Nho giáo Việt Nam và văn hóa Đông Á pdf

TRIET HOC, SO 2 (225),
THANG
2-2010
NHO GIAO VIET NAM VA
VAN
HOA
DONG A
TLf THirC TifiN
VAN
HOC
VlfiT N
AM,
GOP THEM MOT TIENG NOI
PHUirNG
PHAP LUAN
VAO CUOC THAO LUAN QUOC
TE VE
VAN
DE
NHO GIAO VA
NUf
QUYEN
TRAN NHO THIN
(•)
Bdi vii't khdo
sdt de tdi phu nO
trin
thitc
te'vdn
bdn vdn hgc
Viet

Nam
tO
the'ky XVIII
din
ddu thi'ky
XX.
Giai dogn
ndy, bin
canh
sit
xudt hien
mot
so'nhd
vdn, nhd thd phu
nO,
dd
cd
khdng
it tdc gid
Id
nhd Nho -
ngOdi
ddn dng
viet
vephu
nO.
Tuy
nhien, tinh hinh
khd
phOc

tap:
co nhiing
nhd Nho
binh
vUc
ngOdi
phu
nO, nhiing cdng
cd
khong
it nhd Nho
dOng
tren quan
diem
dgo
dOc
bdo thu. cua Nho
gido
len dn, da
kich
cdc
nhdn
vgt phu nO
dUdc
di
cao. Thitc
te
cho thay, khdng
the ddn
gidn

nhO
nhieu
nhd
nghien
cOu
qudc
te dd ldm, vdi
tinh thdn
lUdng
nguyen (dilemma), hoac
kit tgi ddn
thudn, hoac binh
vitc
mot
chieu
Nho
gido trong
vdn de
nU
quyen,
md nin
xudt phdt tO tinh thdn nhd't nguyin luan (monism).
1.
Diu thd ky XX, trong xu thd ehung
cua chau A, ma Phuc Trach Du Cat
(Phukuzawa
Yukichi)
diin ta
la
"thoat A

luan" (thoit khdi chau A), nhieu tri thfie
vfing D6ng A - hay vfing van hda Han -
da tig'n hanh phg phin nhieu gii tri
truyen thdng phfidng Ddng, trong dd ed
Nho giao. Trong cac xu hfidng phg phan
Nho giio dd, cd mot xu hfidng phg phan
Nho giao nhfi mot hoe thuyg't nam quydn
-
dan
ap nfl quydn. O Trung Qud'c, ed thg
kd ddn Ld Tan, Lam Ngfl Dfldng(l); d Viet
Nam, tigu bidu la Phan Khdi (1887-
1960)
(2).
Viec phg phan Nho giao
dan
ap
phu nfl hien vin tiep tuc(3).
6
Trung
Qudc,
nhflng tie'ng noi
Ign
an gay
git
Nho
giao nhfl mot hoc thuyg't
din
ap nfl quyen
cd khi di doi vdi cam hflng khang dinh

chinh Lao Trang mdi la hoc thuyg't nfl
(*)
Pho
giao
sU,
tie'n
si,
Triidng
Dai hpc
Khoa
hpc
Xa hpi va Nhan
vSn,
Dai hpc Quoc gia
Ha
Npi.
(1) Xem
bai
viet
gay git
ciia
Lam
Ngii Dadng:
"Tu
tUcing
nil
quyen
cl
Trung
Quo'e

co dai",
Feminist
thought
in
Ancient China.
In lai
trong sach
Chinese Women Through
Chinese
Eyes.
Li Yu-ning,
editor.
A
East Gate Book M.E.Sharp, Inc.Armonk
New York London, England, 1992.
(2) Phan Khoi (1887-1959)
co the la tac gia
Viet
Nam
dau
tien
phe
phan
Nho
giao
dan ap phu nil
mot
each
he
tho'ng trong

loat
bai Tdng Nho
vdi
phu
nU
tren
bao Phu
nU
tdn vdn, Sai
Gon, 1931.
Ong
cung
la
ngiidi dich
Lo Ta'n
trong
cac nam 1955-
1956.
(Xem: Phan Khoi vii't
vd
dich
Ld Tdn, Lai
Nguyen An sUu tam, Nxb Hpi nha van, 2007).
(3)
Co the ke mot so
sach
phe
phan
trUc
tiep

hay
gian tiep viec Nho giao
dan ap
nQ
quyen trong
linh
viic
"tinh"
nhU:
Vuat
qua
hang
rao cua
truyin
thdng
nam
quyen:
phe
phdn
y
thUc
nam
quyen
trong
vdn hoc
ciia
LUu
Tue Anh,
[^tH^^lf
iSKl^HA^

+
liftSciHWJtt^iJ],
tm^
t,:ibM,-=.
R^]£,
1995; Gidi tinh
vd
vdn hda Trung
Quoc
cua
Liiu
Dat
Lam,
[14^4^1:4:la.^'Ji^ilffiS.
ARtlimtt],
1999;
Nam
nhdn
vd
nU
nhdn Trung
Qudc
cua
Dich
Trung Thien,
["fSW
liAfn:^A],fv +
^t,
±-^^
zlfcBKStt],

