung gi duQ'c
giao d\lC t�o nen" (Ve' giao dt:tc, 1803). "Con ngudi la gi
hay v�n m�nh cua con ngudi ra sao, theo nghia d�o due
la thi�n hay ac, la do chinh con ngudi lam lay, ca bay gid
va trong qua khu" ( Ton giao trong ranh giai cua lf tinh
adn thuan, 1793). V�y, c6 the m�nh d�n n6i rang, theo
nghia tham sau nhat, triet h9c Kant la m¢t triet thuyet
giao d\lc!
Kant tiep c�n cac van de d�t ra trong cac cau hoi n6i
tren o ca hai binh di�n tu tudng:
- Thu nhat, trong tinh than phe phan va khai minh,
150 + BUI VAN NAM �ON
Kant co lam ro tiem nang lan gioi hsin cua ly tinh con
nguoi. Bieu nay giai thich slj "khiem ton" lsi thuong khi
Kant cho rang ta nen vua long v6'i tiem nang ma kinh
nghi�m c6 the mang lsii cho ta ("nhung hi�n tu'qng").
Trong tac pham tru danh Phe phan ly tinh thuan tuy, 6ng
bi�n minh cho dieu ayva chung minh slj phi lyva bat kha
cua nhung "tin dieu" xuat phat tu thamv9ng muon dung
"ly tinh thuan tuy" (vu'qt khoi phsim vi kinh nghi�m)
hong xay dl;tng tri thuc "khoa h9c"ve "nhungv�t hj than"
ma ta khong tai nao dsit den du'qc.
- Nhung, m�t khac, l(ant khong muon tr6i bu9c con
nguoi trong phsimvi ch�t h�p cua kinh nghi�m giac quan,
cat cgt doi canh hu'ong thu'qng trong tam hon phong phu
cua con nguoi. Ong nhin nh�n nhung kha the VO hsin cua
con nguoi trong kich thu'oc dc}.o ly va nhan sinh. £)6 la
kich thu'oc cua tlj do n9i tam, cua hanh d9ng luan ly, cua
due tin vao cai sieu vi�t. Tuy nhien, nhung due tin c6
the mang lc}.i an vui, hc}.nh phuc cho con nguoi nay tuy�t
nhien khong du'qc phep bien thanh nhung "h9c thuyet"
giao dieu de rao giang, nhoi SQ vi nham tu'ong rang CO
the "chung minh" du'qc chung. !(ant canh bao rang, neu
gia SU chung du'qc chung minh theo kieu khoa h9c thi tlj
do tri tu�, tlj do htdng tam at khong con c6 ly do ton tc}.i !
Lam sao "chung minh" duqc slj tlj do khi ta hang ngay
hang gio o trong vong vay cua nhung dinh lu�t tlj nhien
tat yeu? Cung the, lam sao "chung minh" duqc nhan
pham neu ta chi xem xet con nguoi ddn thuan o phu'dng
di�n sinh v�t? The nhung hiem c6 ai dam phu nh�n tlj
dova nhan pham ! V�y, giai quyet nhu' the nao? Kant cho
TRO CHUY(H TRl(T HOC + 151
rang ta nen quan ni�m con nguoi dong thoi la"cong dan"
cua ca hai the gi6'i: the gi6'i kha giac va the gi6'i sieu cam
giac. Ta khong the va khong can chung minh, trai l�i ta
the nghi�m va song th�t v6'i hai the gi6'i ay qua VO van vi
dl;l trong doi song thuong ngay. Khong ai "bat" ta phai
CUU nguoi bi n�n khong quen biet ngoai S\( t\i do ltidng
tam cua ta. I
cha d�p. Qµan ni�m cua Kant la m9t phien ban m6'i cua
ly thuyet "hai the gi6'i" v6n quen thu9c trong lich SU tu
tuong: ho�c mang tinh than h9c trong cac nen ton giao
l6'n, ho�c mang tinh huyen h9c trong nhieu triet thuyet
(chang h�n ndi Platon va Plotius, v.v ... ). Phien ban cua
I(ant la m6'i me, boi n6 khong phai la than h9c Ian huyen
h9c ma la triet h9c, theo nghia the tl;lc, dt;ta hoan toan
vao ban tinh con nguoi nhu m9t sinh v�t c6 ly tinh va
t\i do. Khi I(ant viet: "Toi thay can thiet phai d�p bo tri
thuc de danh cho cho long tin", ong khong muon n6i gi
khac hdn la can phan dinh r�ch roi tham quyen va ph�m
vi cua "biet" va "tin", mo duong cho nhung dieu xac tin
ve d�o ly trong khong gian sinh ho�t nhan sinh VO cung
phong phu cua con nguoi. C6 the n6i, h9c t�p de biet
each lam nguoi "cong dan" xung dang cua hai the gioi la
mgc tieu cua triet thuyet giao dgc khai minh cua Kant.
