Tài liệu Những địa danh nổi tiếng Việt Nam pot

V
V
V
I
I
I
Ệ
Ệ
Ệ
T
T
T



N
N
N
A
A
A

M
M
M



N
N
N
H
H
H
Ữ
Ữ
Ữ
N
N
N
G
G
G



Đ
Đ
Đ
Ị
Ị
Ị

A
A
A



D
D
D
A
A
A
N
N
N
H
H
H



N
N
N
Ổ
Ổ
Ổ
I
I
I

T
T
T
I
I
I
Ế
Ế
Ế
N
N
N
G
G
G

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
1








M
M
M
U
U
U
Å
Å
Å
C
C
C

L
L
L
U
U
U
Å
Å
Å
C
C
C




Àẫo cô 2
Àẩi Lẫi - hưì xanh bưën ma lùång sống 4
Cưn Àẫo - Huån àẫo xa miïìn àêët nûúác 8
Sapa - Thõ trêën trong mêy sûúng múâ ẫo 10
Lïn Ba Vò trấnh nùỉng hê 12
Cûãa Tng vâ bậi tùỉm 14
Non nûúác Sún Trâ 16
Ngûúåc dông sưng Ba 19
Gia Lai - vng àêët huìn thoẩi 22
Khe Nûúác Lẩnh 25

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
2

À
À
À
A
A
A
Ã
Ã
Ã
O
O
O



C
C
C

O
O
O
Â
Â
Â




Àẫo cô tûå nhiïn Chi Lùng Nam huån Thanh Miïån, tónh Hẫi
Dûúng àûúåc phất hiïån nùm 1994. Àêy lâ mưåt àiïím du lõch mưi trûúâng
sinh thấi hêëp dêỵn. Nùçm giûäa mưåt vng hưì bao la sống nûúác, àẫo Cô
nưíi lïn nhû mưåt viïn ngổc mâ thiïn nhiïn àậ ban tùång cho Chi Lùng
Nam. Vúái diïån tđch 2.382m2, tûâ lêu àậ trúã thânh núi tr ng ca
nhiïìu loẩi cô vẩc khấc nhau, cô vẩc àïën tûâ khùỉp núi. Cố chđn loẩi cô
khấc nhau lâ cô lûãa, cô rìi, cô búå, cô àen, cô nghïnh, cô diïåc, cô
trùỉng, cô ngang, cô hûúng vâ ba loẩi vẩc lâ vẩc xấm, vẩc xanh, vẩc
àen cố ngìn gưëc tûâ Trung Qëc, Miïën Àiïån, ÊËn Àưå, Nï Pan,
Philippines Ma xn lâ thúâi àiïím cô vïì àưng nhêët cố túái vâi vẩn
con cô vâ hâng nghòn con vẩc.
Khi hoâng hưn bng xëng lâ lc cô vïì, chng bay thânh tûâng
àân, mưỵi àân cố sưë lûúång tûâ dùm bẫy chc túái hâng trùm con àêåu
trùỉng xoấ cẫ cấc tấn cêy trïn àẫo. Sau khi lûúån nhiïìu lông che kđn cẫ
khoẫng khưng gian mùåt hưì, chng lêìn lûúåt hẩ cấnh an toân xëng
nhûäng lm cêy xanh vúái ấnh nùỉng chiïìu giûäa biïín nûúác mïnh mưng,
tiïëp àố lâ nhûäng nhõp sẫi cấnh ca nhûäng ch vẩc chín bõ cho mưåt
bíi kiïëm mưìi vêët cẫ trong àïm.
Khưng chó lâ núi cû tr ca cô, vẩc. Lâ mưåt vng hưì rưång mïånh
mưng, khưng bao giúâ cẩn nûúác nïn Chi Lùng Nam cố nhiïìu mông kết,

le le, võt trúâi, àùåc biïåt àậ tûâng cố cưëc àen, bưì nưng, cëc vâ nhiïìu loâi
giệ khấc nhau. Trong sưë êëy, cưëc vâ bưì nưng lâ loâi chim nûúác q hiïëm
cố tïn trong sấch Àỗ Viïåt Nam. Àïën núi àêy vâo lc hoâng hưn hay
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
3


súám mai lâ lc “giao ca” th võ giûäa cô vâ vẩc trong cåc mûu sinh
hâng ngây, lâ khi cô vïì súám mâ vẩc chûa ài kiïëm ùn thò àẫo cô thêåt lâ
hun nấo. Chng tranh cûúáp nhau àïí giânh chưỵ àêåu. Vẩc ëu thïë
nïn bõ dưìn xëng dûúái, côn cô ph trùỉng trïn cấc tấn cêy. Hònh nhû
cêy cưëi thûa dêìn trïn àẫo khưng côn à chưỵ cho cẫ àân cô khưíng lưì
bấm nûäa.
Sûå àan xen hâi hoâ giûäa cêy cưëi, chim mng, hưì nûúác cng khđ
hêåu nhiïåt àúái trong lânh thoấng àậng, cng vúái nhiïìu cêy cưí th vâ
nhiïìu bia cưí, àïìn, cha, miïëu mẩo trong vng, àùåc biïåt vúái cấc nghïì
cưí truìn nhe nghïì gưåt cấ, nghïì bấnh trấng, bấnh àa vâ nghïì ûúm
trưìng cêy cẫnh, Chi lùng Nam cố àêìy à ëu tưë àïí cố thïí phất triïín
thânh mưåt vng du lõch mưi trûúâng sinh thấi hêëp dêỵn.
Vúái nhûäng giấ trõ ca mònh àẫo Cô Chi Lùng Nam àậ tẩo nïn
mưåt mưi trûúâng sinh thấi àùåc trûng cho lâng qụ vng àưìng bùçng Bùỉc
Bưå. Ngoâi nghơa lâ núi bẫo tưìn ca cô vẩc vâ nhiïìu loâi chim nûúác,
vng àêìm hưì Chi Lùng Nam côn lâ mưåt thùỉng cẫnh hiïëm thêëy vúái
cẫnh hưì nûúác vâ cêy cưëi, chim mng, nhêët lâ nghe thêëy chim cô kïu
hun nấo, trưng thêëy nhûäng àân chim bay rúåp bêìu trúâi.
Khi xûa, àẫo giûäa hưì cố cêy cưëi rêåm rẩp, àân cô cng tûâng lâm
tưí sinh sưi nẫy núã quanh nùm. Nhûng rưìi ngìn tâi ngun qu giấ
nây chûa àûúåc nhêån thûác àêìy à nïn cô vẩc àậ bõ xua àíi, sùn bùỉn
khưng thûúng tiïëc. Chng bõ bêỵy bùçng dô, bùỉn bùçng sng vâ thêåm chđ
bõ hu diïåt bùçng bưåc phấ båc úã ngổn cêy.

Sûå phất hiïån vâ àấnh giấ giấ trõ sinh thấi vâ tâi ngun ca
lâng cô giûäa lc chng àang cố nguy cú bõ tiïu diïåt lâ mưåt cưng trònh
ca Hưåi Sinh hổc vâ mưi trûúâng tónh Hẫi Dûúng.
Tuy nhiïn trong nhûäng nùm qua, viïåc khai thấc tiïìm nùng nây
múái chó dûâng úã mûác tûå phất, nïn àẫo Cô vêỵn nhû mưåt nâng cưng cha
ng qụn trong rûâng chûa àûúåc àấnh thûác, búãi àûúâng xấ ài lẩi côn
khố khùn. Lâng Cô àang àûúåc quan têm tđch cûåc bẫo tưìn vâ xêy dûång
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
4


thânh khu du lõch sinh thấi. Àêët lânh chim àêåu, cô vïì ngây mưåt àưng
hún.
Trong tûúng lai khưng xa tiïìm nùng du lõch àẫo Cô sệ thûåc sûå
àûúåc phất huy vâ àûúåc àûa vâo tour du lõch theo hònh vông cung tûâ
Hâ Nưåi ài phưë Hiïën àïën àẫo Cô, Hẫi Dûúng vâ ra Cưn Sún, Kiïëp Bẩc,
Hẫi Phông rưìi vïì Hâ Nưåi. Cố nhû vêåy múái thu ht àûúåc ngây câng
nhiïìu khấch du lõch trong nûúác cng nhû qëc tïë.