1999,
tai
ban 2008.
15
TRAN
NHO THIN
quyen(4). Dfidng nhfl va'n de nfl quydn la
diem yg'u eua Nho giao, ed thg dung nd de
ha guc Nho giao.
Tuy nhign, trong
boi
canh Nho gido
nhiet hien nay, khi nhflng gia tri Nho
giao da va dang dfldc xem xet lai, khi chu
trfldng phuc hfing Nho hoc vdi tfi each
mot he
tbg'n^
gia tri tinh thin truyen
th6'ng dfidc nhidu hoe gia Trung Quoc va
nfidc ngoai quan tam, da xuit hien
khdng it cdng trinh
bdnh
vfic Nho giao
trong van de phu nfi. Nhieu hoe gia hien
nay cho
ring,
viec kg't toi Nho giao
dan
ap phu nfl
la

kg't qua cua each nhin Au
chau trung tam luan (Eurocentrism), hay
la
kdt qua eua viec lay he gia tri cua nam
gidi de ap dat
cho.
phu nfl. Theo ho, thflc
ra, Nho giao ed tiem nang cua mot hoc
thuyg't nfl quyen, hay Nho giao chinh la
nfl quyen (Confucianism is feminism).
Ng'u nhfi trfidc day, khi phan tich va'n de
Nho giao va phu nfi, ngfidi ta chi xua't
phat tfi khii niem sex
-
gidi tinh (sex dfidc
dich sang Trung van la
t43?ij
tinh Hit), thi
nay, nhieu nha nghign efiu dd xuat khai
niem gender - gidi tinh xet trin phUdng
diin
oca
hgi (gender dfidc dich sang Trung
van la tt^ttS'J xd hgi tinh biit){5).
Nhfing, dang tig'c la, sfi bien
luan
cua ho
mang tinh ly thuyet nhieu hdn tinh
thfie
tiin. Chang han, Sam Crane cho rang,

phu nfi cham sdc gia dinh nhidu hdn nam
gidi,
ma
dao Nho la'y gia dinh suy ra dao
dfic xa Mi va do
vay,
phu nfl gin vdi dao
Nhan hdn(6).
Mot each he tho'ng, c6ng trinh Nho
gido vd phu
na
mot cdch gidi thich ve
mat trie't hgc {Confucianism and women:
a philosophical
interpretation^))
da phan
tich
dao Nhan cua Khdng Tii, phan tich
mo hinh trie't hoc Am - Dfldng va mo hinh
kh6ng gian Noi - Ngoai
di
cho
thl'y
sfl
phan cong nam nfl ci Trung Quoc ve
phfldng dien van hoa - xa hoi
la
hdp ly.
Tie gia Li-Hsiang Lisa Rosenlee ngu
Ign

4 nhiem vu cua chuygn luan nay: 1)
nghign
efiu
ngudn goc Nho giao va dao
Nhan; 2) nghign
efiu
sd dd tfl duy
cua
ngfidi Trung Quoc do Nho giao trinh bay,
nhfl dm/dUdng,
ngi/ngogi
de iing dung
vao
tim higu vi tri ngfldi phu nfl; 3)
nghign cflu quan he qua lai gifla Nho giao
va
he thd'ng gidi cua Trung Quoc, vai trd
cua Nho giio trong bien minh
va
duy tri
cau true gia dinh phu quyen eua xa hoi
Trung Quoc, xem xet ngfldi phu nfl khong
phai vdi tfl
each
nan nhan, ma la ngfldi
cung tham gia duy tri thfie tiin phan biet
gidi ci Trung Quoc, tfic xem xet ngfldi phu
nfl khong phai nhfl mot thflc thg tfl
nhign, ma la, mot thflc the van hoa; 4) di
ra ngoai sfl phg phan mot chieu cae yeu

to'
phan biet gidi cua Nho giao va giai cau
true ehinh sach ve gidi, dfla ra diem nhin
cho phep trinh bay viec giai phdng phu
nfl gan lien vdi cac bfldc xay dflng mot
ndn nfl quydn Nho giao (tr.3-4).
(4) Xem: Bdn vi quan niem
nO
tinh trong
trie't
hgc
Trung Qudc - hodng dUdng cho tU titdng tdn
siing
nQ tinh cua Dao gia, Dao gido ciia Ly
T6
Binh,
$*T[i^+Ht?^1^W:^ttm^-3Al^iI^.
il»^
^
^ttW-S.'B],

free.4420305.1/ .
(5) Xem: Gail Hershatter
v^
Viidng Chinh. Lich
sit
Trung
Qud'c:
mot phgm
trii hvtu

dung trong viec
phdn tich
sU
khdc biet gidi tren
phUcfng
dien xd hgi.
Tap
chi
Khoa hoc xa hoi, ThUdng Hai,
S^iift
fflW?E;«],tt#l4^,±?S,
N.12/2008.
(6) Xem: Sam Crane. Phu nQ khien cho nam gidi
biet
thendo Id nhOng
ly tudng Nho gido. "Women
show up men on
Confiicianism
ideals". China
Daily, 08/10/2006.
(7) Cua tac gia Li-Hsiang Lisa Rosenlee, State
University of New York, 2006.
16
TLTTHUC TlfiN
VAN HOC
VIET
NAM
Nhflng ngfidi phg phan Nho giio da
ebon mot de tai khd chiu la quan niem
nghiet nga vd trinh tig't cua Nho giao ddi

vdi phu nfi, chi ra ba't cdng
doi
vdi phu
nfl,
nhit
la
each nhin mang tinh dien che
hda (canonization) dd'i vdi ngfldi qua phu
(khdng khuygn khich ho tai gia)
va
de cao
miu ngfldi phu nfl thu tig't va
tuan
tig't
(^T?>
JST?)
qua kigu truyen vd liet. nfl
{niK #)
kha phd big'n d Trung Qu6'c(8).
Ca Phan Kh6i d Viet Nam
va
Lam Ngfl
Dfldng d Trung Qu6'e ddu dan cau ndi ndi
tidng eua mot nhan vat Td'ng Nho la
Trinh Di
ring,
"chg't ddi la chuyen rat
-nhd, thit tig't
la
chuyen rit