KANT VA "cAc BAI GIANG VE GIAO ovc"
Tu tuong giao dl;!C cuaKant bang b�c trong nhungtac
pham chinh yeu cua ong (ba quyen Phe phan noi tieng)
du chung khong trt;ic tiep ban ve giao dl;!C. Nhung cong
trinh khac cung rat quan tr9ng gom m<)t s6 nhung bai
152 • BUI YAN NAM 10N
viet ngan ma tieu bieu la: "Y ni�m ve lich SU pho quat vo'i
m1;1c dich lam cong dan the gi6'i" ( 1784)j "Phong doan
ve khdi nguyen cua lich SU loai nguoi" ( 1786)j "Tra loi
cau hoi: Khai minh la gi?" ( 1784) va m9t so tac pham
dai hdn: "Hu6'ng den nen hoa binh vinh cuu" ( 179 S) j
"Nhan h9c du6'i giac d9 tht;ic tien" ( 1798) va "Ton giao
trong ranh gi6'i cua ly tinh ddn thuan" ( 1793).
La giao SU triet h9c, ong thinh thoang du'Q'c yeu
cau phai giang chuyen de ve triet h9c giao d1;1c. Kant
da giang vao hon l1;1c ca nguy�t tu 1776/1777, 1780,
den 1783/1784 va 1786/1787. Nhu ta da biet, cac bai
giang nay duQ'c man d� t�p hQ'p L�i, cong bo nam 1803
v6'i nhan de "Ve'giao d1:tc". Trong khuon kho gi6'i hq.n, ta
se tim hieu tu tu'dng giao d1;1c cua Kant dtja tren cac bai
giang nay, xung quanh ba cau hoi chu yeu: giao d1;1c la gi?
giao d1;1c cho ai? va giao d1;1c nhu the nao? Ta se khong
quen lien h� ba cau hoi nay vo'i cac tac pham khac, neu
xet thay can thiet de hieu ong hdn.
Y NIEM
.
. GIAO DUC
L�p tru'ong giao d1;1c cua Kant dtja tren nh�n dinh Cd
ban sau day: giao d1;1c la m¢nh 1¢nh d6i vo'i slj phat trien
cua nhan loq.i. Chinh vi con nguoi co "xu hu6'ng mq.nh
me hu6'ng den tlj do", nen con nguoi "can phai lam quen
ngay tu tuoi au thd de chap nh�n m¢nh 1¢nh cua ly tri".
Neu con nguoi ( ca nhan ciing nhu gi6ng loai) khong gi
khac hdn la san pham cua giao d1;1c, thi can nh�n r6 rang
"con nguoi luon du'Q'C nguoi khac dq.y do Va ban than
nhfing nguoi nay ciing tung duqc dq.y do tru6'c d6". V�y,
TRO CHUY(N TRIU HOC • 153
giao dl;lc co the du'.Q'cxem nhu la slj ki�n thu'.ong nghi�m,
lien h� m�t thiet voi m<)t "Y ni�m" mang tinh quy phc.im.
"Y ni�m" la thu�t ngu then chot cua triet h9c Kant, va
khong c6 nghia gi khac hdn la khai ni�m ve m<)t sl,i hoan
hao ma ta khong bao gio c6 the trai nghi�m tr9n vt;n
duQ'c. Y ni�m la ngoi sao Bae dau dan duong, dong thoi
la duong chan troi chi c6 the ti�m c�n va cang den gan
cang luixa.