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
5














À
À
À
A
A
A
Å
Å

Å
I
I
I



L
L
L
A
A
A
Ã
Ã
Ã
I
I
I



-
-
-



H
H

H
Ư
Ư
Ư
Ì
Ì
Ì



X
X
X
A
A
A
N
N
N
H
H
H



B
B
B
Ư
Ư

Ư
Ë
Ë
Ë
N
N
N



M
M
M
U
U
U
Â
Â
Â
A
A
A



L
L
L
Ù
Ù

Ù
Å
Å
Å
N
N
N
G
G
G



S
S
S
O
O
O
Á
Á
Á
N
N
N
G
G
G

Nùçm sất thõ trêën Xn Hoâ úã phđa Bùỉc huån Mï Linh, tónh
Vơnh Phc, hưì Àẩi Lẫi lâ núi du lõch nghó mất rêët l tûúãng cho têët cẫ
mổi ngûúâi.
Tûâ Hâ Nưåi, mën àïën khu du lõch hưì Àẩi Lẫi du khấch chó cêìn
lïn xe ngûúåc àûúâng qëc lưå 2 àïën Phc n chûa àêìy mưåt giúâ àưìng hưì,
rưìi rệ phẫi, ài theo con àûúâng lất bï tưng túái thõ trêën Xn Hoâ nùçm
ngay ven hưì. Àêy lâ núi nghó mất cëi tìn rêët thån tiïån àưëi vúái
ngûúâi dên úã th àư sưi àưång, ưìn ậ. Sau nhûäng ngây lâm viïåc cùng
thùèng, ai chùèng mën àûúåc búi thuìn thû giận giûäa vng non nûúác
hûäu tònh nây.
Àẩi Lẫi lâ hưì nûúác rưång túái hún 500 ha. Vâo ma mûa, cấc con
sưng, con sëi trong lûu vûåc phđa Nam ca dậy ni Tam Àẫo vúái sưng
Vûåc Tuìn, sưng Tưn, sưng Bấ Hẩ, sëi Àưìng Cêu, Àưìng Chậo àïìu
dưìn nûúác vâo, khiïën mûåc nûúác cố thïí lïn cao túái cưët 21m. Mưåt phêìn,
do vêỵn giûä àûúåc ngun trẩng cấc thung lng tûå nhiïn vâ cấc triïìn
àưìi bất p cng cấc hễm ni như ra, tẩo nïn cấc eo, cấc bấn àẫo àa
dẩng, nïn mùåt hưì tuy rưång nhûng khưng hïì gêy cẫm giấc mïnh mưng
choấng ngúåp mâ du khấch côn phất hiïån ra nhiïìu cẫnh quan k th
khi búi thuìn qua nhûäng hễm ni vêỵn côn ngun nết hoang sú àïën
k lẩ.
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
6


Phđa Bùỉc hưì Àẩi Lẫi lâ dậy Tam Àẫo ni non cao vâ xa dêìn vúái
nhûäng cấnh rûâng xanh biïëc ngt ngân. Ba mùåt hưì àïìu àûúåc giùng
hâng cấc gô àưìi bất p nưëi tiïëp cng ni Thùçn Lùçn, àûúåc xêu chỵi
nưëi dâi búãi nhûäng àêåp àêët kiïn cưë, tẩo thânh bûác tûúâng thânh giûä

nûúác.
Xung quanh hưì lâ bất ngất mâu xanh ca hún 9.000 hếc ta cêy
rûâng phông hưå. Tûâ bậi tùỉm dûúái hưì, du khấch cố thïí chẩy thùèng lïn
àónh ni Thùçn Lùçn úã phđa Nam àïí phống têìm mùỉt nhòn vïì Th àư Hâ
Nưåi àang lêëp lấnh dûúái ấnh nùỉng chiïìu.
Nhûäng ai thđch leo ni àïìu cố thïí tưí chûác cåc lûä hânh lïn phđa
Bùỉc, lìn rûâng qua àêo Nhe sang àêët Thấi Ngun hóåc rệ sang ni
Mỗ Quẩ thûã sûác leo lïn nhûäng vấch àấ dûång àûáng cao vt têìng mêy.
Tûâ trïn nhòn xëng thêëy thêëp thoấng giûäa rûâng xanh cố hưì Xẩ
Hûúng, hưì Lâng Hâm, hưì Gia Khau , cẩnh àố lâ dêëu tđch lêu àâi
thânh quấch cưí kđnh ca Qån húåp Nguỵn Danh Phûúng àậ tûâng
xêy dûång giang sún riïng mưåt cội, sët mûúâi nùm trúâi àûúng àêìu vúái
triïìu àònh thúâi vua Lï cha Trõnh.
Nhúâ cố sùỉc biïëc ca hưì sêu, mâu xanh ca rûâng xanh ni thùèm
bất ngất xung quanh, cng vúái nhûäng cún giố mất rûúåi tûâ ba phđa
mùåt hưì thưíi túái, tẩo cho du khấch cẫm giấc thanh thẫn, dïỵ chõu mâ
hiïëm khi nâo thêëy àûúåc. Mưåt àiïìu k th nûäa úã àêy lâ ngổn giố bêëc
lẩnh lệo ca ma àưng àậ àûúåc ni Tam Àẫo, che chùỉn, nïn úã àêy
nhiïåt àưå trung bònh ca ma hê lâ 28,90C vâ ma àưng lâ 16,80C.
Tẩo thån lúåi cho du khấch cố thïí àïën nghó dûúäng cëi tìn núi àêy,
cho d àang lâ ma nùỉng nống hay ma àưng giấ lẩnh.
Thêëy rộ tiïìm nùng lêu dâi, ngânh du lõch tónh Vơnh Phc àậ vâ
àang xêy dûång hưì Àẩi Lẫi thânh núi nghó dûúäng thån tiïån àïí àốn
khấch. Ngoâi cấc khấch sẩn ba, bưën sao, sệ cố bậi tùỉm bïn hưì rưång vâ
dâi hâng cêy sưë. Nhûäng ngưi biïåt thûå thú mưång nùçm dûúái cấc cấnh
rûâng cêy sinh vêåt cẫnh hêëp dêỵn cấc vùn nghïå sơ tûâng vïì àêy dûå cấc
trẩi sấng tấc. Cng sệ cố cẫ sên golf 18 lưỵ vúái àûúâng àua ngûåa trẫi dâi
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
7