Idn"
(1i^-»^
A^,^T^^iO
nhfl
la bing
chflng dien
hinh nhit ve sfl
dan
ap cua Nho giao dd'i
vdi phu nfl. Co the ndi, day la cho khd
khan cho nhflng ngfldi bao ve Nho giao
vdi tfl each mot he th6'ng gia tri va ehung
ta ed thg chflng kig'n tinh thig'u thuyet
phuc cua cae luan cfl bien ho. Li-Hsiang
Lisa Rosenlee bien minh cho sfl sfing bai
ngfidi qua phu kh6ng tai gia (cult of
widowhood)
va
tue bd chan phu nfi
(practice of footbinding)
bing
ea mot sd
do van hda fiu tign cho sfi san sinh ra eon
trai kg' thfia ddng doi. "Ndi rong ra, sfi
phan biet gidi tinh d Trung Qud'e cd the
giai thich nhfl la sfi nha'n manh logic cua
sfi
ndi
doi tong dfidng di lien vdi
gia

dinh
rang sfi
noi
doi nay chi cd the thfie hien
qua eon dfidng nam gidi. Dieu nay den
Ifidt minh lai cd lign he vdi dao hig'u trong
gia dinh kieu Nho giao va nghi thfie thd
cung td tign" (tr.l52). Song, sfi eat nghia
nay
chi la suy
lu^n ly
thuyet, chfi khdng
dd
cap
den thfie te fing xfi eua Nho gia dd'i
vdi vin de trinh tig't eua ngfidi phu nfi.
Tuy
vay,
nhflng ngfidi phg phan Nho
giao
ddi vdi nfl quyen dfldng nhfl qugn mot
thfle te
la,
chinh trong xa hoi nam quyen
cd sfl ung hd eua Nho giao vin ed kha
nang xuat hien tfi tadng bao ve nfi quyen.
Bai vig't cua chung tdi khdng di
vao
eac
van de ly luan va thfie tiin cua Nho giao

Trung Qudc vdn dfidc cae nha nghien efiu
di
cap
rit nhieu nhang hien vin ehaa
.dat
dade
sii
nhat tri (cac quan niem gay
tranh luan nha "tam cadng", "tdng nhat
chi ehung", van dd am - dadng, ndi ngoai,
liet nfi,
"che't
ddi sfi nhd, that tiet sfi dai",
quan niem phu nfi thu tiet la eua Nho gia
hay Phap gia ),
ma
trong khudn khd
ban hep,
chi
khao sat mot sd' hien tfidng
eua van hoe Viet Nam cud'i thd ky XIX,
dau thg' ky XX nham ngu.
Ign
mot van de
ed tinh phfidng phap luan trong nghien
efiu Nho giao ndi chung.
Van hoc Viet Nam the ky XVIII - XX da
cap cho ehung ta mot ngudn tfi lieu phong
phu dg suy nghi ve van de nfi quyen va
Nho giao. Trong khudn khd mot xa hdi

Nho giao nam quydn, thfie tg' sang tac van
hoe giai doan nay cho tha'y, chu nghia nfl
quyen da xuit hien ben canh ddng tfi
tfidng chd'ng nfi quydn truyen thd'ng.
Vd phfidng dien tfi tfidng, ed thg ndi,
trong the ky XVIII va XIX, Nho giao la he
tfi tfidng thd'ng tri trong ddi sd'ng tfi tfidng
d Viet Nam. Hien nay, chfia ed nhidu
•
cdng trinh khao
efiu
ve tinh chat Nho
giao giai doan nay. Theo quan digm eua
Huynh Thuc Khang (1876-1947), mot nha
Nho ygu nfidc, cflng
la
mot nha khoa
bang
Idn
d dau thd ky XX, Nho giao Viet
Nam d thdi gian nay ehinh
la
Tdng Nho.
Ndi chinh xie hdn, dng cho
ring,
tfl thuoe
(8) Xem: Richard L.Davis. Nhiing phu
nO
trinh,
hie'u trong

sQ
sdch Trung Qudc the'ky XI, Richard
L.Davis. "Chaste and Filial Women in Chinese
Historical Writings of Eleventh Century", Journal
of the American Oriental Society, Vol.121, No.2
(Apr Jun., 2001), pp. 204-218.
17
TRAN NHO
THIN
Minh trd ve sau, tfic quang tfi diu the ky
XV trd di, cai hoc To'ng Nho da nhap
lam
mot vdi cai hoc khoa cii
ma
tfi xfing la eii
hoc Kh6ng Manh
va
cho den mai diu the
ky XX, Nho giao d Viet Nam vin la To'ng
Nho:
"Tridu Lg trd di, chi
Ifia
ed mot thfi
hoe T6'ng Nho vdi van khoa cfi"(9). Ong
kich liet da kich, phe phan Bui Huy
Bich
(1744-1818), ngfidi da bien soan loai sach
tdm
tit
kinh dien Nho hoc (goi la tig't

yg'u) cho si tii di thi: "L6'i hoe To'ng Nho
va khoa cfi b6i lo
Ign
sach sdt eua Thanh
hien da bao nhieu ddi dg'n cai hoe "tig't
yg'u" eua Bui Huy Bich thi
ranh
la cai ldi
"phu thuy kiem ga", "thiy dd gay gao",
ed't nhet nach mot cai nghd de bfide
Ign
eon dfidng si hoan khdng c6 chut gi la
dang goi la hoc".
Ndi ve Nho giao ddi Nguyin trong the
ky XIX, nha nghien efiu ngfidi Nhat Ban
Yoshiharu Tsuboi lai cho
ring
dd la Minh
Nho,
mot thfi Nho giao dfidc coi la cfic
doan hdn ca To'ng Nho do'i vdi nfl quyen.
Ong ly giai, la nha Nguygn mud'n theo mot
thfi Nho giao chinh thdng cua ngfidi Han
hdn la theo Thanh Nho - Nho giao mot
tridu dai ngoai toe: "Nhflng ngfidi Viet
Nam theo Nho giao ed xu hfldng td ra "bao
hoang hdn vua" ve mat dd. Trong luc nha
Thanh dang tri vi d Trung Hoa sau khi lat
dd nha Minh nam 1644, thi nha Nguyin
thich

