Nghiên cứu sinh học cơ thể người và động vật: Phần 2
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (25.52 MB, 178 trang )
CHƯƠNG V
HỆ NỘI TIẾT
1. NHỮNG KHÁI NIỆM CHUNG
1 .1. Cấu tạ o c h u n g - định nghĩa
/ . / . / . Hệ nội tiết ở dộng vật bậc thấp
T r o n g q u á t r ì n h p h á t tr iể n c h ủ n g loại, ở động vật bậc th ấ p , cấu tạo v à chức
n ă n g c ủ a h ệ nội t i ế t còn c h ư a h o à n ch ỉnh, chỉ có một vài t u y ế n ỏ s â u bọ và côn
tr ù n g , c h ấ t t i ế t c h ủ y ế u là các Feromon. Ví dụ:
- T u y ế n g i a n n ã o n ằ m t r ẽ n bể m ậ t h ạ c h nã o c ủ a s â u bọ tiê t ra một c h ấ t , c h ấ t
n à y lại t h ú c đ ẩ y t u y ế n trước ngực tiế t r a E rd iso n có b à n c h ấ t là lipiđ. có t á c d ụ n g
t r o n g q u á t r ì n h lột xác.
- T u y ế n c o r p o r a a l l a t a ỏ côn t r ù n g t iế t r a juvenil thúc đ ẩ y sự lột xác.
- Ở bướm cái c ủ a t ằ m có Fero mon bombicon và bưốm cái s â u róm có g i p l u r
n h ằ m q u y ế n r ũ b ư ớ m đực.
*
K iế n t iế t r a F e r o m o n đ á n h d ấ u đườ ng di tìm mồi và bá o đ ộ n g khi g ặ p n g u y
hiểm.
- O n g thợ đ á n h d â u đ ườ ng (li b ằ n g Ferovnon gerauion. Còn on g c h ú a t i ế t r a acid
9 - x e to d e c a n ic n h ằ m ức c h ế q u á t r ì n h p h á t t riển buồng; t r ứ n g của ong Ihự và q u y ê n
r ũ o n g đực khi g ia o phổi.
- Môi c h ú a , môi dực và mỏi lính đề u tiết ra n h ữ n g Fero mo n dặc t r ù n g n h a m
n g ă n c ả n k h ơ n g ch o mốí thợ biến hóa t h à n h mối chúa, mỏi đực và mơi lính mới.
1.1.2.//ệ nội tiết ở động vật bậc cao
H ệ nội t i ế t là hệ t h ô n g tu y ế n t r o n g crí thố người và độ ng vật bạc rao. C h ú n g
dược h ì n h t h à n h t ừ các t ế bào tu y ê n điển hình, một p h ầ n n hó từ các tơ b à o t h ầ n
k in h tiết.
M ột hệ t h ô n g m a o m ạ c h p h â n bố tr o n g luyỏn. tiêp xúc với các tô hào tiêt. M a o
m ạ c h v ừ a là m n h i ệ m v ụ c u n g cap c h ấ t d in h (.lường, nguvẽn liệu tô ng hộp ch o tê bà o
vừ a tiế p n h ậ n t r ự c tiếp và vận c h u y ể n Cỉir c h ấ t tict của tế bào t u y ế n đ ế n các cơ
q u a n t r o n g cơ thể.
136
N h ư vậy. t u y ê n nội ti(‘*i In tuvr iỉ khõn£í có ÕIHỈ (Inn ( p h á n hi ệ t với r á c t u y ê n ró
n i l " il;’m ( l u ộ c g oi l à t u y ế n n^oỉ.ii UM )
lính
s inh
l'K K ã rao.
được (In
trực
ị.)Vị)
( ìi.ỉt t.i(M n i n n g l i n h H i n t đ ặ c h i ệ u v à c ỏ h o ạ i
YiUt
m ;m
(ỊUii III1 t h o n i r m a o m ạ c h . Người ta
r h â t li CM cù a t u y ê n là horm on. 0 ílóng v;'it I)ậf cao va (tạc biệt
1:1 người,
Kọi
lìộ t h ơ n g nói
I H‘I ró c á u tạo hồn c hi nh v à hao gịm r;ir tuvỏn SỈIU (hình 5 . 1 . ):
Hinh 5.1. Các tuyến nội tiết trong cơ thế người
137
- T u y ê n t ù n g (chỉ tồn tại ớ giai đoạ n â u ihrt).
- T u y ê n y ê n (còn gọi là tu y ê n It ạ nào).
- T u y ê n giáp.
- T u y ế n c ậ n giáp.
- T u y ế n ức ( t u y ế n th ym us ).
- T u y ê n tuy.
• T uyến trê n thận.
- T u y ế n s i n h dục dực (là tinh hồn).
• T u y ế n s i n h d ụ c cái (ba o'g ồm noãn, th e v à n g khi t r ứ n g r ụ n g , n h a u t h a i khi
t h a i làm tổ ơ tử cụng).
Ngồi ỉ*a. .cùng cịn m ộ t số bộ p h ậ n c ủ a các cơ q u a n t r o n g cớ t h ể tiế t ra n h ữ n g
c h ấ t đặ c hiệ u .'c ó h o ạ t t í n h ‘sinh học và th ư ờ n g có tác d ụ n g tạ i chỗ (địa p h ư ớ n g ) nh ư :
s e r o to n in , s e c r e ti n , h i s t a m i n , g a s tr in , ervtro poe tin . re nin , p r o s t a g l a n d i n . . .
1.1.3. Ý nghĩa sinh học và ứng (lụng
4 T r o n g q u á t r ì n h t i ế n hóa, cơ t h ể dộng v ậ t p h á t t ri ể n t ừ đơn bà o t h à n h da b à o có
k íc h thư ớ c lớn. Cơ t h ể c à n g lổn, k h o ả n g cách giữa các mô và cơ q u a n c à n g t ă n g lên,
c ấ ụ tạ o c ủ a các h ệ cơ q u a n và các q u á t r ì n h s in h học xảy r a t r o n g cơ t h ê c à n g h o à n
c h ỉ n h và p h ứ c tạ p . Đồ đ ả m bảo tí nh to à n vẹn, t h ô n g n h ấ t c ủ a cơ t h ể và th í c h nghi
vối môi t r ư ờ n g sống, mọi hệ th o n g sống đòi hỏi sự chỉ h u y c h u n g n h ằ m phối hợp và
đ iề u hòa m ộ t cách n h ị p n h à n g các h o ạ t độ ng sổng. C ù n g với h ệ t h ầ n k i n h , hệ nội
t i ế t t h ự c h i ệ n s ự đ i ể u ti ế t hóa học tr o n g cơ th ê là n h ằ m đ á p ứ n g y ê u c ầ u đó. Cơ c hê
d iê u hịa t h ầ n k i n h t h ế dịch là m ộ t crt chê r ấ t q u a n t r ọ n g c ủ a cơ thể.
Ổ d ộ n g v ậ t k h ô n g xương sông n h ư côn t rù ng, s â u bọ... lột xác là m ộ t (Ịuá t r ì n h
r ấ t q u a n t r o n g c ủ a s ư p h á t tr i ể n cá thể. Cư thổ m u ô n lớn lên. c h ú n g b ắ l buộc p h ả i
lột bó lớp vỏ k i t i n c ũ (được-coi là bộ xương ngoài) và xây d ự n g m ộ t lớp vỏ mỏi. Lớp
vỏ mói đ ã được h ì n h t h à n h dưối lớp vị cửnfí cũ n h u n g c h ú n g chỉ c ứ n g lại s a u kh i
lớp vỏ cũ được bóc đi m ột thời gian, ch in h thời gian nà y giú p cho cơ th ê con v ậ t p h á t
tr i ể n , ớ đ a s ố c ô n t r ù n g , t r ê n bề m ặ t hạch nà o có tu y ê n gian não. T u y ế n n à y t i ế t r a
m ộ t c h ấ t có t á c d ụ n g th ú c đ ẩ y m ột tu y ế n t hứ hai ở p h ầ n ngực t i ế t ra c h ấ t Krdison.
B ả n c h ấ t E r d i s o n là m ột steroid có cơng thức hóa học là C , ; H , |0,;. E r d i s o n có tá c
d ụ n g t h ô n g q u a m ộ t số’c n z y m t h ú c đ ẩ y q u á tri nh hình t h à n h 1ỚỊ) vỏ c ứ n g mới. Cụ
t h ể là: khi t i ê m E r d i s o n cho ấ u t r ù n g , c h ú n g thúc đẩ y e n z y m dofa - d e ca c bo xyla s e
t r o n g tê b à o bi ể u
bì t ă n g cường c h u y ể n hóa
đ io x y p h e n i l a l a n i n
thành
N
-
a c e t y l d i o x y p h e n i l a l a n i n . C h ấ t n à y có tác d ụ n g làm lớp vỏ c u t i c u n c ứ n g lại.
N go à i ha i t u y ế n t rê n , côn t r ù n g cịn có tu y ế n corpora a l l a t a n h ỏ hơn. c h ú n g tiết
r a úivonil ( C | SH;„,0.|) có tác d ụ n g th ú c dấ y sự lột xác. M ấ t t u y ế n này. côn t r ù n g
n g ừ n g lột xác m à c h u y ể n s a n g t r ạ n g thá i biên thái. Tiêm ju v e n il là m n g ừ n g biến
t h á i và tiếp tụ c lột xáo. Người ta ứn g flung tinh ('hất này t r o n g công tác bao vệ t h ự c
138
vật. p h u n ju v e n il dô làm n g ừ n g q u á t r i n h hiến thái r u a cỏn t r ù n g t h à n h (lụng
t n í õ n j ' t h à n h , có khỉi n r i n g s i n h s a n
N h ữ n g con ngà i Ciii rủn t à m tiếl ra rlìí bombieon cịn n h ữ n y ngà i cái c ú a s â u
róm tiót ra c h ấ t giplur. Hai ( h a t nà y th ô n g qua mùi ( ủa nó cỏ t á c d ụ n g h ấ p d ầ n
ngài (tực. Người ta ứ n g (lụng Lính chất nà y tr o n g nôn
ví\v ell At d ẫ n d ụ côn t r ù n g đế tiê u diệt (‘hú ng .