túái têån chên ni xa múâ, sệ cố cẫ cấc v trûúâng lúán, cấc nhâ hâng bấn
àưì lûu niïåm bïn cấc khu du lõch sinh thấi vâ cấc vûúân sinh vêåt cẫnh
rưång lúán. Dûúái chên ni Tam Àẫo, cố khu bẫo tưìn thiïn nhiïn, núi
nghiïn cûáu vâ hûúáng dêỵn ngûúâi sânh chúi sinh vêåt cẫnh.
Mêëy nùm gêìn àêy, bưỵng nhiïn úã cấc gô àẫo chòm nưíi giûäa hưì àậ
cố rêët nhiïìu àân chim qu bay vïì qìn t ngây mưåt nhiïìu, àố chđnh
lâ dêëu hiïåu khùèng àõnh thïm cho sûå trong lânh ca mưi trûúâng sinh
thấi núi àêy. Chiïìu chiïìu, nhûäng cấnh cô trùỉng, bay thêëp thoấng soi
bống mùåt hưì, nhûäng tiïëng chim hốt lđu lo cng tiïëng rûâng thưng reo
vi vt sệ lâ nhûäng lúâi múâi gổi hêëp dêỵn hún cẫ tiïëng châo múâi ca cấc
tiïëp viïn du lõch úã bêët cûá núi àêu.
Àậ àïën hưì Àẩi Lẫi, chùỉc chùỉn du khấch sệ àûúåc àùỉm chòm trong
mưåt khưng gian n tơnh, cẫm giấc thanh bònh sau mưåt tìn lao àưång
mïåt mỗi nhû chúåt tan biïën, hoâ vâo thiïn nhiïn trúâi mêy non nûúác
núi àêy. Mưåt k nghó cëi tìn tuåt vúâi sệ àïën vúái bẩn bêët kïí ma
nâo trong nùm.

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
8

C
C
CƯ
Ư
ƯN
N
N

À
À
ÀA
A
Ẫ
Ã
ÃO
O
O

-
-
-

H
H
HU
U
UY

Y

Ï
ÏÅ
Å
ÅN
N
N

À
À
ÀA
A
Ẫ
Ã
ÃO
O
O

X
X
XA
A
A

M
M
MI
I
IÏ

Ï
ÏÌ
Ì
ÌN
N
N

À
À
ÀÊ
Ê
ÊË
Ë
ËT
T
T


N
N
N
Û
Û
Û
Ú
Ú
Ú
Á
Á
Á

C
C
C




Àêy lâ mưåt qìn àẫo gưìm 16 hôn àẫo lúán nhỗ húåp thânh mưåt
huån vïì mùåt hânh chđnh úã ngoâi trng khúi. Cấc àẫo nây cố nhûäng
cấi tïn mưåc mẩc nhû lâ: hôn Bâ, hôn Bưng Lau, hôn Tâi Lúán, hôn Tâi
Nhỗ (hôn Thỗ), hôn Trấc Lúán, hôn Trấc Nhỗ, hôn Bẫy Cẩnh, hôn
Vung, hôn Ngổc, hôn Tre Lúán, hôn Tre Nhỗ, hôn Trûáng, hôn Cau.
Hôn lúán nhêët lâ àẫo Cưn Sún (trûúác kia côn cố tïn lâ Cưn Lưn).
Qìn thïí Cưn Àẫo nùçm trong biïín Àưng, chïåch vïì Nam so vúái
nưåi àõa, àûúåc biïët túái nhû lâ mưåt di tđch cấch mẩng vâ chûáng tđch vïì
tưåi ấc ca thûåc dên Phấp, àïë qëc vâ tay sai àưëi vúái dên tưåc Viïåt Nam
trong ngốt 114 nùm, kïí tûâ nùm 1862 àïën thấng 4 nùm 1975. Núi êëy
cố trïn hai vẩn nêëm mưì cẫu chiïën sơ cấch mẩng Viïåt Nam vâ hâng
vẩn ngûúâi khấc àậ bõ t àây, giam giûä.
Thïë nhûng ngây nay, qìn àẫo Cưn Sún hay gổi tùỉt lâ Cưn Àẫo,
vúái tưíng diïån tđch lâ 72,18km2 lâ mưåt àiïím du lõch khấ hêëp dêỵn, mưåt
núi nghó dûúäng hoân hẫo cố nhiïìu bậi tùỉm tuåt vúâi vâ thùỉng cẫnh k
th.
Khùỉp thõ trêën Cưn Àẫo cố nhiïìu cêy bâng àûúåc trưìng tûâ thïë k
qua, vâo ma giố chûúáng nưíi dûä dưåi, nhûäng cêy bâng nây rúåp bống
xanh mất. Nhûäng bậi tùỉm côn ngun vễ hoang sú, khưng khđ trong
lânh khấ thđch húåp vúái nhûäng ngûúâi ham cåc sưëng tûå nhiïn, nhêët lâ
àưëi vúái trai gấi trong lûáa tíi u àûúng. Ni vâ rûâng ngun sinh
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
9

bẩt ngân àiïím tư nhûäng nết tuåt th trong bûác tranh sinh àưång ca
mưåt vng trúâi nûúác bao la.
Cố gêìn 20 bậi tùỉm nûúác trong xanh vâ sẩch, ngûúâi ta búi ra xa
vêỵn côn trưng thêëy àấy. Nhûäng bậi tùỉm àểp nhêët lâ bậi Hâng Dûúng,
Àêìm Trêìu, Phi ën úã àố du khấch vûâa àûúåc tùỉm mất nhû têíy trêìn,
gưåt sẩch nhûäng bi bùåm trïn thên cng nhû nhûäng bi bùåm trong
têån àấy lông, trong sêu thùỉm ca têm tû mònh giûäa lân sống nûúác
tinh khiïët ca àẩi dûúng.
Cưn Àẫo cố nhiïìu khấch sẩn vûâa vâ nhỗ vúái àêìy à tiïån nghi,
cng cố mưåt khu nghó mất thđch húåp cho mổi ngûúâi. Do cấch biïåt àêët
liïìn, bao quanh lâ biïín, du khấch àïën Cưn Àẫo chó cố thïí vâo ma
biïín ïm, àểp nhêët tûâ thấng 3 àïën thấng 6 bùçng tâu thy hay bùçng
mấy bay trûåc thùng.
Du lõch Cưn Àẫo thđch húåp nhêët lâ loẩi hònh dậ ngoẩi, du khẫo
vâ hoẩt àưång thanh niïn. Cưn Àẫo lâ mưåt huån àẫo ca tónh Bâ Rõa
- Vng Tâu, cấch xa thânh phưë Vng Tâu khưng àêìy mưåt giúâ bay.
Àûúâng biïín dâi khoẫng 179km, côn tûâ cûãa sưng Hêåu ra, chó cấch cố
83km. Khđ hêåu àẩi dûúng dïỵ chõu, trung bònh 26,90C. Búâ biïín dâi
tưíng cưång 200km.
Cẫnh quan mưỵi àẫo cố mưỵi bẫn sùỉc riïng. Hôn Trûáng thûåc tïë lâ
mưåt sên chim tûå nhiïn. Võnh Cưn Àẫo lâ núi tr ng ca loâi cấ heo
vâ cng lâ núi sinh sẫn ca àưìi mưìi vâ vđch. Vấch àấ ni vâ hang trïn
cấc hôn àẫo lâ núi t hưåi vïì hâng nùm trong ma sinh sẫn ca loâi
hẫi ën. Trong rûâng cố nhiïìu loâi sốc mun, sốc bay, k àâ v.v Rûâng
Cưn Àẫo cng lâ vûúân qëc gia.