tii
coi minh nha la nha Minh. Dieu
nay cho phep ho to ve la nhflng ngfldi thfla
kg'
ehinh th6'ng cua nen van minh Trung
Hoa va dao ly Nho giao. Y mud'n tfl ddng
hda vdi nha Minh thg hien ro nha't trgn
binh dien van hda: nghi lg dang thfle hien
d Hue, chang ban, va ea trang phuc cua
nha vua
va
cua cae quan deu chiu anh
hfldng trieu dinh nha Minh"(10).
Nhang, chinh trong bdi canh To'ng Nho
- Minh Nho ay da tdn tai song song hai
ddng van hoc nfl quydn va cho'ng nfl
quydn. Dieu thu vi la co khi chinh ngfldi
phg phan To'ng Nho quyet liet nha't, nhfl
Huynh Thuc Khang, lai
vin
gifl quan
diem bao thu do'i vdi nfl quyen.
Trade
het, ta hay noi de'n ddng van hoe
nfl quyen. Ve khai niem vdn hgc
nO
quyin,
chung toi tan thanh quan diem
eua tie gia Lflu Tue Anh. Mot mat, khong
phai ta't ca sang

tie
cua cac tic gia nfl
ddu thuoe ve ddng van hoc nfl quydn
va
mat khdc, sang tic ciia mot so' tie gia
nam ed khi cd the dfldc coi la van hoc nfl
quyen. Tigu chi "van hoe nfl quyen" d day
khdng phai
la
gidi
tinh
cua tie gia hay
gidi tinh cua nhan vat van hoe,
ma la
noi
dung sang tie eo lign quan dg'n viec bao
ve,
benh vflc quyen song cua phu nfl, giai
phong phu nfl. "Phg binh va nghign cflu
van hoc nfl tinh phai tnic tie'p ddi dien
vdi sing tac van hoc do cac nam nfl tic
gia sing tie, suy nghi ve quan he cua
sang tie eua cac tie gia nam nfl ddi vdi sfl
sinh tdn
va
giai phdng phu nfl"(ll). Theo
quan digm nay, van hoc Viet Nam the ky
XVIII
va
XIX cd mot ddng van hoc nfl

quyen d chflng
miic
dang ke. Hd Xuan
Hfldng (ehfla ro nam thing sinh - mat
trfldc nam 1842) la nha thd nfl cd mot
than phan le mon, vdi nhflng dac diem
(9) Huynh Thiic Khang.
Ldi
hgc khoa cit vd
ldi
hgc
Td'ng Nho cd phdi
Id
hgc dao Khdng Mgnh khdng?,
bai in tren bao Tie'ng ddn, in lai b
cuoi
sach Khdng
hgc ddng ciia Phan Boi Chau, Nha sach Khai tri,
Sai Gon, 1973, tr.780.
(10) Yoshiharu Tsuboi. Nudc Dgi Nam doi dien vdi
Phdp vd Trung Hoa. Nguyen van tie'ng Phap,
Nguyen Dinh Dau va mot so' dich gia dich sang
tie'ng Viet. Ban Khoa hpc xa hpi,
Th^nh iiy
Thanh
pho Ho
Chi
Minh, 1990,'tr.l83.
(11)
"Vudt

qua hang rao ciia truyen thong nam
quyen: phe phan y thiic nam quyen trong
vSn
hoc"
cua
Lifu
Tue Anh,
[^*Jlfe^#*ftKll?Ji:St^4'S''IX
MiRmm,
nm^
^,itM,^m=^m,
tr.s.
18
TtTTHUC
TIEN VAN HOC VIET NAM
khidn ta nghi dg'n than phan ea nhi, ky
nfl,
da boc bach ndi chan ngan trfldc tinh
ygu be mon ma nhflng ngfldi dan dng
danh cho ngfldi vd le:
Nam
thi mfldi hoa hay chang chd,
Mot thing ddi lin cd cung khdng.
va
sfl kbit khao mot tinh yeu xflng
dang, tinh ygu ed yg'u td' than xac rd ret:
Tai tfi van nhan ai dd
ta.
Than
nay

dau da chiu gia torn.
Trong bd'i canh xa hoi nam quyen theo
T6'ng Nho, ndi ngfldi phu nfl vin dfldc
khuyen khich cam chiu than phan, an
phan thu thfldng, tig'ng ndi eua mot nha
thd nfl nhfl Hd Xuan Hfldng de cap dg'n
quydn sd'ng eua ngfldi phu nfl, xet
vd
ddi
sdng ban nang, ed y nghia benh vflc nfl
quydn thfle sfl. Bdi vi, so vdi nam gidi,
ngfldi phu nfl chiu nhidu bit cong, thiet
thdi nhat trong ddi song ban nang.
Hai the ky XVIII - XIX cung chfing
kien tig'ng ndi bgnh vflc nfl quydn eua mot
sd nha Nho - ngfldi dan dng. Ba kieu
nhan
vat
phu nfl deu la do eac nha van -
nha Nho sing tic - da tao ngn nhflng edn
sdt van hoe cho giai doan
nay
la:
ngfldi
ehinh phu (vd linh), ngfldi cung nfl
va
ngfldi ky nfl. Chinh phu ngdm
ciia
nha
Nhd Dang Trin Cdn (sinh

va
mit d diu
the ky
XVIII)
nguygn tie
bing
ehfl Han
da dfldc nhieu ngadi hao hflng dich sang
thd tig'ng Viet (thd Nom), hien cdn gifl
dfldc 7 ban dich (3 ban
bing
thd luc bat
va
4 ban bang thd song that luc bit).
Hign tfldng ed nhieu ban dich Chinh phu
ngdm sang tieng Viet nhfl the cho thay
lan sdng hfldng fing manh me dd'i vdi tfi
tfidng dat ra trong tac pham. Nha Nho
Nguyin Gia Thidu (1741-1798) vidt Cung
odn ngdm
khue,
nhfing de tai ve ngfidi
cung nfl khdng chi la
cam-hflng
cua rigng
Nguyin Gia Thidu, ma
cd
ea mot phong
trao viet vd ngfldi cung nfl d giai doan
cudi the ky XVIII, edn dng