Do d6, Y ni�m ve giao dl;lC la thu'.oc do cho vi�c thl,ic
hanh giao dl;lC. Chinh n6 moi la cd Sci cho phep ta tien
hanh m9i slj phe binh, danh gia doi voi nen giao dt;1c noi
chung cung nhu'. doi voi nha tru'.ong cung nhu'. vi�c d�y
va h9c. Du kh6 thl,ic hi�n ho�c chi c6 the thl,ic hi�n tung
buoc, Y ni�m giao dt;1c, theo Kant, chinh la "vi�c phat
trien toi da m9i to chat va tiem nang thien phu cua con
nguoi, vi slj thi�n hao".
Nen giao dl;lC thi�n hao la gi va n6 nam giu chia khoa
bi m�t nao cho slj thang tien cua nhan loc.ii noi chung va
cho con ngu'.oi voi tu'. each"cong clan the gioi"?
154 • BUI YAN NAM �ON
'
�
,,..
27. KANTVABON TRACHVU.
GIAODUC
N
gay sau The chien 2, de g6p phan xay dt;ing h�i nen
dai
. hoc
. Due da bi. che do. doc
. tai toan tri. cua chu
nghia quoc xa tan pha, l(arl]aspers neu nhung y ttiong
cua minh trong quyen sach noi tieng voi nhan de y ni�m
dq.i h9c (ban tieng Vi�t cua Ha Vii Tr9ng va Mai Sdn,
Ban Tu thti D <.1i H9c Hoa Sen, 2013 ). Ong da si'i d1..1ng
l<.1i thu�t ngu "Y ni�m" theo nghia cua l(ant nhti la "linh
hon", "ngoi sao Bae dau clan duong" nay can khoi ph1..1c
l <.1i sau khi da bi lam cho lu mo, bien d<.1ng ( slj d9c l�p tti
duy va khach quan khoa h9c). Ta da biet rang, voi Kant,
"y ni�m giao d1..1c", theo nghia trQn v�n nhat, la "phat
huy toi da mQi to chat va tiem nang cua con nguoi". Nay,
trong ph<.1m vi d<.1i h9c, theo ]aspers, y ni�m d<.1i h9c la
phat huy toi da "long hieu tri nguyen thuy". Long hieu tri
thong thtiong th6a man va dung l4i khi m1..1c dich nao do
da d4t dtiQ'C. NgtiQ'C l4i, "long hieu tri nguyen thuy" thi
VO h4n, VO vi lQ'i, khong bao gio thoa man hay ket thuc.
TRO (HUY(N TRlfT HOC • 155
N6 la chan troi vay g9i, la le song va sue song dao d�t
cua doi song d�i h9c. M9i lll\}C dich khac, du chinh dang
( dao t�o va cung ung nguon nhan h.jc cap cao cho kinh
te, xa h<)i... ) phai d�t duoi "y ni�m d�i h9c'\ neu khong,
d�i h9c se thoai hoa va sa d9a.
Nho tiep thu Kant,]aspers da gop phan cuu van va
tai t�o nen d�i h9c hi�n d�i. Ve phan minh, Kant hieu "y
ni�m giao d\lc" trong chan troi con r<)ng Ion hdn nua,
khi ket hQ'p voi hai "y ni�m" khac: y ni�m (ve) hj do va y
ni�m ( ve) nhan lo�i tren quy mo "toan hoan vu".
NEN GIAO DUC
. THIEN
. HAO
�
,
A
?
"Nen giao d\IC thi�n hao la nguon suoi cho m9i dieu
thi�n hao tren doi nay" (Ve'giao dt:tc, 1803 ). Tu do clan
!(ant den d�i nguyen ly ve giao d\}c: "tre em khong phai
chi duQ'c d�y do de d�t toi duqc cap d<) hi�n t�i, ma con
huong den cap d9 cao hdn trong ttidng lai cua loai nguoi,
hay n6i each khac, phai luu tam den y ni�m ve nhan lo�i
va v�n m�nh chung cua con nguoi".