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
10











S
S
SA
A
AP
P
PA
A
A

-
-
-

T
T
TH
H
HÕ
Õ
Õ

T
T
TR
R
RÊ
Ê
ÊË
Ë
ËN
N
N

T
T
TR
R
RO

O
ON
N
NG
G
G

M
M
MÊ
Ê
ÊY
Y
Y

S
S
SÛ
Û
ÛÚ
Ú
ÚN
N
NG
G
G


M
M

M
Ú
Ú
Ú
Â
Â
Â



A
A
A
Ã
Ã
Ã
O
O
O




Mưåt thõ trêën nghó dûúäng úã àưå cao 1.560m so vúái mùåt biïín, thåc
tónh Lâo Cai, mẩn Têy Bùỉc Bùỉc bưå, khưng khđ mất mễ sët ma hê.
Mâu sùỉc cẫnh quan ln thay àưíi.
Vâo bíi sấng, Sapa chòm trong sûúng m nhể nhâng nhû lân
khối trùỉng. Bíi chiïìu khi hoâng hưn r xëng, Sapa cố cấi se lẩnh
trûä tònh ca ma thu.
Khi nùỉng lïn, Sapa rûåc rúä nhû ma xn phúi phúái nưìng nân.

Àïën xïë trûa, mùåt trúâi àûáng bống lâ cẫ ma hê trúâi quang mêy tẩnh,
khưng nống mâ dòu dõu.
Ban àïm, khđ lẩnh tûâ cấc àónh ni toẫ xëng, Sapa cố cấi lẩnh
ma àưng cêìn êëm ấp, êëp . Àưi khi cố tuët rúi. Tuët rúi khưng dây
àùåc nhû miïìn hân àúái mâ thoẫng rúi nhể nhâng gêy cẫm xc tònh
thû. Tuët Sapa nhû phêën hoa nhể mỗng, mong manh tư àiïím cẫnh
quan thïm phêìn quën r nïn trúâi Sapa khi lẩnh àểp vư vân. Cố
ngûúâi àậ ghi nhêån tiïët àiïåu thúâi gian gúåi cẫm àưåc àấo ca Sapa lâ
"sưëng mưåt ngây àậ àêìy à nhû mưåt nùm cẫ bưën ma".
Sapa àûúåc mang danh "thânh phưë trong mêy", lâ mưåt thõ trêën
cấch th àư Hâ Nưåi 380km àûúâng bưå vïì phđa Têy Bùỉc, nùçm úã trïn
sûúân ni Lổ Souei Tong, chên ni Phanxipùng.
Tûâ àêìu thïë k XX, cng vúái thânh phưë Àâ Lẩt, Sapa súám nưíi
tiïëng vâ trúã thânh khu du lõch vúái vễ àưåc àấo ca toân khu.
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
11


Hûúng sùỉc Sapa
Nhiïåt àưå trung bònh trong nùm tûâ 150C àïën 180C. Vâo ma
àưng thûúâng cố mêy m bao ph, rêët lẩnh, cố khi xëng 00C. Tûâ
thấng 5 àïën thấng 8, Sapa cố nhiïìu mûa.
Mâu sùỉc Sapa àùåc biïåt nưíi bêåt vúái hoa bđch àâo.
ÚÃ ngay trung têm thõ trêën, xen giûäa rûâng àâo thú mưång vâ
nhûäng rùång sa mu xanh ngất nhûäng biïåt thûå vûâa cưí kđnh vûâa tên k
theo kiïën trc àa dẩng Têy phûúng, tẩo cho Sapa mưåt hònh dấng khúãi
sùỉc theo kiïíu thânh phưë Êu Chêu. Cố khoẫng 200 ngưi biïåt thû nhû
thïë trong thõ trêën diïỵm kiïìu nây.
Nhûäng ngưi nhâ vưi trùỉng ngối àỗ khấ xinh àểp, hònh khưëi kiïíu
cấch khấc nhau, êín hiïån chưỵ thêëp chưỵ cao, doc theo cấc sûúân àưìi, cấc

trc lư giao thưng ca thõ trêën tẩo nïn vễ m quan thu ht têìm nhòn
ca bêët cûá ai.
Phđa Têy thõ trêën lâ dậy Hoâng Liïn Sún xanh thùèm, bưën ma
mêy sûúng giùng lưëi vâo sấng súám vâ àónh Phanxipùng vúâi vúåi ln
ln thûã thấch nhûäng ai mën khoe tâi leo ni ca mònh.
Sapa rêët n bònh nhû khët nễo trong àiïåp trng ca ni non.
Nùçm trong mưåt thung lng nhỗ, thõ trêën miïìn cao nây hònh nhû lâ
tuåt tấc vïì kiïën trc ca con ngûúâi hoâ húåp vúái kiïën tẩo k bđ ca
thiïn nhiïn. Nố vûâa phẫng phêët nhûäng nết khếo lếo vûâa êín chûáa vễ
diïỵm ẫo, k bđ.















VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
12

L
L
LÏ
Ï
ÏN
N
N

B
B
BA
A
A

V
V
VỊ
Ị
Ị

T
T

TR
R
RA
A
Ấ
Á
ÁN
N
NH
H
H

N
N
NÙ
Ù
ÙỈ
Ỉ
ỈN
N
NG
G
G

H
H
HE
E
Ê
Â

Â



Theo àûúâng Hâ Nưåi - Sún Têy chẩy khoẫng 80km bùçng ưtư, hóåc
ài xe mấy thò hay nhêët, bẩn àậ cố thïí "mô" túái àûúåc cûãa rûâng qëc gia
Ba Vò, àïí bùỉt àêìu ài vâo mưåt khưng gian xanh bất ngất khấc hùèn cấi
oi bûác, ngưåt ngẩt ca ma hê úã àư thõ.
Ngûúâi ta cố thïí lûåa chổn cấch ài tiïëp chùång àûúâng 6km lìn
sêu, ën lûúån lïn cao dêỵn vâo trong ni. Thưng thûúâng cấc bẩn trễ
sau khi xëng ưtư thûúâng kếo nhau ài bưå àïí têån hûúãng cấi hûúng võ
lânh lẩnh ca ni rûâng, cêy cưëi, chim hốt, sëi reo hai bïn àûúâng. Ài
àûúåc nûãa àûúâng cố lưëi rệ ngang mưåt àoẩn ngùỉn dêỵn túái mưåt hưì nho
nhỗ do nûúác sëi tn chẫy xëng thânh bïí tùỉm, nûúác úã àêy à sûác
cho ngûúâi ngêm mònh phẫi "cống" ngay trong nhûäng ngây hê.
ÚÃ cëi quậng àûúâng 6km cố mưåt khu àêët rưång lâm núi cho mổi
ngûúâi "xẫ húi", "nẩp nùng lûúång" àïí chín bõ tiïëp tc chinh phc àónh
Thêìn hóåc àïìn Mêỵu, Cẫ hai hûúáng tiïëp theo bẩn gêìn nhû leo trong
bống rêm ca cêy cưëi rêåm rẩp trïn ni bïn cấc bêåc àấ. Thûúâng thò
ngûúâi ta hay chổn àûúâng lïn àïìn Mêỵu vò gêìn hún vâ cng vò cố nhiïìu
cấi àïí xem hún.
Trûúác khi túái àûúåc àïìn Mêỵu, bẩn sệ qua àïìn thúâ thấnh Tẫn Viïn
(mưåt trong "tûá bêët tûã" theo quan niïåm têm linh ngûúâi Viïåt). Àïìn àûúåc
xêy dûång mưåt nûãa ấp vâo vấch àấ. Ni úã àoẩn nây thùỉt lẩi, sau àố lẩi
như cao lïn thânh mưåt bònh rûúåu cố ngêën , tûúng truìn rùçng ngây
xûa khi Thy Tinh dêng nûúác àấnh Sún Tinh thò àêy lâ àoẩn ni
àûúåc Sún Tinh nêng lên cao àïí tiïëp tc trêån chiïën vúái Thy Tinh.
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
13