ehi
la dai dien
tigu bieu nhat. Nguyin Du (1765-1820)
la
mot nha Nho di xa hdn ca tren eon dadng
tranh dau cho nfl quyen vdi viec dng chon
nhan
vat
ehinh
la
cd gai Thuy
Kidu
mot
ngfldi con gai ladng thien, cd khat vong
manh me vd tinh yeu
tii
do, nhang bi xa
hdi day vao than phan ky nfl. Cach fing
xfi khdng theo chuan mfic Nho giao trong
tinh ygu cua Thuy Kidu,
nhfi.viec
tdn tai
trong nha chfia hang ehuc
nam ma
khdng
tuin tig't eua Thuy Kieu, da gay ndn
tranh luan, binh pham trong sudt Ca thd
ky XIX va diu the ky XX. Mdi
]sieu
nhan

vat neu van dd nfi quyen theo mot each
rigng, song ddu do eac nha thd - nha Nho
sang tao. Thfie td nay cho thay, nha Nho
cung ed thg tig'p can vdi van de nfl quyen
theo hfidng tich cfic.
Nhan vat chinh phu - ngfidi vd linh - ed
le
chi
la cai cd dg tie gia Dang Trin Cdn
Ign
tig'ng ndi gium ngfidi phu nfi quy toe
nhflng khat khao sau kin nhfing khdng
kem phin sdi ndi
v^
tinh yeu
Ifia
ddi diy
mau sac
nhuc thg. Bdi khi ngfidi chdng di
danh tran xa, nhidu
nam
khdng tin tfic
va
cflng khdng rd ngay ve, thi tac gia mdi
ed ed dg sfi dung cac motip nhfl giac mdng
gap chdng, ndi cd ddn trdn chig'c gifldng
trd'ng
ving,
hay ndi lo ve tuoi xuan dang
qua di udng phi.

Nhan vat cung nfl cung la kidu nhan
vat kha truyen thd'ng cua
van
hoc phfldng
Ddng. Nhflng trong van hoe Viet Nam,
ehi de'n giai doan nay, nhan vat cung nfl
mdi dfldc cae nha
Nl^o
chu y khai
thae.
Day
la
kieu ngadi phu nfl cd nhan sac -
mot net nfl tinh rat dac biet ma van hoe
nha Nho thfldng ne tranh - nhang rat bat
hanh vi che do cung nfl. Hang tram, hang
ngan
ngfldi phu nfl xinh dep phai phuc vu
19
TRAN NHO
THIN
cho nhu ciu an ehdi, giai tri cua mot ong
vua thi ta't nhign, ddi so'ng
tinh
due cua
ho ra't cd cflc. Ngfldi cung nfl thit sung
(khdng edn dfldc vua ygu) thi coi nha da
chg't ngay trong cuoc sdng
nay.
Mau

sic
ai an, nhuc the eua tic phim Cung odn
ngdm khue \a mot net nfl quydn ndi bat.
Tac gia da tai hien cam giac khoai lac eua
cung nfl khi dfldc sung ai
va
sfl dau budn
khi ma't tinh ygu eua quan vfldng. Tai sao
ngfldi phu nfl khdng noi va nghi ve dieu
dd mdi la ngfldi phu nfl dflc hanh?
Nhflng
chi
vdi nhan vat Thuy Kidu,
van
hoc nfl quydn eua nha Nho Viet Nam
thdi
trung^
dai mdi thfle sfl dat
dinh
cao.
Thuy Kidu da kha chu dong tim dg'n vdi
Kim Trong, chang trai ma
nang
yeu quy,
sfl ehu dong ma Nho gia khdng thg cha'p
nhan. Thuy Kieu da hi canh ngo cuoc
song
day
vao thanh lau, ndi la dia nguc
dd'i vdi ngfldi phu nfl trinh tig't. Tuy

nhien, Kieu da di qua nha ehfla 15 nam
ma khdng chon cai
chet
de bao toan trinh
tig't, khong "tuan tig't"
dau
cho nang da
hfla hdn vdi Kim Trong. Nguygn Du da
vig't ve cuoc ddi nang vdi sfl cam thdng,
thfldng yeu, tran trong dae biet.
Ca ba nfl nhan vat ndi trdn ddu dfldc
cie tie gia Nho si nhin tfl quan diem
"hong nhan bac menh". Cae cau thd md
diu cho ba tic pham deu thdng bao vd
trie't ly "hong nhan bac menh":
Thud trdi da't ndi cdn gio bui
Khach ma bdng nhieu noi truan chuyen.
{Chinh phu ngdm)
Oan chi nhfing khach tieu phong
Ma xui phan bac
nim
trong ma dao.
{Cung odn ngdm
khue)
La gi
bi sic
ta phong,
Trdi xanh quen thoi ma hong danh ghen.
{Truyin Kiiu)
"Hong nhan bac menh" la menh de phd

bien ci Trung Quo'e va Vigt Nam thdi
trung dai, nhang de'n the ky XVIII - XIX,
eac nha van - Nho si Viet Nam da sii
dung menh de nay de ndi len
sii
ba't cong,
vo ly cua xa hoi nam quyen do'i vdi nhflng
ngfldi phu nfl ed nhan
sic,
ky thflc
la
sfl
Ign
an xa hoi nam quydn da bien ngfldi
phu nfl nhan
sic
thanh dd ehdi(12).
Mot sfl migu ta
vin tit
nhfl trgn cflng
du cho tha'y, cac nha Nho - nhflng ngfldi
dan 6ng trong boi canh van hda To'ng Nho
d giai doan nay van co the tigp can chu
nghia nfl quyen theo
each
rigng cua ho,
ngu
Ign
nhflng va'n de ma thflc tg' cuoc
s6'ng