M<)t trong nhung phan bac cua !(ant doi voi nen
giao d\IC dudng thoi, chang h�n trong gia dinh, la chi lo
"trang bf' kien thuc cho con cai de "thich ung v6'i ngay
horn nay, cho du n6 t� h�i den dau". Trong khi d6, nen
giao d\IC thi�n hao dung ra phai gop phan thang tien Va
cai thi�n the gi6'i n6i chung. Tat nhien, d6 la nhi�m V\l
cua nhieu the h� noi tiep nhau, va moi the h� tien bu6'c
tren con duong hoan thi�n, "hu6'ng t6'i sl.j phat trien can
doi hdn'' mQi thien hu6'ng tl.j nhien. H�nh phuc va bat
h�nh tuy thu<)c vao chinh moi ca nhan tren chieu hu6'ng
156 • BUI YAN NAM 10N
chung ay. "Vi the, giao dt;1c la van de lon nhat va kh6
khan nhat ma con nguoi phai du'.ong dau, boi stj thong
sang tuy thu9c vao giao dt;1c, va giao dt;1c, den lu'.Q't n6,
tuy thu9c vao stj thong sang, thuc tinh". !(ant xem ho�t
d(>ng giao dt;1c la sinh ho�t van h6a nen tang, hieu nhu'.
stj phan tinh ve toan b9 than ph�n con ngu'.oi, qua d6,
xae l�p moi quan h� trtjc tiep gifla giao dt;1c va sinh ho�t
chinh tri: "Hai phat minh cua con nguoi phai du'.Q'c xem
la kh6 khan nhat: d6 la ngh� thu�t quan tri nha nu'.oc va
ngh� thu�t giao dt;1c".
BON THACH VU GIAO DUC
Kant phan bi�t b6n trach V\l va cung la b6n hinh
thuc cua giao dt;1c: ky lu�t h6a, van h6a h6a, van minh
h6a va d�o due h6a. Quan ni�m kha phong phu ngay nay
ve cac "lo�i hinh tu'. duy" trong giao dt;1c tu ky nang den
phe phan, sang t�o va y thue traeh nhi�m deu bat nguon
it hay nhieu tu each phan lo�i nay cua !(ant.
"I(y lu�t h6a" n6i den stj ren luy�n va cham soc than
the, nhat la cho lua tuoi nho, nhu'.ng luon gan lien voi
vien canh m9t sinh the tlj tri, vi the phai luon c6 m�t y
ni�m ve ttj do.
"Van h6a h6a" la cac ky nang van h6a ( n6i, d9c, viet,
cu'. xu... ), ndi d6 vi�c h9c khong mang tinh may m6c, trai
l�i tu slj thong sang, thuc nh�n. Nhung ky nang van h6a
co' ban ay ciing phai d�t trong vien canh eua "chan troi
van h6a, gia trt va quy ph�m mang tinh nhan each".
"Van minh h6a" la tiep thu nhung thai d(>, cung each,
TRO CHUY(N TRlfT HOC + 157
gia tri, quy tac luan ly de co nang hjc ho�t d9ng xa h9i.
No cung giup ren t�p hanh vi chinh tri va xa h(>i voi y
thuc trach nhi�m ca nhan, do do, khong don thuan la
vi�c xa h9i hoa.
Va, sau cung la "d�o due hoa" ( d�t toi tung buoc
trong tuong lai) noi len slj dao luy�n nhan each cua moi
ca nhan, nhat la vun boi nang lljc "phan doan d�o due"
ve nguoi va vi�c. Day la m1:1c tieu va y ni�m ve nen "d�o
due h9c tlj trf', tuc cua hanh d(>ng du<;jc huong dan m9t
each tlj giac bang nguyen tac d�o due.
Kant du thljc te de cho rang thoi d�i cua ong chi moi
thljc hi�n du9c ha trach V1:1 dau tien, con trach V1:1 thu tu
thi "con rat xa voi" ! Hon hai tram nam sau !Zant, tuong
lai ay con mu mit hon nua ! Tuy nhien, trong "Nhan h9c
duoi giac dQ thljc tien", !(ant to ra rat trai doi va khong
bi quan: trong thoi ky "van minh hoa", "ngay ca vi�c con
nguoi dong tro voi ve ngoai due h�nh gia t�o, thi voi thoi
gian, due h�nh se dan dan thljc slj danh thuc con nguoi
va h9 se di den du9c slj xac tin n9i tam". Triet h9c giao
d1:1c cua l(ant chia se niem tin l�c quan vao slj tien b9
cua ca thoi I
binh di�n xa h9i trong slj tiep noi cua cac the h�; va binh
di�n nhan lo�i "trong dien trinh Itch sit".
