Tài liệu Nghệ thuật Pháp lam – Loại hình mỹ thuật trang trí độc đáo potx

Nghệ thuật Pháp lam – Loại hình
mỹ thuật trang trí độc đáo


Nếu người Nhật Bản nổi tiếng với Gốm Raku, người Trung Hoa với men ô hộc
(cloisonne), thì ở Việt Nam nói chung, Huế nói riêng có Pháp Lam. Đây là một loại
hình nghệ thuật độc đáo của người Huế đó thất truyền hơn vài thế kỷ, đến nay đang
từng bước được hồi sinh. Những di sản Pháp lam còn lại trên đất cố đô Huế ngày
nay khá đồ sộ, phong phú về số lượng; đa dạng về loại hình và kiểu thức. Những
chứng tích ấy là bằng chứng rõ nét nhất chứng tỏ loại hình mỹ thuật độc đáo này đó
từng phát triển hưng thịnh và được cố nhân đánh giá về chất lượng nghệ thuật khá
cao. Để tôn vinh loại hình nghệ thuật Pháp lam này, đồng thời góp phần bảo tồn,
phát triển Pháp lam cho mói đời sau, Pháp lam đã là một trong ba nghề được tôn
vinh tại Festival nghề truyền thống Huế năm 2009, cùng với Gốm và Sơn mài.
Nghệ thuật Pháp lam – Loại hình mỹ thuật trang trí độc đáo thời Nguyễn
Pháp lam là những tác phẩm mỹ thuật hay các chi tiết trang trí trong kiến trúc Huế,
cốt làm bằng đồng đỏ, bên ngoài phủ các lớp men nhiều màu tạo nên các họa tiết
rực rỡ màu sắc.
Pháp lam có một lịch sử rất lâu đời với việc những sản phẩm Pháp lam đầu tiên trên
thế giới được biết đến từ thế kỷ 13 trước công nguyên khi những người thợ kim
hoàn Mycenaean tráng men thuỷ tinh trên những đôi khuyên tai bằng vàng. Kể từ
đó các nền văn minh trên toàn thế giới đó du nhập kỹ thuật Pháp lam vào các hình
thức nghệ thuật riêng biệt của họ.
Nghệ thuật chế tác Pháp lam được du nhập vào Việt Nam từ năm Minh Mạng thứ 8
(1827). Nhà vua cho đặt Pháp lam tượng cục, gồm 15 người, do Vũ Văn Mai đứng
đầu, chuyên sản xuất pháp lam cho triều đình Huế. Xưởng chế tác pháp lam được
đặt ở khu Canh Nông trong Thành nội.
Ngoài ra, triều đình cũng mở xưởng pháp lam tại Ái Tử (Quảng Trị) và Đồng Hới
(Quảng Bình) để sản xuất pháp lam, đáp ứng các nhu cầu của triều đình.
Pháp lam Huế có mặt ở các triều vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức. Đõy là buổi
thịnh thời của triều Nguyễn: quốc gia thống nhất, kinh tế ổn định. Triều đình lo việc