va
tam nhin eua ho cho phep.
Nhflng, se la khong day dii neu chung ta
khong ndi de'n khuynh hfldng bao thu cua
nha Nho trong va'n de nfl quyen sudt tfl
the ky XVIII cho de'n
niia
diu the ky XX.
Vi va'n de nay la de tai ciia mot chuygn
luan
doc lap ngn d day chung toi
chi
chon
phan tich hai sfl kien tigu bigu: mot
Id,
cie nha Nho ca ngdi kieu ngfldi phu nfl
Viet Nam co thiic, da tuan tig't theo
chdng, dfldc lap den thd; hai
Id,
cae nha
Nho phg binh nhan vat Thuy Kieu, mot
nhan vat van hoc.
Chdng cua Doan phu nhan, mot phfi
nfl cd thflc cl thg' ky XVIII, hi
t^
tr^n nam
1786.
Ba lap dan te ngfldi chdng rdi ra
ben sdng ndi ngfldi chdng chg't
lam

lg
chigu hdn, sau dd ba gieo minh xu6'ng
song
chg't. Co ngfldi da lam thd cam khai
eii chet dd nhfl sau:
Kha lan nhi bach da nien quoc,
Thien ly dan di nhat phu nhan.
(Dang thadng mot trieu dai c6 hdn hai
tram nam
le.
(12)
Xem:
"Tri^t
ly Truyen Kieu trong
bdi
canh vin
hoa xa hpi Viet Nam
cuoi
the ky
XVIH
dau
th^
ky
XIX"
trong sach cua Tran Nho Thin:
Vdn hgc trung
dgi Viet Nam
dUdi
goc nhin vdn hda, Nxb Giao
due,

2008,
tr.275-314.
20
TtTTHUC TIEN VAN HOC
VIET
NAM
Chi
cdn mot ngadi phu nfl gifl dfldc
thign ly
va
dao ngfldi)(13).
Diy
la ldi ca ngdi ngfldi liet nfl da tuin
tidt theo chdng, phu hdp vdi quan niem
bao thu, phi ly, phan nhan dao eua Td'ng
Nho.
Hai chfl "thiin
If
d (Jay ngiu nhien
hay c6 dung y gdi lign tfldng de'n cau "tdn
thign ly, digt nhan due" eua Chu Hy. Chu
Hy noi: "Thanh nhan thign ngdn van ngfl
chi thi giao nhan tdn thien ly digt nhan
due",
"hoc gia tu thi each tan nhan due,
phuc tan thign ly, phfldng thuy vi hoe"
{Chu Tit
nga
luc, quyen 4). "Thien ly"
trong hai cau thd trgn ed tinh cha't nguy

bign ra't ro: tai sao lai cho viec
tuan
tig't
theo chdng
la
thign ly? Ngfldi
dan
dng ed
sfle
manh ed
bip
hdn ngfldi phu nfl, dd la
thien ly. Ngfldi phu nfl de eon, dd
la
thign
ly, tfic
la
quy luat khach quan. Nhfing
chang cd
tinh
quy luat tat yg'u nao trong
viec ngfidi vd
phai/ngn tuan
tig't theo
ngfidi chdng da chet. Dd chi la
each
tuyen
truyen diy ich ky cua dao dfic nam quydn
bit cdng. Khdng co ngfidi
dan

dng
nao
tuin tidt, chg't theo ngfidi vd. O Viet Nam
khdng cd hg thd'ng sach Hit
na
truyin cd
the
la
vi dd'i vdi va'n dd thu tiet hay tuin
tidt cua phu nfi, nha Nho Viet Nam
khoan dung hdn so vdi nha Nho Trung
Qudc. Nhfing, viec cac nha Nho Viet Nam
ca ngdi ngfidi phu nfi tuin tidt theo chdng
hay lay eii chg't dg chfing minh tig't hanh
vdi ngfidi chdng cflng khdng phai la qui
hiem. Vu Thi Thig't, ngfldi thie'u phu Nam
Xfldng (nhan
vat
ed thfle d huyen Ly
Nhan,
Ha
Nam) da tfl trim de chflng
minh long chung thuy, trinh
tring
eua
minh trfldc ngfldi chdng ea ghen da di vao
van
hoe, dfldc nhieu ngfldi ea ngdi
la
liet

nfl,
ban than
ba
dfldc tdn thd nhfl mot nfl
thin linh fing(14).
Bai
thd ca ngdi Vu thi
da dfidc viet theo tinh thin Td'ng Nho :
Nga di Vu thi nUdng ta
Bach nhat thi de phan tao hda
Hong nhan tinh
tii
phd cao tham
Hoang giang ehinh khi tdn thidn dia
Co
quan
anh phong xuydn cd kim.
(Bai thd
nay
vig't gifia thanh thien
bach nhat de
lam
rd le tao hda
Tim long sau kin eua ngadi bdng nhan
danh phd mac cho trdi dat big't
Chinh khi cua ngadi phu nfi tren ddng
Hoang giang trfidng tdn cfing trdi dat
Dao dfic tdt dep eua ba sg mai edn vdi
thdi gian).
Logic eua viec ca ngdi

va
thin thanh
hda ngfidi phu nfi tuin tiet la
nhim
dinh
hfidng, khuygn khich nhflng hanh ddng
phu nfl
tuan
tig't tfldng tfl. Khdng thay cd
chuyen ngfldi dan dng tuan tig't theo vd.
Ng'u so sanh vdi An Do, dg thay ed sfl
tfldng ddng vdi viec
lap
ddn thd tfidng
niem nhfing ngfidi phu nfi nhay
Ign gian
thigu chg't theo chdng.
Sfi kien thfi hai ehung tdi phan tich la
viec eac nha Nho the ky XIX - XX binh
luan nhan vat Thuy Kieu(15), nhan vat
(13) Xem: Pham Dinh Ho - Nguyen An, Liet phu
Dodn phu nhdn, sach Tang thUdng ngdu luc, ban
dich cua True Khe. Nxb Van hoa - Thong tin, 2000,
tr.62-63.
(14) Theo luan an tie'n si cua Nguyin Nam, c6 it
nha't 6 van ban viet ve
Vii
thi, trong do ton xUng
ba la liet nQ. Trieu Le da cho
due