M ột sô cỏn t r ù n g k h á c d ù n g chất tiết feromon đô (lánh d ấ u đ ư ờ n g đi tìm mồi
hone báo đ ộ n g cho đ ồ n g loại bi ế t có ngu y hiế m. Ví dụ n h ư kiế n, ong... O n g Ihợ t i ế t
ra g o r a n i o n là m ộ t rượu m ạ n h có mạ ch p h â n n h á n h gồm 10 n g u y ê n tử cacbon đê
(líinlì d â u đ ư ờ n g di. O n g c h ú a ti ế t ra acid 9 • xetodecanic có tá c d ụ n g q u y ế n r ũ on g
(lực n' m ù a s i n h s ả n và dồ ng thời ức chỏ sự p h á t t ri ể n buồ ng t r ứ n g ở o n g thợ.
Môi c h ú a , mồi đực và mơi lính tiỏt r a c h ấ t ức c h ế t u y ê n c o r p o r a a l l a t a c ủ a môi
thợ (lê k h ô n g cho mốỉ thợ biên t h à n h mối c h ú a , moi đực h a y mốỉ l í n h mới.
Một sơ" đ ộ n g v ậ t bậc cao c ù n g t iế t ra một sô c h ấ t có m ù i đặ c tr ư n g .
1.2. Các horm on và tác dụng của chúng
1.2.1. Các hormotì
T r o n g cơ thể, m ộ t sô h o r m o n được tiết r a đă ở d ạ n g h o à n c h ỉ n h về c ấ u t r ú c hóa
học, m ột sơ t h ư ờ n g t r ả i q u a các giai đ o ạ n ti ề n h o rm o n như:
P r e p r o i n s u l i n —> p r o i n s u l i n -» in s ulin
P r e p r o p a r a t h o r m o n -» p r o p a r a t h o r m o n —>p a r a t h o r m o n
P r o g l u c a g o n -> gluc agon
P r o c a lc it o n in -> calcitonin
C ác h o r m o n d a d ạ n g vể m ặ t c ấ u (rúc h ó a hoc và có n g u ồ n gốc k h á c n h a u . D ự a
và o b a n c h ấ t c ủ a c h ú n g , người La c h ia ra hai nhóm:
- Các h o r m o n có b ả n ch At lipid còn gọi là các st er o it n h ư h o r m o n c ủ a p h ầ n vố
tuyến trên
(oestrogen).
thận
(cortison),
của
ti nh
hoàn
(te st osteron),
của
buồng
trứng
- Các h o r m o n có b ả n c h ấ t pro tein. T r o n g nhó m này, t ù y m ứ c độ c ấ u t r ú c m à
p h â n ra:
+ H o r m o n là các acicỉ a m i n n h ư a d r e n a l i n , n o r a d r e n a l i n c ủ a p h ầ n t ủ y t u y ế n
t r ê n t h ậ n và các sợi t h ầ n k i n h giao c ả m t iế t ra.
+ H o r m o n là các ch uỗi p e p t i d n g ắ n n h ư oxytocin, v a s o p r e s s i n do các t ế bào
t h ầ n k i n h t i ế t c ủ a h y p o t h a l a m u s tiết ra và tích tụ ớ t h ù y s a u t u y ế n yê n. C h ú n g là
n h ữ n g p e p t i d n g ắ n , gồm 9 acid a m in .
+ H o r m o n là các chuỗi poly pe pti d n h ư i n s u l i n củ a t u y ế n tụy. g ồ m 2 mạ ch ,
m ộ t m ạ c h c h ử a 21 acid a m i n còn m ạ c h kia c h ứ a 30 acid a m i n . G l u c a g o n c ũ n g c ủ a
t u y ế n t ụ y gồm 29 acid am in .
139
+ Mormon là một protrill, ví (111 hormon sinh irơờng (STII) CUỈ1 t-un vón có
t r ọ n g lư ợn g p h â n tử lớn, t h a y (lối túy loài, cluing h ạ n ờ người và linh tr i M n g là
2 1 .5 0 0 gồm 191 acid a m i n , ở lợn 42.500, cừu 1f).000
/.2.2. Tác dụng cùa hormon
* Tác dụng chung
Đ ặ c t í n h s i n h học c ủ a các ho rm on t r o n g cơ Ihe c ùn g giỏng n h ư cắc (MV/ym và
v i t a m i n được t ạ o t h à n h r ấ t ít vì c h ú n g chí lác đ ụ n g với liều rất. n hổ n h ư n g cỏ h o ạ t
Lính s i n h học c a o và dặ c hiệu.
C á c h o r m o n do q u á t r ì n h si nh tố ng hộỊ) tạo ra. T u v nh iê n , hiệ n nay. ngtrịi ta
c ũ n g d ã t ơ n g h ợp dược m ộ t số hormon. n h ấ t là nhờ kỹ t h u ậ t gcMi v à côiig n g h ệ s i n h
học t r o n g thời g i a n g ầ n đây. Ví dụ: i n s u li n đã (lược tổng hợp r ấ t sớm và dược s á n
x u ấ t h à n g loạ t b ằ n g con đ ư ờ n g công n g h ệ s inh học.
C á c h o r m o n s i n h r a đổ trự c tiếp vào m á u n h ư n g chi có t á c d ụ n g đặ c h iệ u với
m ộ t cơ q u a n , m ộ t chức n ă n g h a y một q u á trì n h si nh học n h ấ t đ ị n h t r o n g cơ thế. Ví
dụ: h o r m o n k íc h n o ã n tô" (FSH) củ a t u y ế n yê n chỉ có lác d ụ n g kích thích q u á t r ì n h
p h á t t r i ể n v à c h í n c ủ a bao n o ã n tr o n g b u ồ n g trứ ng, p à r a t h o r m o n c ủ a t u y ê n c ậ n
g i á p chỉ có t á c d ụ n g với q ư á t r ì n h tr a o đổi calci và phospho. Cớ q u a n tiế p n h ậ n sự
t á c d ụ n g c ủ a h o r m o n được gọi là cơ q u a n đích ha y mục tiêu.
Các h o r m o n tá c d ụ n g th ô n g q u a hệ e n z v m n h ư một c h ấ t xúc tác củ a p h a n ứ n g
s i n h học n h ư n g k h ô n g t h a m gia trực tiếp vào các phả n ứ n g dó.
H ầ u h ế t các h o r m o n k h ơ n g có tí nh c h ấ t dặc t r ư n g cho lồi n g h ía là h ọ r m o n c ủ a
loài n à y c ũ n g có tá c d ụ n g với loài k h á c v à cho người, c h a n g h ạ n h o r m o n i n s u l i n c ủ a
t u y ế n t ụ y có t h ê d ù n g c h u n g cho n h i ề u loài. Một vài h o r m o n chi có t á c d ụ n g r iô n g
ch o lồi đó, ví dụ: h o r m o n s i n h trường.
Tác dụng sinh lỷ của ìiormon trong cớ thè riu phong phú và phức tạp. Có th ể
lỏm tát những tác dụng chính như sau:
-
+ H o r m o n t h a m gia điểu hịa q u á t r ì n h si nh trư ơn g và p h á i t r i ể n r ủ a cơ th ể.
Về t á c d ụ n g n à y , p h ả i kể đ ế n h o rm o n kích thích sự p h á t t r i ể n (STH), h o r m o n kích
t h í c h t u y ế n g i á p (TSH) c ủ a t u y ế n yên v à h o r m o n thyroxi n c ủ a t u y ế n giáp. S ự p h á t
t r i ể n b ì n h t h ư ờ n g , n h ấ t là vê m ặ t h ì n h dạ ng , kích thước củ a cơ t h ề p h ụ th u ộ c vào
các h o r m o n n à y .
+ H o r m o n t h a m gia q u á t r ì n h t r a o (lối c h ấ t và n ă n g lượng. Q u á t r ì n h
c h u y ể n h ó a , d ự trữ, h u y độ ng và biên đối củ a vạt chạt và n ă n g lượng troníí cơ t h ể
p h ụ th u ộ c r ấ t n h i ề u vào các h o r m o n n h ư h o r m o n kích th íc h sự p h á t t r i ể n (STH)
c ủ a t u v ế n yê n, t h y r o x i n c ủ a tu y ế n giáp, glucocortieoit c ủ a p h ầ n vó t u y ế n t r ô n t h ậ n ,
i n s u l i n v à g l u c a g o n c ủ a t u y ế n tụy. p a r a t h o r m o n của t u y ế n cận giáp. C h ú n g t ạ o r a
s ự c â n b à n g h à i hòa c ủ a hai q u á tr ì n h d ồ n g hóa và dị hỏa.
+ H o r m o n t h a m gia điều hịa sự câ n b à n g nội mơi của dịch nội và ng oại bào.
Ví d ụ n h ư h o r m o n v a s o p r e s s i n (AI)H). kích tơ luy ến t r ê n Lhftn (ACTH) c ủ a tu v ô n
140
vrn . rá c h o r m o n a l đ o s t c r o n . cortisol r ủ n p h ầ n vo ỉuvôn t r ẽ n t h ậ n , c a l c i t o n i n c ủ a
tu vón giáp. p n r i U h o r m o n cim t u v r n <’ậ n g iá p có v;» I tì*ị r á t q u a n t r ọ n g t r o n g qun
Irinlì t r a o (lỏi nù(><\ mu ơi klioảntí vã các t h à n h ph a 11 khá c giữ c á n b â n g nội môi. on
(linh íì Ị) s u ấ t t h á m t h a u , d u y tri (lộ pH v.v...