..
,.,?
CON NGlldl: SINH THE MO NGO
?
?
Hai d�c diem khac trong quan ni�m giao d1:1c cua
l(ant: con nguoi la sinh the mo ngo va tinh "bi�n chung"
cua giao d1:1c. "Tinh ban nhien cua con nguoi la thi�n
158 • BUI VAN NAM �ON
hay ic? !Zhong phai ca hai, vi, tu ban tinh, con ngu'oi von
khong phai la sinh the d�o due". "Vi the, con nguoi chi
tro' thanh tot nho due h�nh, tuc tu slj tlj cu'ong che trong
khuon kho nghia V\l v6'i chinh minh va v6'i nguoi khic".
V�y, chinh quan h� "bi�n chung" giua tinh m6' ngo cua
ban tinh con nguoi va slj b6 bu9c cua nang ltjc van hoa
la khong gian va co s6' cho ho�t d<)ng giio d\lc. Giio d\lc,
theo Kant, vua phai g6p phan phit trien va hoan thi�n ca
nhan, vua phai g6p phan duy tri va hoan thi�n van hoa
lanxa h<)i.
Tuy nhien, ca hai thong nhat trong "y ni�m nhan
lo�i''. "Nghia V\l v6'i ban than chinh la 6' cho con nguoi
bao ton pham gia cua nhan Jo�i 6' trong nhan each cua
minh". Dong thoi, "nghia V\l v6'i ngu'oi khac la ton tr9ng
va hanh d<)ng phu hqp v6'i nhan quyen". Cao diem cua
giao d\JC la Slj hqp nhat giua ngrua V\l, Slj tuan thu Va ly
tri tlj do: "ch9n ltja hanh d9ng theo nghia V\} la tuan theo
slj chi bao cua ly tinh".
T\i do va nghia V\l la hai m�t cua m9t dong tien. Ta
khong the di xa hdn vao triet thuyet giao d\IC cua Kant
neu khong dung l�i doi chut de tim hieu tti tu'o'ng d�o
due h9c cua ong.
TRO CHUY(N TRIIT HOC • 159
28. GIAO DUC
. TRONG11
VIEN TUONG
"DAO
.
. DUC H6A
T
a da biet hon trach V\l chu yeu CUa giao dl;lC theo
Kant: ky lu�t h6a, van h6a h6a, van minh h6a va d4o
due h6a. Ta c6 the nh�n ra cung each suy nghi Cd ban cua
I(ant thong qua trach V\l thu tu ( d4o due h6a) thue1ng bi
ngQ nh�n do khong hieu dung hay hieu qua h4n h�p ve
khai ni�m "d4o due". Ndi Kant, "d4o due" ham nghia rat
r9ng, nhti la m9t slj cam ket doi voi "the gioi d40 ly trong
tudng lai". D4o due h6a c6 nghia la lam cho con ngue1i
- thong qua giao dl;lC - CO thai dQ htiong thi�n va biet
Iva ch9n nhung ml;lC dich tot d�p. "Ml;lC dich tot d�p la
nhung gi nhat thiet duqc slj tan dong pho quat va dong
thdi la ml;lC dich cua m9i ngue1i". Nhu the, vi�c giao dl;lc,
vun boi pham chat d4o due, theo Kant, gan lien voi pham
gia cua mQi con ngue1i. Trong each hieu ay, "d40 due h6a"
nhat thiet mang tinh than cua vi�c lam "ngtidi cong dan
the gioi", chong l4i mQi hinh thuc cha d4p pham gia con
ngudi cua chu nghia vi chung, chu nghia thgc dan, chu
160 • B01 VAN NAM SON
nghia ba quyenJ chu nghia d�c tuyen v.v ... D6 la ly do
khien !Zant cho rang trach V\l thu tu' nay la kh6 khan nhat
va la nhi�m V\l tru'dng ky ma nhan lo�i phai phan dau
trong tu'dng lai lau dai.
Triet thuyet giao dl;lC cua Kant bat re sau trong toan
b9 triet h9c cua ongJ nhat la trong tu' tu'ong d�o due h9c.