tUdng dong, trieu
Nguyin da ba lan phong than cho Vii thi vao cac
nam 1909, 1911, 1924. Luan an cho biet tinh chat
than thanh hoa ngiidi phu nut tiet liet nay qua biic
dai
tii
b den thd "Cau chi ta't tog"
^±'&^.
(Cau
xin ba tat
iing
nghiem). Xem: Nam, Nguyen,
"Writing
as Response and Translation: Jiandeng
Xinhua and the Evolution of the Chuanqi Genre in
East Asia, Particularly in Vietnam". Harvard University,
Cambridge, Massaehusttes, 2005.
(15)
Thiiy
Kieu vo'n la mot phu nil eo thiic d Trung
Quo'e,
nhiing da
dUdc
tieu thuyet hoa, trcl thanh
nhan vat van hoc cua Kim Vdn Kiiu truyen, rapt
tieu thuyet chUdng hoi cuoi
dcii
Minh, dau ddi
Thanh. Nguyin Du da vay
miidn

eo't truyen cua
Kim Vdn Kiiu truyen de sang tac Dogn trUdng tdn
thanh,
tiic Truyen Kiiu.
21
TRAN NHO
THIN
eua mot tic pham van hoe ndi tieng Viet
Nam. Hien nien dai ra ddi Truygn Kieu
vin edn la vin de tranh luan, song
chic
chin
nd xua't hien muon nha't trong thap
ky diu tign ciia the ky XIX. Cd ra't nhieu
van de da dat ra quanh nhan vat phu nfl
hfl ca'u nay, nhflng chung tdi chi ndi den
each tig'p nhan nhan vat phu nfl nay theo
quan diem Td'ng Nho ve trinh tiet.
Tam diem ciia van de ma cac nha Nho
Viet Nam suo't the ky XIX - diu the ky
XX thao luan ve Thuy Kidu
la
va'n de
trinh - dam. Cd hai sfl kien trong hanh vi
cua nhan vat Thuy Kidu dfldc ho ehu y.
Mot la, Thuy Kieu - mot ed gai - da to ra
kha ehu ddng trong tinh ygu vdi chang
trai Kim Trong: nang da chii dong hen hd
vdi Kim, chu dong tim dg'n vdi Kim trong
dgm khuya thanh

ving:
"Xam
xam
bang
ldi vfldn khuya mot minh". Viec nay tuy
da dfldc eac nha Nho the' ky XIX bd qua,
song lai khdng qua mat cac nha Nho thg'
ky XX. Ngd Dflc Ke (1878-1929) va Huynh
Thuc Khang (1876-1947) la hai nha Nho
duy tan - ygu nfldc va ed tinh than phg
phan Td'ng Nho manh me. Hai cu vi boat
dong ygu nfldc, chdng Phap, nen deu bi
thiic dan Phap day
ra
Cdn Dao. Nhang,
trong each nhin ddi sd'ng than xac cua
ngadi phu nfl, hai cu
van
dflng trgn lap
trfldng bao thu eua Tdng Nho. Nam 1924,
Ngd Dfic Ke viet: "Mot ddi thieu nign
nam nfi, dgm thanh ngfidi
ving,
treo
tfidng trd ngo, fide hoi chuyen trd vdi
nhau, dd'i vdi phong hda dao dfic da la
viec bat chinh; md diu quyen sach nhfi
the,
du sau co to ve hig'u nghia gi dau nfia
cflng khong du lam gfldng td't cho ddi".

Nam
1930, Huynh Thuc Khang edn nang
ldi hdn: "Hien xa hoi ta ngay nay ma diin
ra nhflng tudng thfldng phong, bai tuc
kia, cai gid'ng doc con di Kieu gieo vao
trong coi tfl tadng khong phai la it"(16).
Nha
s^
hoc Nguyin The Anh vidt vi cu
Huynh Thuc Khang nhfl sau: "cu Huynh
Thuc Khang, td ra la hien than cua mot
loai tri thfie dfldc nuoi dfldng trong Nho
giao va tha'm nhuin Nho
hoc"(17).
Mot
nfl nhan vat dfldc Nguyin Du, mot nha
Nho sing tic vdi tinh thin tran trong ygu
thfldng, lai bi cae nha Nho khic len an
la
dam, di. Sfl kien nay ban than no cho
tha'y Nho giio la mot he gia tri md, da
chieu; nha Nho la mot nhan vat van hda
phfle tap, nhieu kha nang phan hoa.
Mot va'n de vao loai hoc bua nha't dd'i
vdi nhflng ngfldi mud'n bao ve gia tri Nhe
giao la thai do nghiet nga cua nd ddi vdi
sfl sdng eua ngfldi phu nfl. Tinh thin thu
tig't, tuin tiet da chi phoi dg'n each binh
luan Thuy Kieu ciia cac nha Nho the ky
XIX. Thuy Kieu sau khi ban minh cho Ma

Giam Sinh da bi dfla den lau xanh. Tai
day, nang da rut dao tfl sat dg bao ve
pham gia cua ngfldi phu nfl. Vua Minh
Mang (tri vi tfl 1820 de'n 1840) da khen
ngdi: "Dung dao nhon sat than, long trinh
nfl gifl minh tiet
Idn".
Tren
efldng
vi mot
dng vua cua trieu Nguyin theo Minh Nho
(hay Td'ng Nho?), vua Minh Mang da
khdng bo
Id
cd hoi de tuygn truyen cho ly
tadng diy cha't nam quyen ve ngadi liet
nfl.
Nguyin Cdng Trfi (1778-1858), mot
nha Nho dfldc nhieu hoc gia hien dai coi
la "nha Nho tai tii" vdi phim cha't "thi
tai,
da tinh", lai phe phan gay
git
nang
Kieu. Bdi va'n de la, sau khi Kieu dam
(16) Ve nguon
tU
lieu va phan
tich
hai y kien nay,