í Mormon t h a m gia điếu (iơl sự t hích niíhi (Min cờ th ổ với môi t rư ờ n g .
( ’h ă n g h ạ n . h o r m o n thyroxi n r ú a l u y ế n g]{\\) t h a m gia di ể u ti ÔI. t h â n nhiệt.:
h n r m o n a d r e n a l i n , n o r a d r e n a l i n c ủ a p h a n tủ y tuy ê n trên t h ậ n g iú p cơ t h ê c h ô n g lại
r á c Yỏu tô g á v s tr e ss .
+ M or m on t h a m gia điểu tiêt q u á t r ì n h sinh sân ớ d ộ n g vặt . S i n h s ả n . n h ấ t
\ì\ s i n h s â n lìừu t í n h ờ dộ n g v ậ t và người là q u á tr ì n h phứ c t ạ p , đòi hỏi s ự cộ m ặ t
cù a r á c h o r m o n s i n h d ụ c đực và (‘ái n h ư n h ó m a nd ro g e n và o e s t r o g e n , đ ả m b ả o sự
p h á t t r i ể n d u y tri giới tí n h , sự phát si n h giao tứ. sự th ụ tinh* t h a i n g h é n , đ ẻ v à ni
(‘(>11.
1.3. Cơ chế tác d ụng của hormon
(Ví c h ế táo d ụ n g c ú a các h o rm o n (lôi với các q u á t r ì n h s i n h học t r o n g cơ t h ể h i ệ n
còn d a n g được tiếp t ụ c n g h i ê n cứu. CAc h o r m o n dược tiết r a t ừ các t ế b à o t u y ế n nội
tiêl th e o m â u tá c d ụ n g lên t ế bào (lích, ố t ế b ào đích, th ư ờ n g có 3 giai đ o ạ n k ế tiếp
n h a u xáv ra n h ư s a u :
- H o r m o n dược n h ậ n biê t bới một t h ụ cảm th e (Receptor) đ ặ c h i ệ u t r ê n m à n g
le bà o đích h a y c ủ a n h â n tê bào.
- P h ứ c hợp h o r m o n - t h ụ cảm th ế vừ a h ìn h t h à n h dược k ế t h ợp với m ộ t cơ c h ế
s i n h tín hiệu.
- Tí n h i ệ u s i n h r a ( h a y còn tfọi là (‘hất. t r u y ề n tin th ử 2) g â y r a t á c d ụ n g với các
q u á t r i n h nội bà o n h ư t h a y dối hoại tính , n ồ n g độ các e n z v m t h a y đơi t í n h t h ấ m
(*ú;i m à n g đ ể t a n g c ư ờ n g h ấ p l im h a y (lào th ả i các chất, g â y t i ế t cáo h o r m o n ỏ các
l u y ế n đích khác, g â y co hoặc già n cơ, t à n g cường tổng hợp prot ei n.. .
Hiộn nay. có 2 m ơ h ì n h tác (lụng ('ủa h o r m o n dược các n h à n g h i ê n c ứ u công
n h ậ n n h i ề u là:
Ị.3.1. Các hormotĩ tác dụng thịng qua “các chát truyền tin thứ2 ”
Những
hormon
có
bản
(‘h ấ t
pro te in ,
p c pt id
hay
a cid
am in
(như
các
e a t e c h o l a m i n c ủ a t ủ y t u y ế n t r ê n t h ậ n ) tác d ụ n g th e o cơ c h ế nà y.
Các h o r m o n dược gọi là “chất t r u y ề n ti n t h ứ n h á t ” th e o m á u m a n g t h ô n g tin
đô n t ế bào. Khi ti ế p xúc với m à ng, c h ú n g được gá n với các t h ụ c ả m t h ô đ ặ c h i ệ u có
s ầ n t r ê n m à n g . P h ứ c hợp h o r m o n - t h ụ c ả m th ê mới h ì n h t h à n h t h ô n g q u a các
" p h á n tứ k ế t h ợp ” là G - pr ot e in tr ê n m à n g sẽ p h á n ứ n g với 3 h ệ t h ô n g đ á p ứ n g
k h á c n h a u c ủ a m à n g là:
Hộ t h ô n g a d e n v ly l c y c la s e * A M P vịng (A M PV)
- H ệ t h ơ n g c a l c i u m - c a lm o d u li n
141
- Hộ t h ô n g p h o s p h o l i p a s e - phos pholipid
a) Hệ thống aldenylylcyclase - AMP
G - p r o t e i n là c h ấ t t r u n g g ia n và sở dì dược gọi là (ĩ - pr o te in vì pr o te in cỏ k h á
n ă n g k ế t hợp với G u a n y l n u e l e o t i d , hoặc ỏ d ạ n g G D P hoặc (í d ạ n g (1TP. Chí có 0 '
p r o t e i n - O T P mới có tá c d ụ n g h oạ t hóa adenyly lcy cla se, m ộ t e n y m g ắ n t r ê n m à n g
n g u y ê n s i n h c h ấ t (còn G - p r o te in - G D P k h ơ n g có tá c d ụ n g này) và c h í n h phứ c hợp
h o r m o n - t h ụ c ả m t h ể đặc h i ệ u mới h ì n h t h à n h có tác d ụ n g xúc tá c c h u y ề n G p r o t e i n - G D P t h à n h G - p r o t e i n - G T P (khi t h ụ c ảm th ể còn ỏ d ạ n g tự do, c h ư a k ế t
hợp với h o r m o n k h ơ n g có tá c d ụ n g này).
E n z y m a d e n y ly l c y c la s e được h o ạ t hóa sẽ xúc tác cho q u á t r ì n h h ì n h t h à n h
A M P V t ừ a d e n o s i n t r i p h o s p h a t (ATP) với sự có m ặ t c ủa ion M g++ n h ư là m ộ t dồn g
y ế u tô". A M P Vđược gọi là “c h ấ t t r u y ề n t i n t h ứ h a i ”. A M P V kích t h íc h sự h o ạ t đ ộ n g
c ủ a p r o t e i n k i n a s e , c h u y ể n c h ú n g s a n g d ạ n g h o ạ t động, C h í n h e n y m p r o t e ỉ n k i n a s e
h o ạ t đ ộ n g n à y h o ạ t h ó a m ộ t loạ t các e n y m t r o n g con đ ư ò n g c h u y ể n hó a ở nội bà o
b ằ n g c ách p h o s p h o r y l h ó a các k i n a s e củ a c húng . K ế t qu ả cuối c ù n g là l à m t h a y đổi
q u á t r ì n h c h u y ể n h ó a v ậ t c h ấ t tro n g t ế bào v à l à m cho các q u á t r ì n h n à y d iễ n r a
t h u ậ n lợi.
142
(Y> Ilie tóm tắt cờ chê này tmng Si) (ló SHU
Protein kinase A
không hoạt động
^1
Protein kinase A
hoạt động
Enzym kinase
không hoạt đỏng
\’
Enzym kinase - p
hoạt động
Nơi bào
Enzym
khơng hoạt động
Vặt chất
H ìn h 5 .2 . S ' ' i ồ c ơ
1'
Enzym - p
hoạt dộng
*
Các sản phẩm
chế tác dụng cúa hormon theo cơ chế chất truyển tin thứ 2:
hệ thòng aỉdenylylcyclase - AMPV
H o ạ t d ộ n g c ủ a A M P V dược: k ế t th ú c b ằ n g sự t h ủ y p h â n c ủ a nó do e n z v m
p h o s p h o d i e s t e r a s e xúc tác.
h) Hệ thống calcium - calmodulin
Khi lìo rm on k ế t hợp với t h ụ c ảm thỏ t r ê n m à n g t h ô n g q u a m ộ t G - p r o t e i n đặc
hiệu, nó h o ạ t hóa các k ê n h calci tr ê n m à n g l à m cho caỉci t ừ dịch ngoại b à o c h u y ể n
và o t r o n g nội bào. Lư ơn g calci dự t r ữ (ỉ các túi tại lưới nội n g u y ê n s i n h và ty t h ể
r u n g được h u y d ộ n g và giai p h ó n ỵ ra. Lượng calci nội bào t ă n g lê n đ á n g kể, k ế t hựỊ)
với các loại p r o t e i n d ặ c hiệ u ỏ t r o n g bào tư ơ n g là c a lm o d u li n . P h ứ c hợp calxi c a l m o d u l i n vói n h ữ n g t ỷ lệ k h á c n h a u sò làm t ă n g hoặc g i ả m h o ạ t t í n h c ủ a các loại
on/.ym p h ụ t h u ộ c calci t r o n g nội bào. Kêt q u ả là n ồ n g độ c ủ a c ác c h ấ t c h u y ể n hóa
t r o n g t ế bào c ũ n g biến đổi t heo.
143
(Y> thơ tóm in 1 troiitf sị (lồ sau
I------- -----------------
Lưới nội nguyên
sinh chất
Ca”
------------------------------► Cũ* ’ + calmodulin
ị
Ca - calmodulin
~
Nội bào
J
Tăng hôc giảm enzym hoạt hóa
ị
Tăng hoặc giảm q trinh chuyển hóa các chát
H in h 5 .3 .
Sơ đổ Cd chế tác dụng của hormon thịng qua hệ thơng calcium - calmodulin
rì Hệ thống phospholipasc - phospholipid
Phức hợp lio rm on - t h ụ cảm t h ê mới đưọv hir.il th ồ n h t h ỏ n g q u n một G - p r o t r i n
díu' hiệu. hoạt
ph os p h o li p id
là
hóa phospholipa.sc' à mìniíí. lĩn/.ym này p h á n tfiiii một (lạng
phosphttlkiylinosit.nl
tao
iliíinh
din ryl glyccrol
và
inositol
t r i p h o s p h a t . Các diacylglycerol là clìấl hoạt hoa protein k i n a s e - c cỏn các inositol
L r ip ho sp ha t (‘ỏ tá c d ụ n g h u y động ion Ci\" lừ IVù>i nội n g u y ê n s i n h c h ấ t. Các p r o t o i n
k i n a s e - 0 hoạt hóa đế n lượt mì nh lại hoạt hỏa hoặc ức (‘iiơ các o n z v m k h á c ở nội
bào. Kế t q u ả cuối c ù n g làm t h a y đối
(Ịu á
tr ì n h ch un h ó a CÌỈC c h ấ l ỏ nội bào. Q u á
trình th ủ y plum các cliacylglvcerol còn tao VI\ acitl ỉiràchiđonie làm nguyên liộu tốriK
hr*Ị> pr ost agla ndins. Ch rú này tham gia diều rlìỉnb các ph àn ứng của tê bào.