xây dựng kinh đô, lập đền miếu, trang trí tô điểm cho đời sống đế vương.
Hiện vật Pháp lam ở Huế thuộc loại hình Pháp lam hoạ. Do chỉ được sử dụng trong
Hoàng cung Huế, nên thuật ngữ pháp lam Huế đó được dùng để gọi tên cho kỹ nghệ
chế tác pháp lam ở Việt Nam vào thời Nguyễn. Trình độ kỹ thuật chế tác pháp lam
thời kỳ này chưa đạt độ sắc nét, tinh xảo, màu sắc không đẹp như pháp lam ở các
nước khác, nhất là Trung Quốc. Tuy nhiên, Pháp lam Huế lại khẳng định dấu ấn
sáng tạo của người Việt, của văn hoá Việt Nam, minh chứng cho nền kinh tế – chính
trị những năm độc lập, tự chủ thời Nguyễn. Pháp lam được xem là một báu vật xa
xỉ, quý hiếm, sang trọng, chỉ được dùng để trang trí ở những nơi cung điện, tôn
miếu uy nghiêm như điện Thái Hoà (Đại Nội, Huế), điện Hoà Khiêm (làng Tự Đức),
điện Biểu Đức (làng Thiệu Trị)… hoặc làm đồ dùng trong cung đình như bát, tô,
đĩa, khay, chậu hoa, bình hoa, hộp trầu, hộp phấn… hoặc làm đồ tế tự như lư trầm,
bát hương, quả bồng…
Pháp lam Huế chứa đựng những màu sắc tươi sáng lộng lẫy có cường độ mạnh
nhưng vẫn quen mắt như các hũa sắc điển hình thường hiện ra trong cuộc sống,
thường được phản ánh trong nghệ thuật. Ngày nay, các nhà hóa học phân tích:
Thành phần chủ yếu của men màu Pháp lam gồm hỗn hợp của muối axit boric với
muối axit silicic, sắc trắng dễ nung chảy vì có nguyên liệu Pháp lam trong đó. Bỏ
thêm vào một lượng thích hợp sắc tố kim loại bị oxy hóa (oxit kim loại) tức thành
màu men Pháp lam.
Dựa trên các hiện vật pháp lam được trang trí trên các cung điện của triều Nguyễn
và các hiện vật pháp lam hiện cũng lưu giữ ở Bảo tàng Mỹ thuật cung đình Huế
cũng như trong dân gian, Pháp lam được sử dụng: Trong trang trí ngoại thất các
cung điện triều Nguyễn: Loại hình này thường thấy trên các bờ nóc, bờ quyết, cổ
diềm tại các cung điện điển hình như ở điện Sùng Ân (lăng Minh Mạng); điện Biểu
Đức (lăng Thiệu Trị); điện Hòa Khiêm (lăng Tự Đức); điện Thái Hòa (Đại Nội) và
các nghi môn ở các lăng trên cũng như khu vực Đại Nội; Pháp lam dựng trong trang
trí nội thất: Đó là những hoành phi, câu đối, bình, chóe…; Pháp lam gia dụng và
Pháp lam tế tự: Hiện vật nhóm này bao gồm các đồ dùng trong việc tế tự như lư
hương, quả bồng, chân đế quả bồng, cơi trầu… và các đồ gia dụng như khay trà, tô,

bát, tìm đựng thức ăn.
Trong đó, được chú ý nhiều nhất là loại hình Pháp lam trang trớ ngoại thất: những
chi tiết trang trí hình rồng, mây… gắn ở các bờ nóc, bờ quyết của cung điện và các
cửa tam quan trong lăng tẩm các vua Nguyễn; các ô, hộc trang trí theo lối “nhất thi,
nhất họa” ở cổ diềm, đầu hồi, bờ mái… các ngôi điện lớn như điện Thái Hòa, điện
Ngưng Hy (lăng Đồng Khánh); những bức hoành trước mộ vua Minh Mạng và
trước điện Thái Hòa; các đồ án mây ngũ sắc, bầu thái cực các ô hộc trang trí bát
bửu, tứ quý… chính giữa bờ nóc Minh Lâu, điện Sùng Ân (lăng Minh Mạng), điện
Hòa Khiêm (lăng Tự Đức) hay ở bờ nóc bờ quyết của điện Biểu Đức (lăng Thiệu
Trị)…
Màu sắc rực rỡ của những mảng Pháp lam nổi bật trên các phông màu xám cố hữu
của các kiến trúc cổ kính rêu phong đó tạo nên những điểm xuyết sinh động, làm
cho các công trình kiến trúc vốn uy nghi, trầm mặc có thêm phần tươi sáng và
thanh thoát.
Nguồn gốc của Nghệ thuật chế tác Pháp lam
Dựa vào những tư liệu do Gaide và Henry Peyssonneaux cung cấp trong bài khảo
cứu Les tombeaux de Hué: Prince Kiên Thái Vương đăng trên B.A.V.H. (No.
1/1925), đồng thời đối chứng với các sản phẩm pháp lam Huế hiện hữu trên các di
tích triều Nguyễn ở Huế, trong Bảo tàng MTCé Huế và trong các sưu tập tư nhân,
chúng ta có thể dễ dàng xác nhận rằng, kỹ nghệ pháp lam Huế đó tiếp thu kỹ nghệ
Họa Pháp lang của Quảng Đông (Trung Quốc). Kỹ nghệ Họa Pháp lang dựng một
lớp men lót tráng lên nền thai cốt, vẽ thêm các họa tiết trang trí bằng men ngũ sắc
lên trên nền men lót, rồi đem nung mà thành sản phẩm. Sử sách cho biết trong quá
trình xây dựng kinh đô Huế, vua Gia Long (1802 – 1919), Minh Mạng (1820 – 1840)
cho mời một số nghệ nhân Trung Quốc sang đảm trách công việc chế tạo các loại
gạch, ngói tráng men lưu ly và đồ men pháp lang để phục vụ việc kiến trúc và trang
trí đền đài cung điện. Người Việt đó học được nghề, chế tạo được sản phẩm theo ý
tưởng, sở thích, nhu cầu của mình, nên đã khai sinh chính thức tại Việt Nam. Do đó
vua Minh Mạng đặt tên cho ngành mỹ nghệ cao cấp này là Pháp lam. Cố họa sĩ
Phạm Đăng Trí nhận định về màu sắc pháp lam Huế: “Các nghệ sĩ làm pháp lam ở