xin xem: Tran Nho Thin. Vdn hgc trung dgi Viet
Nam
dudi goc
nhin vdn hda, Sdd.,
tr.373.
(17)
Nguyin The Anh. A Case of Confucian Survival
in Twentieth Century Vietnam: Huynh Thuc Khang
and His Newspaper Tieng Dan (Mot
triicfng
hdp
triicing ton cua tinh thin Nho giao
cl
Viet Nam vao
the ky XX: Huynh Thuc Khang va
tcl
bao Tie'ng
ddn),
ban dich cua Nguyin
Tii
Tri§t,
Nghien cQu
Hue, t.4, 2002, tr.22-32.
22
TtTTHUC TIEN VAN HOC
VIET
NAM
dao
vao
ed tfl tfi nhflng khdng chg't,

nang
da khdng quyg't tam chg't. Thuy Kidu da
sdng trong ehd'n nha ehfla hang ehuc nam
trdi,
nghia la khdng gifl dfldc phim tig't
theo quan diem Nho giio. Nguyin Cdng
Trfi da phg phin Thuy Kidu, cho
ring
vi
ta dam, vi "bfidm chin ong chfidng" nen
da phai song kig'p doan trfldng. Nguyin
Cdng Trfl ddi hdi ngfldi phu nfl Thuy
Kidu phai tfl tfi dg bao
toan
pham tig't.
Hai ngfldi, mot ong vua, mot quan dai
thin, khen va chg tfldng nhfl mau thuin
nhau nhflng ky thfle rat thd'ng nhat: chet
ddi sfi nho, thit tig't chuyen ldn(18). Dieu
dang ehu y la, quan digm
khie
nghiet cd
tinh
chit To'ng Nho dd'i vdi trinh tiet phu
nfi tdn tai dai dang ngay ea trong each
nghi cua Tan Da (1889-1939), mot nha
Nho cd nhidu net each tan, tfing dfidc cac
nha thd lang man Au hda thudc phong
trao
thd Mdi

n^a
diu thg' ky XX tdn vinh;
dng dfidc xem
la
ngfidi dao nhfing ban
dan
diu tign bao hieu cho
trao
lfiu van hoc
hien dai. Trgn
An
Nam tgp chi
so'
37,
ngay
16-4-1932, Tan
Da
ea ngdi nhflng tig't phu
xfia "diu chfia han nhfl phung hoang, ky
lan trong phi cim tiu thu, thdi cung la
hdn ngoc
h
nui da, hat chau trong be chai.
Ddi ddi vua chua, dn ban tiet hgnh khd
phong cflng
la
vi
vat
qui eua ddi, ddi ndn
biet qui

vaj^'.
Ca ngdi ta't nhign la mot
each phat bigu quan niem gia tri.
Thflc tign
van
hoc nha Nho Viet Nam
dfldi gde nhin nfl quyen cho thay, Nho
giao
la
mot he thd'ng gia tri nhieu chieu,
phfic tap, khdng thg ddn gian khen hay
chg mot chieu, khdng the nghien efiu Nho
giao nhfi mot he thd'ng khep kin hay mot
he tfi tfidng nhan dao ehu nghia, hoac la
tfi tfidng phan nhan dao. Ve ly thuyg't,
Nho hoe xgt tfl Luan
nga
eua Khdng
T^
da
ham
chfia nhieu kha nang khac nhau,
cho phep giai thich khac nhau. Dao nhan,
pham trfi li, neu nhin tfi quan diem bao
ve chd do nam quyen thi se la
"khic
ky
phuc li vi nhan". Nhfing, khi ndi dao
nhan la yeu ngadi, dao nhan la dao
trung, thfi, thi Khdng Tfi da khong loai

trfi kha nang tig'p can tinh thin nfi
quyen. Van de la, phadng dien nao dadc
nha'n manh. Hdn nfla, tren thiic td, Nho
giao vdi nhflng khiem khuyg't cua nd cho
phep cac nha Nho cung it nhidu tiep xuc
vdi cac hoc thuyg't tfl tadng dao dfic tdn
giao khac, nhfi Phat giao, dao Lao Trang.
Ban than nhan vat nha Nho cung la mot
nhan vat van hda cd nhieu the nang khac
nhau, ed the "bao hoang hdn vua", ma
cung ed the ddi mdi, tig'p
can
chu nghia
nhan dao tich cfic. Nguygn Du, tac gia
Truyen Kiiu ndi tig'ng, vdi nhan vat Thuy
Kidu tao nen sdng gid tranh luan,
la
nha
nhan dao vi dai, da bgnh vfic, ddng cam
vdi ngfidi ky nfi Thuy Kieu khdn khd
ehinh la mot nha Nho. Va, nhflng ngfidi
phe phan Thuy Kidu, du rat khac nhau
ve quan digm ehinh tri, ve dia vi xa hdi,
song deu gap nhau tren quan digm trinh
tiet bao thu. Ta't ea ho deu la nha Nho.
Mat khac, xet tfi quan diem gia tri, Nho
giao khdng phai la he gia tri thuan nhat.
Cd nhfing yeu td' tich cfic cd the ke thfia,
nhfi nhan each dao dfic cua nha Nho, song
cung cd nhflng yg'u to' tieu cfic khdng thg

khdng phe phan, nhat la khi chung bi xa
hoi nam quyen ldi dung de khd'ng che, dan
ap phu nfl hay bi giai cap thd'ng tri phong
kig'n ldi dung de ap dat ach thd'ng tri len xa
hoi.
Vay nen, khdng the mot chieu khang
dinh Nho giao chi la tich cflc, hay
chi
la
tigu cflc,
ma
can phan tich Nho giao qua
thfle tiin van ban, qua sfl kien cu thg vdi
hoan canh xa hdi xac dinh.Q
(18) Chiing toi da trinh bay van de nay trong Van
hgc trung dgi Viet Nam dUdi goc nhin van hoa,
Sdd., tr.368-369.
23