('ỏ Ihr lõm UH ironi? so i|n
Diacylglycerol
Arachidonic acid
ị
Inositol triphosphat
ị
I
Protein kinase c
Prostaglandins
' ị
LƯỚI nội sinh chát
hoạt hóa
Điều chình
I
Tăng hoặc; giảm
phản ứng tế bão
hoat tinh enzym
ị
Nội bao
Tàng hoặc giảm
quá trinh chuyển hóa các chất
H ì n h 5 .4 . S ơ
đố cơ chế tác dụng của hormon thòng qua hệ thống phospholipase - phospholipid
H i ệ n na y. người ta clã p h á t hiện k h o a n g hơn 10 h o r m o n tá c d ụ n g t h e o cơ c h ế
t h ô n g q u a (i - p r o t e i n tr ẽ n m à n g vỏị
hộ th ô n g nói trịn. Các h o r m o n là c h ấ t t r u y ề n
1in t h ứ n h ấ l chỉ t r u y ề n th ô n g till (lốn mhnự, tố bào th ô n g q u a clìất t r u v ể n tin t h ứ
]);ũ n h ư AM IV ion C a 4' và c alm oduli n. phospholipasí' - p h o s p h o li p id (lổ ti ê p tụ c tá c
dụnỊí (tốn (‘ác (Ịun t rình c h u y ể n hỏa nội bào. B a n s cách này . cáo p h à n ứ ng c ủ a c ác
h o r m o n xảy ra r ấ t n h a n h , t ừ vài giây (lên vài ph út.
1.3.2. Các hormon tác dựng thông (/tia hoại hỏa geiì
C ác h o r m o n cỏ b ả n c h ấ t slíToiđ. thyroid và vitam.il I) di q u a m à n g và o t r o n g
nội bào rồi vào I r o n g n h â n , kết hợp với các t h ụ cám th ể c ủ a n h a n .
P h ứ c họp h o r m o n - t h ụ c a m t h ể c ủ a n h â n mới hình t h à n h se tư ờ n g tá c với các
p h á n t ử DNA ở t r o n g n h â n đè lạ o ra ỉ in hiệu. Cụ thể là: p h ứ c hợp h o r m o n - t h ụ
c â m t h ổ k ế t hợp với DNA sẽ tư ơn g lác* với yêu tố diều h ò a h o r m o n s t e r o i d hoặc
t h y r o i d ( h o r m o n r e g u l a t o r y elem ont = ÍIRE) ỏ các p h â n tủ' D N A (lích. Các A R N polvm erạse
tổng
hợp
ARN
thơng
tin
(mARN)
cho
q
trình
phiên
mà
( T r a n s c r i p t i o n ) . Ti ếp theo s a u là quá tr ì n h sao chép ( t r a n s l a t i o n ) . N h ư vậy. tác
ruói c ù n g là In Mì t aniỊ cùờnií hay ủv riu* >ự lốn^ hộp protein. Horm on t hực sự là
145
n h u n g t ín h i ệ u nội bào. Q u á t r ì n h nà y diễ n ra láu lìdĩì. t ừ vni plì it (lên vài giờ lìoạc
vài n g à y mói t h ấ y rõ tác dụng.
Có t h ể tó m t ắ t n h ư sau:
Hormon
Màng tế bào
Hormon
Nội bào
DNA đích
H RE
ARN - polymerase
Ạ
Phiên mả (Transcription)
Sao chép (Translation)
Nội bào
Tổng hợp protein
H ìn h
5.5. Sơ đố cơ chè tác dụng của hormon thông qua c ơ chế hoạt hóa gen
1.4. Điểu hịa sự tiết hormon c ủ a c á c tuyến nội tiết
S ự t ă n g h a y g i ả m tiết-các h o r m o n t ừ các t u y ế n nội t iế t được d iề u h òa bởi n h i ề u
y ê u tô". Đ â y là m ộ t cơ c h ế t h ầ n k in h - th ể dịch ph ứ c tạp, di ễ n r a dưới á n h h ư ở n g c ủ a
h à n g lo ạ t các kíc h th í c h c ủ a môi tr ư ờ n g th ô n g q u a cắc giác q u a n n h ư t h ị giác, t h í n h
giác, k h ứ u giác, vị giác, XÚC’ giác. H o ạ t động củ a tuyế n nội t i ế t c ũ n g p h ụ t h u ộ c vào
s ự đ iề u h ò a t h e o n h ị p n h ư n h ị p ngày đêm. n h ịp mùa. n h ịp p h á t tr i ể n , c h u kỳ t h ứ c n gủ. c h u k ỳ k i n h nguyệt...
146
C á c d ạ n g k í c h t h í c h tù' m ó i I n i n n j * v à o ro ’ Ih(’* I r ư ó v hót. d ư ợ c t h ầ n k i n h t i ô p
n h ạ n v à p h â n ứ n g . T ù y m ứ c (In VỈI l i n h c h á i <‘Ù«I c á c k í r h t h í c h c ơ t h ố p h ả i ( l á p ứ n g
mol n u l l nliaiìlì chóng lìav có Ihổ kóu (l;n. Xliìn chunp. >ụ Hiếu hịa hoạt dộng của
các tu yến
n ộ i l i ô t t h ô n g q u a h ệ t h ổ n k i n h (l ược t h ự c h i ộ n t h e o m ộ t cơ c h ỏ đ i ể u
khiến ngược (feedback mechanism) mil phố lỉiên nhất, là rò chỏ điểu k h iể n ngược â m
t inh.
Vùnií dưới dồi (Hvpothalams) t.huộc nào trun g gian là t r u n g kh u th ần kinh r á t
q u a n t r ọ n g đỏi vói n h iề u q u á tr ì n h sinh học tro n g cơ thế. Đ ặ c biệ t n h ó m n h â n t r ê n
thị (nuc leus supraopticus). nhỏm nhan cạnh não í h ỉi l (nucleus p a r a v é n t r i c u l a r i s )
và một sỏ n h â n k h á c có các tế bào t h ầ n k in h tièl có k h ả n ă n g t i ế t r a các h o r m o n
kích th íc h h a y kìm h ã m sự hoạt dộng cu a t h ù y trước tu y ế n yê n, l à m cho t h ủ y n à y
l à n g h a y g i ả m t iế t các hor mo n mà rác ho rm on n à y có lác' d ụ n g k íc h t h í c h tr ự c ti ế p
dôi với các t u y ế n đích.
(Vu* h o r m o n c ủ a H y p o t h a l a m u s được gọi là h o r m o n giải p h ó n g (R e l e a s i n g
h o r m o n r = RU ) v à h o r m o n ức* chè (Inh ibi tor y ho rm o n e = IH). H i ệ n nay. d ạ p h á t
lìiộn được các h o r m o n giái p hóng và ức c h ế n h ư sau:
- I l o r m o n giải p h ó n g kích thượ ng t h ậ n tơ (Corticotropin r e l e a s i n g h o r m o n e =
C H R)
- I l o r m o n g i ả i p h ó n g k í c h g i á p tố ( T h y r o t r o p i n r e l e a s i n g h o r m o n e = T R H h a y
Thyroliberin)
- ỉ l o r m o n g i ả i p h ó n g k í c h tơ p h á t t r i ể n (GH re l e a s i n g
hormone = G R H
hay
somatoliberin)
* H o r m o n ức c h ế kích tơ p h á t t ri ể n (GH in h ib it i n g h o r m o n e = G I H h a y
som atostatin)
Mo rm on giải p h ó n g kích non 11 tơ (FSH r e l e a s i n g h o r m o n e = F R H h a v
go iuulo liberi n)
- I í o r m o n g ia i phóng k íc h hồng t h ể tô
(LH r e l e a s i n g h o r m o n e = LRH)
• M orm on giải p h ó n g kích n h ũ tỏ ( P ro la ct in r e l e a s i n g h o r m o n e ~ P R H h a y
p r o la c to li b e ri n )
- H o r m o n ức c h ế k í c h n h ủ tỏ ( P r o l a c t i n i n h i b i t i n g h o r m o n e = P1H h a y
prolactostatin)
- M or m on giải p h ó n g kích hác Lơ (M e la n o tr o p in re l e a s i n g h o r m o n e = M R H h a y
melanoliberin)
- Hormon ức chế kích hắc tơ (Mclĩinotropin
inhibiting
hormone = MIH
hay
melanostatin).
H y p o t h y l a m u s cù n g tiết ra hai hormon là oxytoxin và v a s o p r e s s i n được tích tụ
ờ tlùiy s a u t u y ê n yên.
Khi cơ t h ê n h ậ n dược các kích thích từ mơi trường. h ệ t h ầ n k i n h vối p h ầ n cao
nhất là dại não và vỏ nào sẽ tiếp nhận và chí huv trực tiếp x u ố n g h y p o t h a l a m u s .
H y p o t h a l a m u s (.lược coi là "người đulii nhịp” của cơ chẽ thần kinh - thô cỉịch, cụ th ế
147
là các t ế bà o t h ầ n k i n h tiết tiết ra các h o r m o n giiii phổng. C ár h o rm o n n à y Lãe (Iniìịĩ
(lon t h ù y trước t u y ê n yên l à m th.ilV trước tu y ê n vỏn tiế t ra các lìormon tương
C ác h o r m o n c ủ a t h ù v trước* tu y ê n yên đ ế n lượi mình theo m á u . tác (lụng trự c liõp
v à o t u y ế n đích t ư ơ n g ứng. th ú c (láy t u y ê n đích hoạ t độ n g tiói r;i các h o r m o n t ù õ n ^
ứng.