Huế đó sớm biết gia giảm liều lượng đậm lạt, nóng lạnh của màu sắc đến độ tinh vi,
đã sáng tạo ra những phương thức dùng mảng, dùng màu và phát hiện ra những
hòa sắc tương phản rất là chính xác…”. Pháp lam Huế chứa đựng những màu sắc
tươi sáng lộng lẫy có cường độ mạnh nhưng vẫn quen mắt như các hòa sắc điển
hình thường hiện ra trong cuộc sống, thường được phản ánh trong nghệ thuật. Trải
qua các triều vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, công xưởng chế tạo pháp lam tại
kinh đô Huế đó sản xuất rất nhiều vật phẩm dựng để trang trí, cúng tế, sinh hoạt
theo yêu cầu của hoàng gia và triều đình. Sau biến cố thất thủ kinh đô (1885), vua
Đồng Khánh (1886 – 1888) cho tái lập Tượng cục pháp lam. Nhưng rất tiếc vì tài
chính eo hẹp nên không đủ điều kiện nhập nguyên liệu từ nước ngoài về chế tạo
pháp lam như trước. Các triều vua cuối Nguyễn (Thành Thái, Duy Tân, Khải Định,
Bảo Đại) bãi bỏ Tượng cục pháp lam và ngành nghề này dần dần mất tích ngay tại
cái nôi đã phát sinh. Nhưng di sản Pháp lam còn lại trên mảnh đất cố đô Huế khá đồ
sộ, phong phú về số lượng; đa dạng về loại hình và kiểu thức, người đời sau phải
thán phục. Giáo sư Nguyễn Du Chi nhận định: “Pháp lam Huế đó mang tư cách về
một hướng đi đầu tiên của nền hội họa Việt.
Phân loại Pháp lam
Dựa vào phương pháp chế tạo thai cốt và kỹ thuật thể hiện men màu, họa tiết, cú
thể chia chế phẩm Pháp lang thành 4 loại:
1. Kháp ti Pháp lam (Cảnh Thái lam): Pháp lang làm theo kiểu ngăn chia ô hộc. Chế
tác bằng cách dùng những sợi tơ đồng mảnh và nhỏ kết thành các hoạ tiết gắn lên
cốt bằng đồng. Sau đó, đổ đầy men pháp lam nhiều màu lên phần trong và phần
ngoài các ô trang trí ấy rồi đưa vào lò nung đốt nhiều lần, cho đến khi bên ngoài sản
phẩm phủ kên men pháp lam với độ dày thích hợp. Mài nhẵn và mạ vàng (nếu có)
các đường chỉ đồng là khâu cuối cùng, hoàn thành sản phẩm.
2. Hoạ Pháp lam: Pháp lang làm theo kiểu vẽ trên nền men như các tác phẩm hội
họa, kiểu này được phát minh ra tại thị trấn Limoges của Pháp trong thế kỷ 15. Là
kỹ thuật dựng men pháp lam một màu quét trực tiếp lên cốt kim loại. Theo màu sắc
thiết kế của hoa văn, dùng men pháp lam vẽ nên các họa tiết, sau đó đưa vào lò
nung ở nhiệt độ cao. Sản phẩm sau khi đưa ra khỏi lò được mài bóng để hoàn chỉnh.