Qua àïìn thấnh Tẫn mưåt quậng cheo leo nûäa lâ bẩn leo túái àïìn
mêỵu trïn àónh ni, tûâ àêy cố thïí dội têìm mùỉt rưång bao la xëng cấc
àónh ni ph cêy xanh mûúát xung quanh tẩo thânh nhiïìu thung lng
àểp, mâ cố lệ bẩn sệ phẫi tưën mêët nhiïìu phim àïí ghi lẩi lâm k niïåm.
Viïåc nghó lẩi mưåt hai ngây úã cấc nhâ nghó ngoâi cûãa rûâng trïn
lûng chûâng ni sệ lâ mưåt dõp àấng nhúá, vò úã àố bẩn cố thïí búi úã bïí,
bíi sấng chẩy theo àûúâng vông xêy quanh cấc mỗm ni àïí ngùỉm
sûúng sa xëng hưì trong thung lng. Nïëu bẩn lâ ngûúâi ûa tòm hiïíu,
chùỉc chùỉn bẩn sệ vâo xem khu ni bẫo tưìn àưång vêåt hóåc vûúân trưìng
cêy dûúåc liïåu. Lang thang trong rûâng thưng, tng vúái khưng khđ vng
ni trong sẩch sệ gip bẩn trt bỗ búát nhûäng suy nghơ êu lo, cùng
thùèng trong cåc mûu sinh hùçng ngây.

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
14

C
C
C
Û
Û
Û
Ã
Ã
Ã
A
A
A



T
T
T
U
U

U
Â
Â
Â
N
N
N
G
G
G



V
V
V
A
A
A
Â
Â
Â



B
B
B
A
A

A
Ä
Ä
Ä
I
I
I



T
T
T
Ù
Ù
Ù
Ỉ
Ỉ
Ỉ
M
M
M




Cûãa Tng. Mưåt bậi biïín àểp tuåt vúâi úã Quẫng Trõ. Nhûäng tour
du lõch thûúng mẩi đt khi àûa khấch àïën vúái bậi biïín nây vâ Cûãa
Tng dûúâng nhû chó côn lâ núi thu ht du khấch àõa phûúng. Trong
khi àố, nố àậ tûâng àûúåc mïånh danh lâ nûä hoâng ca cấc bậi tùỉm.

Tûâ cêìu Hiïìn Lûúng, chiïëc cêìu nưëi àưi búâ Vơnh Linh vâ Gio Linh,
ài khoẫng 10 km vïì phđa Àưng Bùỉc , ngûúâi ta cố thïí nhòn thêëy bậi
biïín xinh àểp nây. Nố lâ mưåt àiïím nhêën àểp àệ vâ nïn thú trong cẫ
mưåt vng cûãa biïín.
Nhûäng àiïìu chó cố úã Cûãa Tng
Nùçm phđa Bùỉc cûãa biïín, bậi tùỉm lâ mưåt bậi cất thon dâi nùçm
phúi mònh dûúái lân nûúác xanh. Àêy lâ mưåt bậi tùỉm ïm àïìm búãi nố
àûúåc bao bổc k lûúäng búãi bâ mể thiïn nhiïn. Hai bậi àấ ngêìm ùn sêu
ra biïín tûâ hai phđa lâ Mi Si vâ Mi Lai àậ tẩo nïn mưåt cấi võnh nhỗ
kđn àấo vâ khưng cố cấc dông hẫi lûu cën xoấy.
Nïëu nhû àûáng trïn mỗm àưìi àêët àỗ ùn ra phđa biïín mâ nhòn
xëng Cûãa Tng, ngûúâi ta cố thïí thêëy mưåt quang cẫnh tuåt àểp trẫi
ra trûúác mùỉt. Mưåt ngûúâi Phấp khấ am tûúâng vïì xûá Quẫng Trõ xûa lâ
ưng A. Laborde àậ tûâng mư tẫ vïì Cûãa Tng nhû mưåt bậi biïín àểp
nhêët trong k ûác ca mònh. Ưng viïët: "Cûãa Tng cố cấi sùỉc thấi àùåc
biïåt lâ nố àûúåc cêëu tẩo búãi mưåt dẫi ngun xanh tûúi vúái àưå cao 20m
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
15


dûång xiïn thânh búâ dưëc trïn mưåt bậi biïín cố àưå dưëc thoai thoẫi vâ nhể
nhâng ".
Mưåt nết àùåc biïåt ca Cûãa Tng chđnh lâ àưå thoai thoẫi ca bậi
tùỉm. Bẩn ài tûâ búâ ra phđa ngoâi khúi, lao mònh vâo vông tay ca biïín.
Vâ cố thïí ài mậi nhû vêåy àïën nûãa cêy sưë mâ nûúác múái chó àïën ngang
ngûåc. Mưåt sûå th võ tuåt vúâi. Núi àêy cố nhiïìu hẫi sẫn qu vâ ngon
cố tiïëng nhû mûåc nang, tưm he, tưm hm, cấ chim, cấ thu, cấ n vâ
cấ àế vúái cấch chïë biïën mốn ùn rêët àùåc biïåt ca dên àõa phûúng.
Gùỉn vúái nhûäng k tđch vâ lõch sûã
Du khấch cố thïí lang thang trong vng biïín nây àïí tòm àïën vúái

lâng biïín Cất Sún hâng trùm nùm nay àậ nưíi tiïëng vúái nhûäng nghïì
nhû àấnh cấ, bõt trưëng, mưåc vâ khẫm xâ cûâ.
Bẩn cng cố thïí tòm ra úã àêy ngưi nhâ nghó mất ca vua Duy
Tên tûâ 1896. Ngoâi ra, cấc nhâ nghó mất c cng rẫi rấc úã àố àêy vưën
xûa lâ nhâ nghó ca cấc cưë àẩo vâ tu sơ. Tẩi Cûãa Tng, ngûúâi Phấp
cng àậ tûâng àùåt cấc àưìn binh, súã bûu àiïån vâ súã thûúng chấnh phc
v khấch du lõch vâ cấc cú quan nây chun phc v khấch du lõch àậ
tưìn tẩi àïën trûúác nùm 1945.
Tuy nhiïn, nhûäng dêëu êën lõch sûã khưng chó cố vêåy. Cûãa Tng lâ
têm àiïím ca àûúâng phên chia giúái tuën qn sûå: Vơ tuën 17 nưíi
tiïëng vúái nhiïìu àau thûúng vâ mêët mất. Vâ àùçng xa, cấch búâ biïín hún
30km chđnh lâ àẫo Cưìn Cỗ anh hng.















VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
16

N
N
N
O
O
O
N
N
N



N
N
N
Û
Û

Û
Ú
Ú
Ú
Á
Á
Á
C
C
C



S
S
S
Ú
Ú
Ú
N
N
N



T
T
T
R
R

R
A
A
A
Â
Â
Â






Chiïìu chiïìu mêy ph Sún Trâ
Sêëm rïìn Non Nûúác trúâi àâ chuín mûa
(Ca dao)
Bấn àẫo Sún Trâ nùçm cấch trung têm thânh phưë Àâ Nùéng
chûâng 10km vïì hûúáng Àưng Bùỉc. ÚÃ àêy cố nhiïìu thùỉng cẫnh thiïn
nhiïn àểp tuåt vúâi vâ trong tûúng lai sệ trúã thânh khu du lõch nưíi
tiïëng ca thânh phưë.
Sún Trâ lâ mưåt qån ngoẩi thânh, diïån tđch 60km2, chiïìu dâi
13km, chiïìu rưång 5km, núi hểp nhêët 2km. Thúâi xa xûa, Sún Trâ lâ
mưåt hôn àẫo gưìm 3 ngổn ni như cao. Ngổn phđa àưng nam trưng nhû
hònh con nghï chưìm ra biïín nïn gổi lâ hôn Nghï, ngổn phđa têy hònh
dẩng nhû cấi mỗ con diïìu hêu nïn nïn gổi lâ ngổn Mỗ Diïìu vâ ngổn
phđa bùỉc vûún vïì phđa ngổn Ngûå Hẫi bïn kia cûãa biïín dâi nhû cưí
ngûåa nïn gổi lâ ngổn Cưí Ngûåa.
Qua thúâi gian lêu dâi, dông nûúác biïín chẫy ven búâ àậ tẫi ph sa
àïën bưìi àùỉp dêìn lïn tẩo thânh doi àêët chẩy tûâ àêët liïìn ra àẫo. Bấn
àẫo Sún Trâ hònh thânh tûâ àố. Cng vúái hïå thưëng ni non ca Hẫi

Vên sún úã phđa bùỉc, bấn àẫo Sún Trâ úã phđa nam vêy lẩi thânh hònh
cấnh cung tẩo nïn vng biïín mang tïn Vng Sún Trâ hay côn gổi
bùçng nhiïìu tïn khấc khấ quen thåc nhû Vng Tiïn Sa, Vng
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
17


Thng, Vng Hân, Vng Àâ Nùéng. Vng Sún Trâ tuy rưång nhûng
sêu vâ kđn àấo, mùåt nûúác phùèng lùång trong xanh. Cẫng Liïn Chiïíu vâ
Tiïn Sa àïìu nùçm trong vng nây cố thïí àốn nhêån cấc tâu biïín cố tẫi
trổng trïn 20.000 têën ra vâo vâ neo àêåu dïỵ dâng.
Vò bấn àẫo Sún Trâ cố mưåt võ trđ àùåc biïåt cố thïí kiïím soất cẫ
mưåt vng lậnh hẫi rưång lúán vâ lâ phïn dêåu che chùỉn cho Àâ Nùéng vâ
àêët Quẫng Nam tr ph cho nïn, thúâi nhâ Nguỵn àậ cố qn lđnh
àïën trêën àống úã àêy. Thúâi Minh Mẩng àậ cho xêy "phấo àâi phông
hẫi" àïí kiïím soất mùåt biïín.
Àêìu nùm 1858, liïn qn Phấp vâ Têy Ban Nha thònh lònh têën
cưng àấnh chiïëm bấn àẫo Sún Trâ múã mân cho chiïën tranh Viïåt-Phấp
sau nây. Dûúái thúâi M-Ngu, bấn àẫo Sún Trâ trúã thânh mưåt phấo
àâi phông th kiïn cưë ca chng vúái cẫng hẫi qn Tiïn Sa, àâi rầa
vâ cùn cûá phấo binh cng nhiïìu phûúng tiïån chiïën tranh hiïån àẩi
khấc.
Mùåc d trẫi qua thúâi k chiïën tranh khưëc liïåt vâ thẫm thûåc vêåt
rûâng bõ tân phấ nùång nïì, vêåy mâ rûâng ngun sinh trïn bấn àẫo vêỵn
côn ngun vển, lâ mưåt bẫo tâng thiïn nhiïn vïì cåc sưëng hoang dậ
nùçm sất nấch mưåt àư thõ phưìn hoa.
Sún Trâ cố gêìn 4.000 ha rûâng, trong àố mưåt phêìn lâ àêët àưìi
àang àûúåc ph thïm loẩi cêy cưng nghiïåp. Cố ngûúâi àậ vđ Sún Trâ
nhû mưåt bìng phưíi khưíng lưì cung cêëp dûúäng khđ cho thânh phưë Àâ
Nùéng. Sún Trâ lâ núi giao lûu giûäa hai hïå àưång vêåt vâ thûåc vêåt tiïu

biïíu ca hai miïìn Nam - Bùỉc. Trong rûâng ngun sinh nây cố 289
loẩi thûåc vêåt bêåc cao thåc 217 chi, 90 hổ. Côn vïì àưång vêåt, úã àêy lâ
núi qìn cû ca hổ hâng nhâ khó vúái khoẫng hún 400 con voổc vâ
nhiïìu loâi khó ài dâi. Ngoâi ra côn cố chưìn, hóéng, heo rûâng, gâ
rûâng vâ ngây xûa côn cố cẫ hûúu nai nûäa!
Ni Sún Trâ cao àïën gêìn 700m, àûáng tûâ trung têm thânh phưë
Àâ Nùéng trưng lïn thêåt "chốt vốt chđn têìng mêy". Giố biïín Àưng thưíi
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
18


qua ni lưìng lưång, àûa mêy tđch t quanh ni, ngûúâi trong vng hïỵ
thêëy mêy àen n lïn ni thò biïët trúâi sùỉp àưí mûa. Ni Sún Trâ xûa
nay àûúåc xem nhû àâi khđ tûúång thiïn nhiïn ca nhên dên quanh
vng. Sún Trâ tûâ lêu àậ ài vâo vùn hổc dên gian vúái nhûäng cêu ca
thùỉm àûúåc tònh u àưi lûáa:
Chiïìu chiïìu mêy ph Sún Trâ
Lông ta thûúng bẩn nûúác mùỉt vâ lưån cúm.
Àûáng trïn ni Sún Trâ cố thïí ngùỉm nhòn àûúåc toân cẫnh bưën
bïì. Xa xa vïì hûúáng nam lâ ni Ng Hânh lư như nùm ngổn giûäa biïín
cất mïnh mưng, phđa àưng nam lâ C Lao Châm nhêëp như trïn sống
nûúác, phđa têy lâ phưë thõ sêìm ët vúái con sưng Hân thûúát tha dẫi la,
phđa bùỉc lâ hïå thưëng ni non Hẫi Vên sún chẩy dâi ra ngoâi biïín.
Bấn àẫo Sún Trâ ngây nay vêỵn côn hoang sú vâ cố hâng loẩt bậi
tùỉm thêåt thú mưång trẫi dâi hâng chc kilomet. Du khấch cố thïí ài tûâ
cẫng Tiïn Sa ngûúåc lïn hûúáng bùỉc sệ gùåp bậi Tiïn Sa. Theo truìn
thuët, ngây xûa cố nâng tiïn tûâ trúâi xëng ài dẩo vâ tùỉm mất úã àêy
nïn múái cố tïn Tiïn Sa.
Nïëu ài xëng phđa Nam thò gùåp cấc bậi Xïëp, bậi Bt vâ bậi
Nam thêåt quën r, cẫnh thêìn tiïn hiïån ra trûúác mùỉt. Duy chó cố bậi

Bùỉc thò chó àïën àûúåc bùçng àûúâng thu. Bậi tùỉm úã àêy thêåt hoang sú,
vùỉng vễ. Bậi rưång lúán, cất trùỉng phau phúi dûúái ấnh nùỉng chối chang
ca ma hê. Bậi Bùỉc tuy cố àểp nhûng àânh cam chõu sưë phêån hêím
hiu búãi ni rûâng vêy toẫ.












VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
19

N
N
N
G
G
G
Û
Û
Û
Ú
Ú
Ú
Å
Å
Å
C
C
C



D
D
D
O
O
O
Â

Â
Â
N
N
N
G
G
G



S
S
S
Ư
Ư
Ư
N
N
N
G
G
G



B
B
B
A

A
A






Sưng Ba côn gổi lâ sưng Àâ Rùçng, theo tiïëng Chùm cưí tûác lâ con
sưng lau sêåy. Nố bùỉt ngìn tûâ dậy ni Ngổc Linh, phđa Têy Bùỉc tónh
Kon Tum, tûâ àưå cao 2000m chẫy qua 3 tónh Kon Tum, Gia Lai vâ Ph
n. Àêy lâ mưåt trong hai con sưng lúán nhêët Têy Ngun cố lûu vûåc
rưång túái 13.000km2. Àêy cng lâ con sưng duy nhêët chẫy cùỉt ngang
dậy Trûúâng Sún chia cao ngun miïìn Nam thânh 2 cao ngun:
Pleiku vâ Àùỉc Lùỉc.
Tûâ thûúång ngìn sưng Ba chẫy theo hûúâng Bùỉc Nam dâi 300km
àưí ra biïín Àưng tẩi cûãa biïín Àâ Diïỵn thåc Tuy Hôa, Ph n, tẩo ra
mưåt vng chêu thưí rưång lúán. Vúái diïån tđch trïn 20.000 ha, Tuy Hôa lâ
cấnh àưìng bùçng rưång nhêët Nam Trung bưå, àûúåc hïå thưëng thy nưng
Àưìng Cam cung cêëp nûúác ngổt quanh nùm, àêy cng lâ vûåa la lúán
nhêët miïìn Trung.
Àûáng trïn ni Nhẩn tẩi thõ xậ Tuy Hôa núi cố ngổn thấp Châm
nưíi tiïëng gêìn 2000 tíi, cố thïí thêëy toân cẫnh cấnh àưìng la Tuy Hôa
rưång bất ngất dổc hai búâ sưng Ba, trẫi dâi túái sất chên ni àấ Bia ven
qëc lưå sưë 1 núi àêo Cẫ, ranh giúái giûäa 2 tónh Ph n vâ Khấnh Hôa.
Ni àấ Bia tïn chûä lâ Thẩch bi sún. Àêy lâ di tđch lõch sûã, chûáng
tđch cåc Nam tiïën ca dên tưåc ta vâo thïë k 15. Theo Àẩi Nam nhêët
thưëng chđ, nùm 1471 àïí trûâng phẩt vua Chiïm Thânh lâ Trâ Toân
thûúâng xun qëy nhiïỵu vng Hỗa Chêu (Quẫng Nam ngây nay),
vua Lï Thấnh Tưng àậ àđch thên cêìm qn àấnh chiïëm thânh Crâ-

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
20


Bân, àíi qn Chiïm Thânh àïën têån àêo Cẫ. Ngâi cho khùỉc tïn
tẫng àấ lúán trïn ni hai chûä Hưìng Àûác, coi àêy lâ ranh giúái ca nûúác
Àẩi Viïåt.
Sau khi vua Lï Thấnh Tưng àïën àêy, mưåt sưë đt cû dên ngûúâi
Viïåt xët hiïån. Nhûng phẫi hún 100 nùm sau, tûác nùm 1578 khi àư
chó huy sûá Lûúng Vùn Chấnh àûúåc cha Nguỵn Hoâng cûã lâm trêën
biïn vâ trêën giûä vng àêët múái mang theo mưåt sưë lûu dên tûâ Thanh -
Nghïå vâ Thån Quẫng vâo khai khêín àêët hoang úã trïn dûúái triïìn
sưng Àâ Rùçng chia lêåp thưn êëp, thò lâng xốm ngûúâi Viïåt múái hònh
thânh.
Trong 33 nùm cai quẫn, qån cưng Lûúng Vùn Chấnh àậ lâm
cho Ph n trúã thânh mưåt àõa phûúng phất triïín nhanh vâ tr ph.
Àêy cng lâ giai àoẩn múã àêìu cho lõch sûã khai khêín àêët àâng trong
vâ múã àûúâng Àưng tiïën ra biïín Àưng ca ưng cha ta.
Ph n lâ vng àêët cưí trûúác khi ngûúâi Viïåt àïën àêy cẫ ngân
nùm àậ cố nhiïìu bưå tưåc dên cû cû ng: Nhûäng di tđch lõch sûã, viïån bẫo
tâng lûu giûä nhiïìu hiïån vêåt qu hiïëm, àùåc biïåt lâ cấc chïë tấc bùçng àấ
rêët tinh xẫo, mang àêåm dêëu êën vùn hốa ca cấc bưå tưåc, trong àố cố
chiïëc àân àấ Tuy An àưåc nhêët vư nhõ.
Núi hẩ lûu sưng Ba cố cưng trònh thy nưng Àưìng Cam nưíi tiïëng
àûúåc xêy dûång tûâ nhûäng nùm 20 ca thïë k trûúác. Cẫ mưåt hïå thưëng
àêåp trân, xi phưng, cưíng tiïu vâ trïn 200km kïnh mûúng hai bïn búâ
v.v tûúái cho 20.000 ha la vâ cấc cêy trưìng khấc ca Ph n àậ nối
lïn quy mư cng nhû mêỵu mûåc vïì k thåt thy nưng ca cưng trònh
têìm cúä nây.
Àûúåc biïët, tham gia xêy dûång cưng trònh thy nưng Àưìng Cam,

ngoâi sưë k sû ngûúâi Phấp côn cố k sû ngûúâi Lâo Hoâng thên Xu-
pha-nu-vưng, ngun ch tõch nûúác CHDCND Lâo vâ k sû ngûúâi
Viïåt Trêìn Àùng Khoa, Bưå trûúãng Bưå Thy lúåi àêìu tiïn ca nûúác ta.
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
21


Trong quấ trònh xêy dûång cưng trònh Àưìng Cam, cû dên sinh
sưëng dổc búâ sưng Ba àậ àâo àûúåc rêët nhiïìu tiïìn cưí sưë lûúång lïn túái cẫ
têën. Trong sưë nhûäng loẩi tiïìn cưí àố cố cẫ tiïìn ca ta thúâi Hưìng Àûác
thïë k 15, tiïìn Trung Qëc "Khai ngun thưng bẫo" thúâi nhâ Àûúâng
thïë k thûá 7, cẫ tiïìn Triïìu Tiïn v.v Àiïìu àố chûáng tỗ rùçng cûãa biïín
Àâ Diïỵn xûa àậ tûâng lâ trung têm thûúng mẩi sêìm ët. Tûâ àêy
thûúng nhên cấc nûúác àậ ngûúåc sưng Ba àem sẫn vêåt lïn Thûúång Du
trao àưíi.