Đ ó là c hiề u xi c ủ a cơ c h ế (liều k h i ế n ngươi' từ h y p o t h a l a m u s • h y p o p h y s e •
t u y ế n đích.
T i ê p th e o q u á t r ì n h t rê n , c h ín h h à m lượng cao các h or m o n do tu y ê n đíc h liỏt ra
t h e o m á u sẽ Lác d ộ n g ngược trở lại t u y ế n yê n và h y p o t h a l a m u s . T r ư ờ n g hợp t h ú
n h ấ t , các h o r m o n n à y clược tiết q u á n h iề u , tác dộ ng là m cho h y p o t h a l a m u s n g ừ n g
t i ế t c á c h o r m o n giả i p h ó n g tương ứ n g h a y t ă n g t iế t hor mo n ức c h ế tương ứng. (lo dó
ức c h ế h o ạ t đ ộ n g t h ù y trước tu y ế n yên. l à m cho nó n gừ n g tiế t h o r m o n t ư ơ n g ứng.
K ế t q u ả là các t u y ế n đích c ũn g n g ư n g tiết h o r m o n tương ứng. làm ìượng h o r m o n
t r o n g m á u g i ả m xuống. T r ư ờ n g hợp n à y dược gọi là điểu k iê n ngược á m tí nh.
T r ư ờ n g hợp t h ứ h a i r ấ t ít xáv ra là h à m lượng các h o rm o n t r o n g m á u tác (lộng
ngược lại, l à m t ă n g cư ờng tiết h o r m o n t u y ế n đích được gọi là diều k h i ể n ngược
d ư ơ n g tính.
Kích thích
Mỏi trường
— —
►
Đại nào - vị não
H ìn h 5 .6 .
T r o n g sơ đồ t r ê n , h à m lượng h o r m o n tro n g m á u tá c đ ộ n g ìiịỊUỢc t r ổ lại (lôi với
h y p o t h a l a m u s v à t u y ế n ye n gọi là di ề u k h i ê n ngược vòng dài (1). 0 h y p o t h a h ì i r u i s
và t u y ê n yên. có các t h ụ q u a n n h ạ y c ảm VO] h o r n i o n tu y ê n ( lí ch . Bản t h á n (‘ác
148
h n r m o n (‘ÚM t u y ê n y ơ n c ù n g (‘ó klìỉt Ii:m^r Lnc (I0 HJJ t r ự c ti eị ) đ ỏ i với h y p o t h a l a m u s v à
h^;m (2). í' ó l;ir gi;i (‘ho r im g c h í n h cliíYt t iơl c ủ a
h y p o t h a l a m u s c ù n g có k h à n a n g I.ÍM* d ụ n y vào c h ín h hypo lhíilarn us và gọi <16 là d iế u
khi(Mi n^ ư ợ r v ò n g cực n g á n (3).
t)ó la n g u y ê n lý c h u n g n i a sự (liru hòa hoại (lộng tu y ê n nội tiết t r o n g cd th ê.
IViy là m ộ t q u á t r ì n h ph ứ c tạp. ró sự tliMin gia r;Yi tích rực c ủa hộ t h ả n k in h . Một ví
(iụ VI* sự (lieu hịa h o ạ i đ ộn g cua h i v c n Irên th ậ n Ironíĩ trường hợp
cơ
the bị tác
ilọn.u bơi cí\c y ê u tơ ịịĩxỵ ra t r ạ n g thái stross điiọc t r ì n h bày tr o n g Sí.i dồ sau:
Hinh 5.7. Sd đổ cơ chê tác dụng chống stress của cơ thể
149
1.5. Các tu y ế n nội tiết chính và vắc hormon của ch ú n g trong cở t h ể
0
d ộ n g v ậ t b ậ c cao và người, các tu y ê n nội tlôi và một sô hộ p h ậ n t r o n g cơ t h ê
t iế t r a các h o r m o n có t h à n h p h ầ n cấu true hóa học, có c h ế tá c d ụ n g và t á c d ụ n g
s i n h lý r ấ t k h á c n h a u .
B ả n g dưới d â y t h ô n g kẻ và tóm tắ t về các luyế n nội ti ế t c h í n h c ủ a các h o r m o n
do c h ú n g t iế t r a t r o n g cd t h ể n h ư sau:
Tén tuyến
Thùy trước
tuyên yén
Thùy giữa
luyến yên
Thùy sau
tuyến yên
Tuyến giáp
Hormon chinh
- Hormon phát triển STH
hay GH
- Kích tố giáp trạng TSH
Cấu trúc
hóa học
Protein
Cơ ché
tác dụng
AMP vịng
Glycoprotein
AMP vịng
- Kích tố vỏ tuyến trên thận
(ACTH)
- Kích noản tó FSH
Peptid
AMP vịng
Glycoprotein
AMP vịng
- Kích tố thể vảng LH
Glycoprotein
AMP vịng
- Kích nhũ tố Prolactin (PR)
- Kích hắc tố MSH
Protein
Peptid
AMP vịng
Chống
bài
Vasopressin (ADH)
- Oxytoxin
Peptid
AMP vịng
Peptid
Hoạt hóa
gen
- Thyroxin
niệu
Aminoacid
Tác dụng sinh lý
- Tổng hợp protein, giải
phỏng năng lưọng từ lipid
- Tâng tiết và giải phỏng
thyroxin
- Tăng tiết và giải phóng
hormon vỏ tuyến
- Chín trứng và sinh tinh
trùng
- Gáy rụng trứng và phát
triển thể vàng
- Táng tiết sữa ở tuyển vô
- Mâu da
- Tăng hấp thu nước à ỏng
thận
- Co bóp tử cung
- Tăng trao đổi chất, kích
thích phát triển ỏ trẻ em
- Trao đổi calci
- Thyrocalcitonin
Peptid
Tuyến cận
giáp
- Parathormon (PTH)
Protein
AMP vòng
- Trao đổi calci
Tuyến tụy
nội tíêt
- Insulin
Protein
AMP vịng
- Glucagon
Peptid
AMP vịng
- Điều hịa đường, tổng hợp
glycogen
- Phân giải glycogen
Steroid
Họat hóa
gen
Hoạt hóa
gen
Hoạt hóa
gen
AMP vịng
- Tăng hấp thụ Na, giảm hấp
thụ K
Hoat hóa
gen
- Phát triển đậc điểm sinh
dục cái
Tuyến trèn
thận
P h ầ n vỏ
* Mineralcorticoid
- Aldosteron
* Glucocorticoid
- Corticosteron
- Cortison
- Cortisol
Steroid
Steroid
Steroid
P h ầ n tủ y
- Adrenalin 80%
- Noradrenaỉin 20%
Tuyến sinh
dục cái
Buống
tr ứ n g
- Oestrogen
-
Amin
Amin
Steroid
-
150
- Chóng tác dụng stress
• Tàng hoạt động tim
- Chóng stress
ji. ...
Thể vàng
- Progesteron
Steroid
N h a u th a i
- HCG
- Oestrogen
- Progesteron
Glycoprotein
oteroid
Steroid
- Testosteron
Steroid
- Gastrin
Peptid
- Secretin
Peptid
Tuyến sinh
dục đực
T in h h o à n
Hệ tièu
hóa
Thận
Các mỏ cơ
thể
- Cholecystokinin (CCK)
- Erylhropoetin
- Prostaglandin
.......
Hoạt hịa
gen
- Phát triển từ cung cho trứng
làm tổ
Hoat hóa
gen
- Duy tri thể vãng thai
- Dường thai
Hoat hóa
gen
AMP vỏng
- Phát triển đăc diểm sinh
dục đực
Peprid
Glycoprotein
-
- Thúc đẩy sản xuất hổng
cầu
Acid béo
-
- Tác dụng địa phương
(tại chỗ)
- Kích thích sản xuất, hoạt
hóa pepsinogen. HCI
Kích thích sản xuất
NaHCOịCỦa tụy
- Kích thích tiết mặt
1.6. Phương pháp nghiên cửu
Đế n g h i ê n cứ u tác d ụ n g c ủ a các h o r m o n do các tuy ế n nội t i ế t ti ế t ra . người ta
i h ườ ng th ự c h iệ n các p h ư ơ n g p h á p sau:
- P h ư ơ n g p h á p lâ m sàn g: n g h i ê n cứu sự rối loạn chức n ă n g do các t u y ế n nội ti ế t
gâ y r a ( t h i ể u n ă n g hoặc ư u n ă n g q u a xét n g h iệ m cơ sở).
- P h ư ơ n g p h á p c ắ t bỏ: c ắ t bỏ h a n m ộ t tu y ế n n à o đó rồi t h e o dõi s ự t h a y đôi vể
chức n ă n g c ủ a cơ thể,
- P h ư ớ n g p h á p gh é p: gh é p t h ê m n h ữ n g tu y ế n mới rồi th e o dõi s ự t h a y đổi vê
ch ức n â n g c ủ a cơ thể.
T r o n g lâm s à n g , người t a có tiêm tr ự c tiếp các h o rm o n cho b ệ n h n h â n t u y
nh iê n , p h ả i r ấ t c h ú ý đ ế n liều khi s ử dụng.