Trên thực tế nhiều hoạ tiết vẽ trên cốt đồng là nhân vật, phong cảnh với các điển
tích lịch sử…
3. Tạm thai Pháp lam: Phương pháp chế tác giống Kháp ti pháp lam, chỉ khác ở chỗ
hoa văn tô điểm bên ngoài, cốt sản phẩm, được khắc lõm xuống khiến đường viền
hoa văn nổi lên. Ở phần lõm này được phủ đầy men pháp lam, sau khi nung đốt thì
đem mài bóng để hoàn thiện. Các đường nổi trên sản phẩm Tạm thai Pháp lam tuy
rắn rỏi nhưng đạt được sự trang trọng mà mộc mạc trong nghệ thuật.
4. Thấu minh Pháp lam: Chỉ tráng men Pháp lam trong suốt lên cốt bằng vàng, bạc
hoặc đồng sau khi được chạm nổi, khắc chìm, rồi đem nung là hoàn thành. Cốt hoa
văn được chạm nổi hoặc khắc chìm, đôi khi các đường nét hoa vàn chạm khắc này
được thiếp vàng, bạc, hiện ra xuyên qua lớp men Pháp lam một màu như: vàng, lục,
lam, tớm… Loại hình Pháp lam này lợi dụng tính chất của lớp men trong suốt hoặc
trong mờ để biểu thị sự biến đổi của đồ án hoa văn do độ sáng tối, đậm nhạc mà có.
Pháp lam Huế thuộc Họa Pháp lang và một số vật dụng khác là đồ ký kiểu thuộc
Kháp ti Pháp lang được đặt mua tại Trung Hoa.
Hồi sinh một nghệ thuật Pháp lam
Trải gần hai thế kỷ tồn tại trong môi trường khí hậu và thời tiết khắc nghiệt như xứ
Huế, lại bị chiến tranh tàn phá, nên nhiều mảng pháp lam trang trí trên các cung
điện Huế đó biến mất hoặc bị xâm hại nặng nề. Tìm hiểu các tài liệu, thư tịch và
hiện vật pháp lam ở bảo tàng Mỹ thuật Cung đình Huế, cũng như ở trên các công
trình kiến trúc thời Nguyễn cho thấy kỹ nghệ chế tác Pháp lam được nghệ nhân Việt
Nam tiếp thu, sáng tạo, làm nên những sản phẩm tuyệt mỹ, những hiện vật vô giá
được trưng bày, quản lý cẩn thận ở Bảo tàng Mỹ thuật Cung đình và trên các di
tích khác ở Huế.
Trong nỗ lực trùng tu, tôn tạo các công trình kiến trúc thời Nguyễn – có dấu ấn của
Pháp lam Huế, nhiều nhóm chuyên gia bảo tồn đã dày công nghiên cứu chất liệu
Pháp lam cổ, xây dựng phương pháp, kỹ thuật chế tác trong điều kiện các thư tịch,
bí quyết đều thất truyền. Sau nhiều năm nghiên cứu, trải qua vô số hoạt động thử
nghiệm, nhóm nghiên cứu của Thạc sĩ Đỗ Hữu Triết (công ty cổ phần Kỹ nghệ Pháp
lam Sao Khuê – Khuestar JSC) đó thành công và tự hào phục hồi – tôn vinh nét văn

hoá – nghệ thuật độc đáo của dân tộc. Hơn một thế kỷ thất truyền, pháp lam Huế
đang trở lại nhờ những bàn tay tài hoa của nghệ nhân hiện đại, tâm huyết của
những con người yêu quê hương.
Pháp lam Huế ngày nay không dừng ở việc chế tác phục vụ trùng tu, bảo tồn các
công trình kiến trúc thời Nguyễn và cũng không dừng lại ở loại hình hoạ Pháp lam
truyền thống. Khuestar JSC đang nỗ lực kết hợp pháp lam với các ngành mỹ nghệ
khác như chạm, khảm… nâng lên thành những tác phẩm có giá trị về mặt hội hoạ
và hàm lượng nghệ thuật cao.Sự kết hợp phong phú và đa dạng các ngành nghề thủ
công truyền thống trong sản phẩm pháp lam vừa tạo sự hấp dẫn riêng biệt mang
đậm nét văn hóa truyền thống cho sản phẩm vừa là một cầu nối cho các ngành
truyền thống có thể kết hợp lại với nhau.
Sau gần 200 năm thất truyền, Pháp lam Huế giờ đó được tái sinh, có giá trị thiết
thực trong việc làm sáng lại kỹ nghệ trang trí pháp lam trên các đền vàng điện ngọc
ở cố đô, niềm tự hào của mỹ thuật thời Nguyễn trên đất Huế. Vào thời đó, Pháp lam
được xem là vật báu xa xỉ, quý hiếm, sang trọng chỉ được dùng để trang trí ở cung
điện, tôn miếu uy nghiêm.