"M�NH L�NH NHAT QUYET"
"M�nh l�nh nhat quyet" (cung thudng duQ'c dich la
"m�nh l�nh tuy�t doi'') la thu�t ngu trung tam cua d�o
due h9c !Zant. M�nh l�nh la ten g9i chung cho nhung
gi ta nen lam ho�c khong nen lam trong linh Vljc hanh
d<)ng, khi tra ldi cau hoi: Toi phai lan1 gi? The nhung t�i
sao lc;ti la "m�nh l�nh"? Ddn gian chi vi ta khong phai hie
nao cung san sang va ttj nguy�n lam dieu dung va dieu
tot m9t each ttj d9ng, vi the, can phai du'Q'c yeu cau lam
the nay chu khong phai the khac, ho�c khong du'qc phep
lam neu thay (ho�c c6 the thay) rang d6 la khong on,
khong dung ve m�t d�o due. Nhu ta da biet, theo Kant,
con ngu'di dong thdi la "cong dan" cua hai the gidi: the
gidi kha giac, thu'dng nghi�m va the gidi sieu cam giac
hay kha ni�m ( the gidi cua ly tinh, c6 the suy xet duqc).
Ngu'di ta thu'dng gQi d6 la "thuyet hai the gioi". La sinh
the xac thit, c6 nhu cau, ta hoan toan thu<)c ve the gioi
kha giac va ph1;1 thu9c vao vi�c thoa man nhung nhu cau.
Nhung, m�t khac, la sinh the c6 ly tri, ta lq.i c6 the - du
m9t phan nao d6 - vu'qt len khoi ranh gioi cua the gioi
kha giac, va it ra ciing c6 the hanh d<)ng nguQ'c lq.i voi
XU huong, dl;lC VQng tnjc tiep cua minh. Chinh nang ltjc
TRO CHUY(N TRlrT HOC • 161
ma ai cung thua nh�n nay, theo l(ant, la bang chung cho
thay ta c6 the la nhfing tac nhan luan ly, dq.o due, nghia
la, ky cung, ta c6 the la tl;i do, tl;i tri, tuc co the quyet dinh
m<)t hanh d<)ng can thiet ve dq.o due ma khong chiu anh
hu'ong tu ben ngoai (ho�c ben trong). day, ta khong
nen VQi hieu lam. Kant khong he chu tru'o'ng rang cu phai
chong h�i XU hu'ong, ham muon moi la tot theo kieu"di�t
dgc", trai lq.i, ong chi nhan m�nh den nang ll;tc vu'Q't len
khoi XU hu'ong, ham muon tl;i nhien, nhat la Ve phu'o'ng
di�n d�o due.
a
M¢t vi dg: khi nguoi than yeu cua ta g�p n�n, vi dg
ro'i xuong nu'oc, ta lam m9i each de cuu song. Nhung,
neu do khong phai la nguoi than ma lake xa I�, th�m chi
ke thu cua ta thi sao? Cu de m�c cho nguoi ay chet duoi
la vi�c de dang, khong ai biet va cung khong ai trach
moc. Trong hai tru'ong hQ'p, tinh chat"dq.o due" co khac
nhau khong? Theo Kant, chi trong tru'ong hQ'p sau, ta
moi chung to rang minh c6 nang ll;ic lay thai d9 d�o due
va hanh d¢ng tu'ong ung voi nghia vg d�o due. Trong
tru'ong hQ'p tru6'c, dieu ay khong b9c 1¢ ro. Tat nhien,
trong ca hai tru'ong hQ'p, ta deu du'Q'c keu g9i phai lam
het sue minh de cuu nguoi bi nq.n. Loi keu g9i nay, hay
dung hdn, "m�nh l�nh" d90 due nay deu la"nhat quyet",
doi voi ai c6 the cuu giup va cho nhfing ai can du'Q'c cuu
giup. Th�m chi, Kant khong chi n6i ve "con nguoi", ma
cho ca m9i "sinh v�t hfiu hq.n va co ly tinh" n6i chung.
Nghia la, m�nh l�nh nay cfing"nhat quyet" co gia tri khi
gia dinh ta g�p m9t ... nguoi ngoai hanh tinh bi lam n9n!
Bay gio, them m9t tinh huong khac. Trong luc khan