N h ư t r ê n d ã nói, h o r m o n chỉ lá c (lụng với liều lượng r ấ t n hỏ , h à m lư ợ ng c ũ n g
r ấ t t h ấ p n ê n kh ó đ ị n h lượng. Nhờ sự ra đòi c ủa phươ ng p h á p p h ó n g x ạ m iễ n dịch
(RỈA = r a d i o - i m m u n o - ass ay), n g à y nav. đã có k h ả n ă n g đ ị n h lượng được các loại
ho rm o n. Ngồi ra, cịn m ộ t loạt các p hư ơ ng p h á p k há c n h ư h ó a m i ễ n dịch t ế bào,
hóa m i ễ n dịch mô, m i ễ n dịch h u ỳ n h qua ng. .. d ã cho p h é p p h á t t r i ể n m ạ n h mẽ
n g à n h nội t i ế t học h i ệ n đại.
2. TUYẾN YÊN (HỈNH 5.8)
T u y ế n y ê n nhỏ, n ằ m t r o n g h ố y ê n c ua xương bướm ở n ề n (đáy) sọ n ã o và có liên
q u a n m ậ t t h i ế t với v ù n g dưới đồi ( h y p o th a la m u s ) .
T u v ơ n veil (lược i'll í n l;'nn l)ii Ihìiv: itìùv inírV. ịíiiiiì và sau. v ồ n^u ồ n ^ịc |)lìỏi
thrti. thìiy trước và y iữ a |>h;H tr i ế n từ lúi K;ilhk<\ (‘ó to (‘hức luytúì (liên h ì n h cịn
t h ù y s a u h ì n h t h à n h t ừ In phơi ngồi, <íổm n h ữ n g (ố hào t h ầ n k in h vả t h ầ n k i n h
đệ m .
T u y ê n y ê n và h y p o t h a l a m u s là một tổ {‘liiìr t h ơ n g nh cà vồ h ìn h thíìi vă chức
n â n g , k h ơ n g t h ể t á c h rời n h a u , (liều k h iể n tồ n bộ <’(J chỏ đ iể u hịa t hơ địch.
Các nhân vùng dưới đói
chứa thản các tb TK tiết
Tuyến yên
H ìn h 5 .8 .
Cấu tạo của tuyến yên
2.1. Thùy trước tu y ến yên
G ồ m n h i ề u loại t ế bào. C lu in g tiết ra n h iề u loại h o r m o n k h á c n h a u như:
•
Kích tơ p h á t t r i ể n S T H ( S om at o T r o p h i n Hormon ). h à một. p r o te in , t r ọ n g
lư ợ n g p h ả n t ử t h a y đối th e o loài, ỏ người là 2‘ 1.500. gồm 191 acid a m i n (ở lợn là
42.250). c ấ u t r ú c p h â n t ử có 2 c ầ u nơi dÌổuHua. ĐA t o n s hợp tỉược t ừ n ă m 1 9 7 K có
k h á n a n g t ạ o k l ì á n g th ể .
C hứ c n ă n g c h í n h c ủ a ST H là t h ú c d a v sụ p h á t t r i ể n c ủa cơ thỏ loài. S T H tác
cỉụng c h ủ y ế u v à o s ự p h á t t r i ể n s ụ n liên hợp. l ã n g sinlì về khối lượng v à p h á t t r i ể n
về t h ê tíc h củ a h ệ t h ơ n g xương. STH có tác d ụ n g phối họp vỏi T h y r o x i n r ù a t u y ê n
g i á p ( ho r nio n t u y ế n s i n h dục kìm h à m STH) (h ình 5.9).
152
H in h
5.9. Tác động của STH lèn sự phát triển ớ chuột
a. Chuột binh thường, b. Chuột cắt tuyến yên
ƯU n a n g t u y ế n y ê n trước t.uối dậ y thì g â y b ệ n h k h ố n g lồ, ư u n ă n g s a u tuổi d ậ y
thì ỊỊồy b ộ n h to d ầ u ngón cịn nhược n ă n g trước tuổi d ậ y th ì g â y b ệ n h lù n n h ư n g cớ
I hô ('An (lỏi, nhược n ă n g s a u t.i dạv t hì thì gây b ệ n h S i m m o n đ s , rõì loạn s i n h dục.
T h a m gia q u á t r ì n h c h u y ể n hóa prot'.oin. t ă n g tố ng hộp p r o t e i n ỏ cơ; c h u y ể n hóa
li|>i(l. làm thố i hiến lipicl và kìm lìãm <Ịuá t r ì n h c h u y ể n gluciđ t h à n h lipid: c h u y ê n
hóa gluciđ. nó ức c h ê e n z v m h e x o k in a s e là m cho glucoso k h ô n g c h u y ể n hóa. g ã y ra
b ệ n h d á i đ ư ờ n g do t u y ê n yen. Nó r ù n g t h a m gia c h u y ế n hóa p h o s p h o (P), c at bỏ
lu y ô n làm g ia m p h u y ế t vì nỏ h u y (lộng p và Calci.
-
Kích tơ t u y ế n giá p TSỈ I (Thyroid S t i m u l a t i n g H or m o n e ) là m ộ t glvc opro lein.
hai chuỗi po ly p ep tid a và
tr ong liíỢng p h â n tứ 28. 000 ồ người. 1000 (J bị. BỊ
p h â n 11ủy khi (lun n ó n g và phAn giãi l)ơi protca se.
C h ứ c n a n g c h í n h c ủ a T S H là kích th íc h tu y ế n gi Áp: c á t hổ t u y ế n yê n, t u y ế n
p ỏ Ị ) c ù n g too lại. Ngược lại. tiỏììì TSỈ1 gấy liu nã ììg t u y ế n giáp, t ă n g c h u y ê n hóa <*<ỉ
sờ. R ộnh tiu n à n g t u y ê n giá p th ư ờ n g kè m th e o hiện lifting lồi m á t . c h í n h T S H (*ó lác
d ụ n g gâ y lồi m ắ t . Người ỉa dà tá ch tliíộc từ TS H một c hất gày lồi m ắ t gọi là KPS
( E x o p h t h a l m o s P r o d u c i n g Subst an on ) cùng là một glycoprotein, rỏ t á c d ụ n g giữ
nước ỏ tổ ch ức đ ệ m s a u cầu má t. gây ra lồi niíÍL
- Kích tỏ t u y ế n Iron t h ậ n ACTH (Ađr e noc orti e ot ro phic h o r m o n e ) là một
p o l y p e p ti d gồm 39 acid am in . có tr ọ n g lượng p h ả n tứ k h o ả n g 5.000. đ à tô n g hợp
được n ă m 1963.
C h ứ c n ă n g c h í n h c ủ a ACTH là kích thích p h ầ n vỏ củ a t u y ế n t r ê n t h ậ n , c ắ t bỏ
t u y ê n y ê n g â y teo p h ầ n vỏ t u y ế n t r ê n t h á n , là m t ả n g t iế t h o r m o n vỏ t u y ê n
(corticoicỉ, đường, muối k h o á n g và si nh dục). A C T H c ủ n g t h a m gia c h u y ê n h ó a
glucid. lipid, p ro te in , nước và muôi kh o á ng. Với glucid l à m t ă n g t ơ n g hợp glucid do
đó là m t ă n g đ ư ờ n g h u y ế t, dự t r ữ glycogen, vỏi lipid thì t ă n g h u y đ ộ n g lipid và là m
x u ấ t h i ệ n t h ể cetonic. Với protein, gây thoái biến protein, t ạ o c ân b ằ n g ni tờ (N) â m .
A C T H có t á c d ụ n g giữ nước và N a t r i (Na), t ă n g d à o th ả i Kali (K).
Khi g i ả m t i ế t A C TH t h ù v trước tu y ế n yên. g â y bệ nh Addison: t ả n g t iế t AC TH,
gây bệnh Cushing.
- Kích tơ n a n g t r ứ n g F S H (Follicule S t i m u l a t i n g H o rm o n e ) là một g l u c o p r o t e m
có p h â n tử lương ỏ người k h o ả n g 31.000. ở cừu 67.000.
ơ n ữ giới v à đ ộ n g v ậ t cái, gây kích thích sự p h á t tri ển c ủ a n a n g t r ứ n g , v à kíc h
th í c h n a n g t r ứ n g t i ế t r a oe strogen, tác d ụ n g này c ũ n g phối hợp vỏi L H (kích tơ" t h ể
vàng).
ở n a m giỏi và đ ộ n g v ậ t đực, kích thích sự p h á t tr i ể n ô n g s i n h ti n h , t ă n g t r ọ n g
lượng t i n h h o à n , d u y trì sự s i n h t i n h t r ù n g n h ư n g k h ô n g kích th íc h l à m t ă n g t i ế t
h o r m o n s i n h d ụ c đực.
- Kích tơ" t h ể v à n g liH ( L u te i n is in g H orm o ne ) là m ộ t g lư c op ro te in cỏ t r ọ n g
lượng p h â n t ử 25.000.
ơ n ữ giới và đ ộ n g v ậ t oái, LH c ù n g với FS H kích thích s ự p h á t t r i ẽ n n a n g t r ứ n g
và t h ú c đ ẩ y s ự c h ín c ủ a ba o no ã n de G r a a f và là m r ụ n g t rứ n g . LH cịn có tác d ụ n g
d u y trì t h ể v à n g k h i t r ứ n g dược t h ụ tinh, làm t à n g tiế t o e s t r o g e n ( c ù n g với FSH).
LH kíc h th í c h t h ể v à n g gây t a n g tiết progestoron.
ớ n a m giới và dộ ng vậ t đực, nó kích thích s ự p h á t t r i ể n ông s i n h t i n h và d i n h
d ư ỡ n g t i n h h o à n . LH kích th íc h các t ế bào kè l u y ế n (tế bà o Levdig) p h á t tr i ể n , l à m
tă n g tiết testosteron.
- Kíc h tô t i ế t s ữ a (n h ủ tơ" = Prolactin) (cùng cịn KỌÌ là L T H = L u t e o t r o p h i n
H o r m o n ) là m ộ t po ly p e p ti đ gồm 198 acid a m i n có t r ọ n g lượng p h â n t ử là 242.000.