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
22














G
G
G
I
I
I
A
A
A

L
L
L
A
A
A
I
I
I



-
-
-



V
V
V
U
U
U
Â
Â
Â

N
N
N
G
G
G



À
À
À
Ê
Ê
Ê
Ë
Ë
Ë
T
T
T



H
H
H
U
U
U

Y
Y
Y
Ï
Ï
Ï
Ì
Ì
Ì
N
N
N



T
T
T
H
H
H
O
O
O
A
A
A
Å
Å
Å

I
I
I




Ngûúâi xûa mën lïn thûúång ngìn phẫi ngûúåc theo sưng Ba,
côn nay àậ cố 2 con àûúâng sưë 5 vâ sưë 7 khấ tưët (20A vâ 20B) úã hai bïn
tẫ hûäu sưng. Àêy lâ mẩch mấu giao thưng ch ëu nưëi vng hẩ lûu
vúái cao ngun.
Chđnh trïn con àûúâng sưë 7 nây tẩi thung lng Cheo Reo thấng
3-1975 qn vâ dên ta àậ tẩo ra mưåt trêån Bẩch Àùçng giang hâo hng
thúâi hiïån àẩi, àấnh tan 20.000 qn ngy khi chng rt chẩy tûâ cao
ngun vïì àưìng bùçng hông cưë th, gốp phêìn nhanh chống àûa cåc
chiïën tranh giẫi phống àïën ngây toân thùỉng.
Cheo Reo lâ thung lng lúán nhêët Têy Ngun thåc lûu vûåc
sưng Ba vúái diïån tđch gêìn 1.600 km2. Thung lng do sưng Ba vâ ph
lûu ca nố lâ Ayn bưìi àùỉp. Àêy lâ vng àêët do ngûúâi Gia Rai cû ng.
Tûúng truìn tûâ nhûäng thïë k àêìu cưng ngun, cấc bưå tưåc ngûúâi Gia
Rai àêìu tiïn àậ àùåt chên àïën vng àêët ngậ 3 sưng nây sinh cú, lêåp
nghiïåp.
Àûáng àûúåc trïn vng àêët hoang vu hiïím trúã cưng àêìu phẫi kïí
àïën hai võ t trûúãng lâ Chu vâ Ch'reo. Dûúái sûå cai quẫn ca hổ vng
àêët nây khưng ngûâng phất triïín, cû dên cấc núi khấc kếo àïën lêåp
nghiïåp ngây mưåt àưng, hònh thânh nhûäng cưång àưìng xậ hưåi lúán gổi lâ
Tú-ring.
VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
23

Trong lao àưång sẫn xët vâ sinh hoẩt thûúâng ngây cû dên trong
mưåt tú-ring thûúâng cố têåp quấn vêìn àưíi cưng gip nhau lc khố khùn,
hóåc trong nhûäng cưng viïåc àôi hỗi nhiïìu cưng c vâ lûåc lûúång lao
àưång lúán.
Sau khi hai võ t trûúãng qua àúâi àïí nhúá cưng ún vâ tưn vinh
ngûúâi cố cưng khai phấ, tẩo dûång vng qụ múái, àưìng bâo Gia Rai àậ
lêëy tïn hai võ àùåt cho vng ngậ ba sưng nây lâ thung lng Cheo Reo
(phất êm lïåch tïn hai t trûúãng Chu vâ Ch'reo). Tïn Cheo Reo tưìn tẩi
cho àïën hưm nay.
Cheo Reo hiïån nay lâ mưåt thung lng mâu múä. Cưng trònh thy
lúåi Ayn Hẩ àậ àûa nûúác tûúái tiïu cho 15.000 ha la nûúác vâ cấc loẩi
cêy cưng nghiïåp khấc. Nhiïìu trang trẩi câ phï, hưì tiïu, cêy ùn qa
lâm ùn ngây câng hiïåu qa.
Ngûúâi dên àậ sưëng àõnh canh àõnh cû, biïët cấch canh tấc theo
k thåt tiïn tiïën. Àúâi sưëng cố nhiïìu thay àưíi. Ngûúâi dên cố àiïìu kiïån
nghó ngúi, hổc têåp, tham gia vui chúi trong cấc dõp lïỵ hưåi.
So vúái 4 tónh cao ngun thò Gia Lai àûúåc xem lâ vng àêët àõa
linh nhên kiïåt. Àêy lâ núi khúãi nghiïåp ca anh em nhâ Têy Sún
Nguỵn Hụå. Àêy cng lâ núi sinh ra anh hng Np. Cûãa ngộ phđa
Àưng ca tónh Gia Lai lâ An Khï nùçm bïn dông sưng Ba.
Theo tấc giẫ "Hoâng Lï nhêët thưëng chđ" vâo thúâi Trõnh Àûác
(1653-1657) qn nhâ Nguỵn àấnh ra Nghïå An, bùỉt dên àem vâo
Nam àûa lïn sưëng úã Têy Sún (tûác An Khï ngây nay). Àêy lâ nhûäng
ngûúâi Viïåt àêìu tiïn cố mùåt tẩi cao ngun.
ÚÃ lâng Àï H'Lang, xậ Yang Nam, huån Kưng ChRo vêỵn côn
dêëu tđch khu nhâ ưng Nhẩc, kho tiïìn ưng Nhẩc vâ hưì nûúác ưng Nhẩc.
Hưì nûúác khấ rưång, cố mẩch nûúác tûå nhiïn phun lïn. Nhûng gêìn àêy
do phấ rûâng, nûúác bõ cẩn kiïåt, nhên dên àõa phûúng phẫi lêëy àấ
khoanh trôn mẩch nûúác ngêìm àïí thânh cấi giïëng nhỗ.

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NƯÍI TIÏËNG
24


Àûáng trïn àónh ni Kưng-chú-vi, huån An Khï ta thêëy mưåt
cấnh àưìng rưång 200 mêỵu, tẩi xậ Nghơa An, huån An Khï. Àêy lâ
cấnh àưìng bùçng phùèng do bâ Ya Àưë lậnh àẩo nhên dên khai phấ.
Ngây nay nhên dên àõa phûúng gổi lâ cấnh àưìng bâ Ya Àưë.
Tûúng truìn khi Nguỵn Nhẩc lïn An Khï dûång cúâ khúãi nghơa,
àậ lêëy Ya Àưë - nûä t trûúãng ngûúâi Ba Na lâng Àï H'Mêu lâm vúå. Bâ
àậ hïët lông vêån àưång nhên dên àõa phûúng ng hưå nghơa qn. Ngoâi
viïåc khai hoang 200 mêỵu rång àïí sẫn xët lûúng thûåc ni qn, bâ
côn xëng àưìng bùçng tòm cấc cêy ùn trấi vïì trưìng.
Lâng KaB Rưët, huån K'Bang lâ núi cố vûúân cam do bâ Ya Àưë
trưìng rưång àïën 20 mêỵu. Tûâ khi cố cam bâ Ya Àưë lâng nây àûúåc gổi lâ
lâng Cam. Tïn lâng tưìn tẩi àïën ngây nay. Nhûäng cêy cam trïn 200
tíi vêỵn côn ra trấi.
Ngoâi cam, hiïån nay trïn dậy ni Kưng Chú Vi côn hâng trùm
cêy mđt cưí th do bâ Ya Àưë trưìng. Àïën nay chûa ai tđnh àûúåc bâ Ya
Àưë, àưìng bâo Ba Na vâ cấc dên tưåc Têy Ngun àậ àống gốp cho
nghơa qn Têy Sún bao nhiïu ngûúâi voi, ngûåa vâ lûúng thûåc thûåc
phêím. Chó biïët rùçng sët thúâi gian àêìu xêy dûång sûå nghiïåp úã An Khï,
nghơa qn Têy Sún àậ nhêån àûúåc sûå àm bổc u thûúng vâ gip àúä
hïët lông ca àưìng bâo cấc dên tưåc Têy Ngun.
Cng tẩi lâng S'Tú huån K'Bang, sët hai cåc khấng chiïën
anh hng Np àậ lậnh àẩo nhên dên vûúåt qua khố khùn gian khưí,
lêåp lâng chiïën àêëu, àấnh giùåc giûä lâng, giûä nûúác.
Khi sinh thúâi cûá vâo dõp giưỵ trêån Àưëng Àa, mưìng 5 Tïët Anh
hng Np lẩi tòm vïì dûå lïỵ Quang Trung àûúåc tưí chûác úã Têy Sún
Thûúång - Àẩo An Khï.

Bẫn thên ngûúâi viïët bâi nây àậ àûúåc cng ưng dêng hûúng úã àêy
vâo dõp xn ÊËt Sûãu 1985 nhên k niïåm 196 nùm chiïën thùỉng Àưëng
Àa, àûúåc nghe ưng kïí nhûäng truìn thuët vïì phong trâo Têy Sún, vïì