C hứ c n ă n g c h í n h củ a prolactin là kích thích sự p h á t t r i ể n c ủ a t u y ế n vú và là m
t ă n g t i ế t s ữ a (tr ước đ â y gọi LTH vì cho r ằ n g nó h ư ớ n g về t h ế và ng, có t á c d ụ n g d u y
trì t h ô v à n g và t ă n g tiết p ro g e s te r o n n h ư n g k h ô n g phải n h ư vậv).
0
(p ro st a te ).
154 •
n a m giới, h o r m o n n à y có tác (lụng kích th íc h sự p h á t t r i ể n t u y ê n ti ề n liệt
2
4
6
B
10
12
14
Tuổi / năm
Tỷ ỉệ lớn / kg / năm
A
Tuổi / năm
H in h 5 .1 0 .
a. Đò thị tăng trọng cơ Ihể theo tuổi ỏ người
b. Đổ thi tỷ tệ tàng trona theo tuổi ở người
16
18
- ( ỉ í ì n d â y . n g ư ờ i l a c ò n I n c h c l n ê t ( l u ộ c l ù ỉ u y ò n v ó n m ộ i p o l y p c p t i d t í i c < i ụ n <4
(lên c h u y ê n hóa mỏ. dó lii u và \) - lipotropin có 91 ;H*nl niììin vrà c ù n g t á c h r h i c t
dược 3 popticl cố ÍỈU' đ ụ n g giâm đ a u \i\ o n đ o r p h m (hay m o r p h m nội sinh ) ớ .‘ỉ (lãng:: c ó I f i a e i d a m i n . ( \ c ỏ 31 a c i d a m i i ì VÀ c ó 17 a n d a m m .
2.2. T h ù y g i ữ a t u y ê n y ê n
Tl ìùy giữa là m ộ t d à i nhỏ n a m giữa rhù v Irước và tliùy s a u . f)ộng v ậ t r ó vú và
người đ ế n giai đ o ạ n t r ư ở n g t h à n h . thÙY nà y còn rấ t bé.
T h ù y giữ a bài t iế t m ộ t h o rm o n là kích lìrie In (MSI I = M e la n o c y te s s t i m u l a t i n g
h o r m o n e ) là một p e p t i d c h ứ a 18 acid a m i n ( r ũ n ^ e ò n gọi i n t e r m e d i n ) .
o
đ ộ n g v ậ t có x ư ơ n g sơng bậc t h ấ p n h ư cá. lương cư. bị s á t . M SH có lá c d ụ n g
kích t h í c h s ự p h á i t r i ể n t ế bà o sac t ố non t h à n h t ế bào sác tô" t r ư ở n g t h à n h rồi kích
th íc h t ế b à o n à y t ố n g h ợp sắc t ố (m e la nin e ) và p h â n bô đ ể u sác t ố t r ẽ n l)ề m ặ t d a
k h i ế n cho d a t h ư ờ n g có m à u tơi. thích nghi voi mói trường. Khi ớ mỏi t r ư ờ n g s á n g ,
các h ạ t s a c lô t ậ p t r u n g q u a n h n h â n t ế bào làm (la động v ậ t s á n g hơn. Tê h à o s á c tơ
có n h i ề u loại: m à u đ e n . m à u đỏ, m à u vàng...
T h í n g h i ệ m c a t bỏ tu y ô n yê n ỏ êch rồi nuôi ch úng, t h â y d a t rỏ n ê n v à n g n h ạ t .
T i ê m M S H . da s ầ m tr ở lại.
ơ đ ộ n g v ậ t có v ú b ậ c cao và người. M SH kh ông có lác d ụ n g rỏ ràn g. T u y n h i ê n ,
khi n h ư ợ c n ă n g t u y ế n y ê n ỏ người (b ện h Si nun onds ). h à m lượng M SH g i á m và d a
tr ỗ n ê n n h ợ t n h ạ t . Cò n tr o n g b ệ n h Addison (thiểu n â n g vỏ t ư v ế n t r ê n t h ậ n ) thì
h à m lượng M S H lại t ă n g do các h o r m o n vỏ tu y ế n giảm. k h ô n g còn yếu t ố ức c h ế bài
t i ế t M S H nữ a. là m d a đ e n s ẫ m Lừng màng.
2.3. Thùy sau tuyến yên
T h ù v s a u t u y ế n y ê n còn gọi là tlìíiy ihíin kinh (m ui roh ypophysi s), là nơi tíc h
t r ữ và giái p h ó n g h a i h o r m o n do các ne u ro n tiết của h y p o t h a m u s d ầ n xuống:
v a s o p r e s s i n và oxytocin. V aso pr es sin còn đượr gọ\ là ADH (An ti di uro tic* hormones
h a y là h o r m o n c h ô n g bà i niệu) (h ình 5.11).
- V a s o p r e s s i n có tá c d ụ n g c h ủ yếu là ch óng hài x u ấ t nước tiểu , làm t à n g h u y ê t
áp. co cơ trơn, T á c d ụ n g của v a so p r es si n In lliông q u a A M P vòng. Người t a t h ấ y
r ằ n g khi tiè m v a s o p r e s s i n , làm t a n g h à m lượng A M P vịng ị' tổ c hức ơ n g t h ậ n còn
n ế u t iê m t h ê m A M P v ò n g vào tơ chức* t h ậ n thì gâ y tác d ụ n g c h ô n g bài n i ệ u n h ư
v a s o p r e s s i n . H o r m o n oxytocin có tác d ụ n g kích thích sự co bóp c ủ a các ố n g t u y ế n
s ữ a là m t ầ n g bài t i ế t s ữ a (h ìn h 5.12). Oxytocin (‘ù n g gây co bóp vơ tron tử c u n g l ả m
cơ trơ n tứ c u n g t a n g c ườ ng co bóp. gãy hiện tượng th ú c dê. T r o n g m á u cỏ e n z y m
ox y to c in a s e p h â n gi ả i oxytocin, s a u khi t h ụ t hai 20 ngày x u ấ t hiệ n e n z v m n à y và
h à m lư ợn g c ủ a nó t ă n g đ ế n 80 lẩ n t r o n g thòi ký m a n g tha i. Trư ớc khi dẻ h à m lượng
e n z y m n à y g i a m đ ộ t ngộ t và p h á t h u y tác (lụng c ủa oxytocin, s a u dẻ 10 - 14 n g à y
h à m l ư ợ n g e n x y m n à y g i ả m h a n t r o n g máu.
156
Anlidiurriir liornionc (Al)lỉ)
C vs
lyv - phe • gìn • asn - rv s - pro i\yư - ịf\y - Nil
------ s
------------
s
H ìn h 5 .1 1 .
Cáu tạo cúa Vasopressin
( )xytocin
Cys - t v r * il(* - gin - a s n - CVS - pro
H ìn h 5 .1 2 .
leu • gỉy - XH
Cảu tạo của Oxytocin
T r ư ờ n g hợp tứ cu ng co bóp u khi đẻ có Ihê tiơm thênì oxytocin (chú V liều
lượng, qu;i liều sẽ gâ y thái, (.ử CUI lị*). Sỉiu (lẻ I irni oxylocin dê t a n g t i ế t sữa.
(Vỉ lìỉii hor mon oxytocin vì\ vnsoprrssin có CÂU trúc hóa học ga n giống n h a u ,
c l u i n g đồu là n h ữ n g pcpliđ rỏ 9 ;iri
3. TUYẾN GIÁP
T u y ế n g iá p n ầ m ỏ trước s ụ n <íiáp. K(*m hai Ihù v híủ bơn và m ột ('(> t h a t ỏ giữa.
Ỡ người* l u y ế n g iá p n ặ n g k h o ả n g 25 gam. ơ phụ nữ. tr ọng lư ợn g t u y ê n có t h a y (lỏi
t ù y th e o c h u kỳ k i n h n g u y ệ t, l ú c r h o r o n l)ú. lúc m ã n kinh.
(•ấu tạo c h u n g của tuyến: tuyên lìỉìni tro n g một hao g a n c h ặ t và o s ụ n giáp.
T r o n g b a o có n h i ề u n a n g Luyến, đâ y là đớn vị chức n â n g n i a tu y ê n . X u n g q u a n h
n a n g là lớp tô bà o n a n g tu yế n, tr o n g cỏ r h ấ t keo. C h ất keo có c h ứ a t h y r o g l o b u l i n là
một glyc oprotein .
T ố bà u n a n g t u y ế n bính thườ ng rỏ h ì n h dẹp; khi lu vỏn hoạt (lộng, cấc l-Cĩ l>ao
c à n g to là m lòng n a n g h ẹ p lại. chất keo (liíộc d av ra ngồi qiirì các lồ nhó. X u n g
q u a n h n a n g là các t ế bào c ạn h n a n g n a m t r o n g tỏ chức Hơn kế t (cịn gọi là t ố b à o (■).
+ T r ư ờ n g hộ p liu n ă n g tu y ế n ờ li chưn trư ớng th àn lì. con v ậ t lớn n h a n h và
l ã n g c h u y ê n hóa vể mọi m ặ t. c hu yển hóa cơ so' t a n g 50 - 100%. Xitíỉ niộu tà ng , g i á m
(lự t r ữ lÌỊ)id và glucid. tim d ậ p m ạ n h , llìần k in h tăìip h u n g p h â n , dề xúc dộng, kh ó
ngủ. o m ô i đ à t r ư ở n g t h à n h . tu y k h ô n g làm t ă n g trư ớn g kích thướ c n h ư n g hoạt
dộ ng t h ắ n k in h và c h u y ể n hóa t ả n g m ạ n h . P h á t , sinh bộ nh B as e d o w với CÁC t r i ệ u
chứng: m ạ c h n h a n h , t h ầ n kinh dỗ h ư n g p h ấ n , ta y run. lồi m ắ t . t a n g c h u y ê n hóa rơ
sỏ đ ế n + 20% h a y hơn nữa. Có t h ể d ù n g rá c h đo thời gi a n p h á n xạ gâ n Asiiì, (lo
c h u y ể n h ỏ a cờ sở h a y sử d ụ n g iod đồng vị p hó ng xạ và m á y đ ế m h ạ t dê c h ẩ n đ o á n
bệnh ưu n â n g tuyến.
+ T r ư ờ n g hợp nhượ c n a n g tuyên:
T r ư ớ c tuổi t r ư ở n g t h à n h , làm n g ừ n g sự p h á t t ri ể n cơ thể. các chi ng á n , đ a u to.
t h â n n h i ệ t gia m, h o ạ i d ộ n g t h ầ n kinh g ia m sút. k h ô n g t r ư ở n g t h à n h si nh dục. 0
n ò n g nọc. c ắ t bổ tu y ế n , k h ô n g biến thái t h à n h d ạ n g t r ư ơ n g t h à n h được (hì nh 5.1.'ì).
H ìn h 5 .1 3 .
Tác động của thyroxin lên sự phát triển ở chó
a. Chỏ bình thường; b Chỏ cắt tun giàp (cùng lứa tuổi)
N ế u tiế p tụ c nh ư ợ c n à n g ỏ tuổi t r ư ở n g t h à n h thì p h á t s i n h c h ứ n g bướu cồ (lịa
p h ư ơ n g do t h i ế u Iođ. tu y ế n giáp nơ to. Kèm theo là b ệ n h p h ù n i ê m dịch v à bộnh
đ ầ n do t h i ế u e n z y m c h u y ể n hóa p h c n i l a l a n i n (cỏ tí nh di t r u y ề n ) h a y b ệ n h đ ầ n độn,
tr í t u ệ k é m p h á t t r i ể n , cơ t h ể k h ô n g p h á t triỏn. k h ô n g t r ư ở n g t h à n h s in h dục.
+ H o r m o n t u y ế n giáp: gồm hai toại t hyroxin do t ế bà o n a n g t u y ế n ti ế t r a và
c al c it o n in do tê b à o c tiế t ra.
+ T h y r o x i n gồm T hy ro xi n (Tị) v à Tri iođ oth yro xin (Ta) ( h ìn h 5.14). T á c d ụ n g
c ủ a h a i loại h o r m o n n à y là: c hu yên hỏa 10(1. T u y ế n giáp c h iế m 10 - l õ m g iođ t r o n g
tỏ n g s ố õOmg iod c ủ a cơ thể. N h u cầu ioci n i a cơ t h ể là 0,2m g/ ngà y, n h u c ầ u t ă n g
khi t h a i n g h é n , k h i n h i ễ m lạn h hoặc đ a n g tu oi trư ờn g t h à n h .
158
2. f H A
I
+H O ^ y
I
CH?CHCOOH ------►HO
CH.CHCOOH hoặc h o /
NH?
Tyrosine
NH2
CH2CHCOOH
*
Monoiodotvrosine (M IT )
NHp
Diidotyrosine (DIT)
I
CHCOOH+ HO K
\ - CH..CHCOOH — ►HO
CHXHCOOH
NH
NH,
3.
D ỈT
HO (ỵ
D IT
V CHXHCOOHh-HOC
Nhi
5. 3' 5' - T e tr a io d o th y r o n in e
( th y r o s i n e h a y T 4)
V CH?CHCOOH
CbLCHCOOH
NH
NH.
3,5.3'-
D/7
T r iio d o th y r o n in e (T 3 )
CHXHCOOH
NH,
3,3,5 - T r iio d o th y r o n in e
H ìn h 5 .1 4 .
(n g ư ợ c vò i T3)
Sự tổng hợp thyroxin
P h á t t r i ể n .cơ thể : h o r m o n t h a m gia sự t ă n g trư ơng và t h à n h t h ụ c các ch ức
n ă n g vơ thể : h ệ xương, d a lông, s in h (lục...; t h a m gia c hu yể n h ó a n ă n g lượng; đ iể u
hòa t h â n n h iệ t: c h u y ể n hóa glucid. pro te in , lipid, nước.
T h a m gia đ i ể u h ò a t h ầ n k i n h thực vậ t, t ă n g k h ả n ă n g h ư n g p h ấ n c ủ a h ệ t h ầ n
ki nh .
+ C a l c i t o n i n có tá c d ụ n g là m g iả m calci và p h o s p h a t m á u , có t h ể là t h ô n g
q u a q u á t r ì n h ức c h ẽ v ậ n c h u y ể n calci t ừ xươ ng vào m á u và dịch ng o ạ i bào.
159
H i ệ n n a y . c h ư a n g h i ê n c ứ u h ế t c h ứ c n ă n g củ a c al c it o n in (mới p h á t h iệ n n â m
1963, là m ộ t p o l y p e p t i đ có 32 acid a m i n , t r ọ n g lượng p h â n tử 3.500, c ấ u t r ú c p h a n
t ử có m ộ t rầu. nôi d i s u l f u a ) . Nó t h ư ờ n g h o ạ t đ ộ n g m ạ n h ở cờ I hổ t r e còn ớ người và
đ ộ n g vạt t r ư ờ n g t h à n h , ít h o ạ t dộng.
N h ư vậy, t á c d ụ n g c h u n g c ủ a h o r m o n t u y ế n g iá p là t â n g c ư ờ n g q u á t r ì n h oxy
hó a ở ty t h ể t r o n g t ế bào, l à m t ã n g t í n h t h ấ m c ủ a m à n g với các c h a t c h u y ể n hóa.
4. TUYẾN CẬN GIÁP
T u y ế n c ậ n g i á p g ồ m 4 t u y ế n n h ỏ n ằ m ỏ h a i cực t r ê n và dưới c u a ha i t h ù y t u y ế n
giá p. Ớ người, k íc h t h ư ớ c mỗi t u y ế n n h ò là: dà i 3 - 8 m m . r ộ n g 2 - õ m m . d à y 2 m m .
cả 4 t u y ế n n ặ n g 0 ,0 5 - 0,3 g a m .
T r o n g t u y ế n củ ha i loại t ế b à o là t ế b à o c h í n h và t ế b à o ư a acid. T ế b à o c h í n h
t i ế t p a r a t h o r m o n là m ộ t p o l y p e p t i d có 84 a c i d a m i n . t r ọ n g lư ợ n g p h â n tú 95.0 00.
T á c d ụ n g c ủ a p a r a t h o r m o n là l à m t ă n g oalci h u y ế t và g i á m p h o s p h a t hu y ế t.
T á c d ụ n g q u a r u ộ t (có t h ể phơ i h ớp c ù n g calciforon) là m t ă n g h ấ p t h ụ calci ớ ruột.
C ù n g v i t a m i n D ;(, tá c d ụ n g lên x ư ơ n g q u a các h ủ y cốt b à o đ ể giãi p h ó n g ealri. ( ’ịn
đơi với p h o s p h a t thì h u y đ ộ n g t ừ x ư ơ n g v à o m á u n h ư n g lại Lăng c ư ờ n g bài xu ấ t q u a
nướ c ti ể u, do đó l à m g i ả m p h o s p h a t m á u .
- T r ư ờ n g h ớp ư u n ă n g t u y ế n : calci dược h u y độ ng n h i ề u v à o m á u l à m xương
m ề m yế u. dỗ gãy.
- T r ư ờ n g hợp n h ư ợ c n ă n g t u y ế n : ngược lại, calci c h u y ể n l ừ m á u và o x ư ơ n g làm
x ư ơ n g d ồn . dễ gãy. C alci h u y ế t g i ả m còn g â y rối loạn h o ạ t đ ộ n g c ủ a t h ầ n k i n h và
x u ấ t h i ệ n c ác cơn co g i ậ t (cp t e t a n i e ) , t h ư ờ n g co c ứ n g ở chi tr ê n .
N goài ra. p a r a t h o r m o n tá c d ụ n g lê n ố n g t h ậ n l à m t ă n g h ấ p t h u calci.
C(í c h ế
chính
của
sự
tác
động
của
parathorm on
là
hoạt
hóa
en/.vm
a d e n y l y l e y c l a s e . q u a dó t ạ o A M P v ò n g ở t ế b à o cơ q u a n nó t á c (lụng. AM p vò ng
t h a m g ia việc g i ả m t á i h ấ p t h u p h o s p h a t ỏ ố n g t h ậ n d ồ n g thời h o ạ t h ó a e n z y m
d e p o l y m e r a s e là e n z y m t h a m gi a q u á t r ì n h c h u y ể n calci t ừ x ư ớ n g v à o m á u .
5. TUYẾN TỤY NỘI TIẾT
T ụ y là m ộ t t u y ế n p h a b a o gồm p h ầ n t ụ y ngoại tiết t i ế t r a dịc h t ụ y t r o 11u Liêu
h ó a và p h ầ n t ụ y nội t i ế t t iế t r a i n s u l i n và g lu c a g o n và m ột vài h o n n o n k h á c .
C ác tê b à o p h ầ n t ụ y nội t i ế t gồm t ế b à o a (chiếm 25%). p (chiếm 70%) v à các t ế
bà o k h á c . C ác tê bà o n à y t ậ p t r u n g t h à n h đ ả o tụy (gọi là đ ả o L a n g e í h a n s ) . t r o n g
đảo. t ế b à o [3 ở g i ữ a t i ế t r a i n s u l i n , t ế b à o a ở x u n g q u a n h t i ế t r a glu c a g o n , l ố bào
k h á c rải rác tiết r a s o m a t o s ta tin và gastrin.
- T r ư ờ n g h ợ p n h ư ợ c n ă n g t u v ế n . t h í n g h i ệ m cắt bó t u y ê n t ụ y g â y rối loạn
c h u y ế n h ó a glucid, lipid và p r o t e i n , con v ậ t s ú t cân, ă n k h ỏ e , u ô n g k h ỏ e ( k h á t) , dái
n h i ề u . |)H g i ả m (ngíi vồ acid).
1G0
