Phân tích bài thơ Bức Tranh

BỨC TRANH THƠ “CHIỀU TỐI” CỦA NHÀ THƠ HỒ CHÍ MINH
… Tháng 8 năm 1942, với tư cách là đại diện cho cách mạng Việt Nam, Bác Hồ sang
Trung Quốc để tìm sự ủng hộ của lực lượng Đồng minh, tạo điều kiện cho cuộc đấu tranh dân
tộc ta sớm giành thắng lợi. Vừa đến huyện Túc Vinh thuộc tỉnh Quảng Tây, Bác đã bị chính
quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam một cách vô cớ. Đó là một hành vi sai trái. Để bưng bít dư
luận, cắt đứt mọi liên lạc của Bác, bọn chúng liên tục chuyển Bác qua các nhà lao khác nhau,
và thường giải đi vào lúc sang sớm, lúc trời còn tối mịt cho đến chiều tối vẫn còn lưu lạc trên
đường. Những lần giải đi như thế, Bác được ngắm cảnh thiên nhiên thông khoáng và cuộc
sống diễn ra năng động, khơi nguồn cảm hứng cho Bác viết nên những vần thơ phảng phất
phong vị cổ điển mà vẫn nổi bật chất hiện đại, mang đậm dấu ấn phong cách của chủ thể trữ
tình – nhà thơ, chiến sĩ cộng sản Hồ Chí Minh. Bài thơ Chiều tối là một trong những tác
phẩm ra đời trong hoàn cảnh như thế và tác phẩm đã thể hiện nhuần nhị những phẩm chất
trên.
Hình ảnh thiên nhiên hiện ra trong đôi mắt Người tù – nhà thơ là một cánh chim tìm
nơi tá túc qua đêm, một đám mây bơ vơ giữa bầu trời mênh mang vô tận.
Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không
(Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không)
Chiều tối là thời điểm mà theo quy luật, thì tạo vật cũng như con người chuyển sang
trạng thái nghỉ ngơi. Khi bóng tối buông xuống đậm dần, không gian rơi vào tĩnh lặng,
thường đẩy con người vào tâm trạng hướng nội, đặc biệt là những kẻ tha phương lữ thứ, lòng
thường dậy lên bao mối cảm hoài. Thôi Hiệu khi chứng kiến hoàng hôn vây phủ cảnh quan
quanh lầu Hoàng Hạc hơn ngàn năm trước, đã bâng khuâng thốt lên vần thơ chất chứa nỗi
hoài hương da diết:
Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai
Nữ sĩ Thanh Quan trên con đường vào kinh đô nhận chức Cung trung giáo tập, dừng
chân trên đỉnh Đèo Ngang, nhìn cảnh trời, non, nước mênh mang, rồi ngẫm lại thân gái dặm
trường mà lòng quặn đau, khi hình dung cảnh sum vầy của gia đình đầm ấm giờ chỉ còn lại
quá khứ luyến nhớ mà thôi! Vần thơ của nữ sĩ nghe đến mức nao lòng:

Dừng chân đứng lại trời non nước
Một mảnh tình riêng ta với ta
Nếu so sánh với các thi sĩ trên, thì hoàn cảnh Bác đang chịu đựng khắc nghiệt hơn
nhiều. Từ tinh mơ cho đến tối, Bác vẫn còn cất bước trên con đường lưu đày vất vả; nhưng
Bác không hề băn khoăn về bản thân mà tâm hồn lại đang hướng ngoại, ghi nhận những hình
ảnh thiên nhiên cô lẻ,. Phải chăng tình cảm đó xuất phát từ bản chất “nâng niu tất cả chỉ quên
mình” của Bác.
Trong lúc thế giới thiên nhiên muôn thuở đọng lại thành hình ảnh cô đơn lạc lỏng
trong những trang thơ buồn của Đỗ Phủ, Thôi Hiệu từ ngàn xưa, thì trong thơ Bác, trên hành
trình lưu đày nơi đất khách vào lúc chiều tối cũng có một cánh chim, một đám mây cô lẻ giữa
không gian hoang vắng mênh mang. Tất cả đã được Bác định hình trong bức thi hoạ Chiều tối
với gam màu hoàng hôn cổ điển. Thấp thoáng trong không gian thơ của Bác, bạn đọc thấy có
bóng dáng của các thi gia thời Đường, Tống. Nhưng ở đây, Bác không nhằm tạo ra một gam
màu mờ xám để hoà đồng với cái tâm trạng não nề bi thương của chủ thể trữ tình như các thi
gia xưa.
Bức tranh thiên nhiên quạnh vắng trong thơ Bác có giá trị như tấm phông nền độc lập,
để làm nổi bật bức tranh cuộc sống lạc quan sinh động của con người đang diễn ra trong thời
điểm đêm về giữa rừng núi hoang vu.
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng
(Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết lò than đã rực hồng)
Hình ảnh trong bức tranh thơ Chiều tối là sự đơn nhất, thống nhất, lại đối lập giữa
cảnh thiên nhiên với cảnh miêu tả cuộc sống của con người. Đây cũng là nét độc đáo tài hoa
có tính phong cách của nhà thơ – chiến sĩ Hồ Chí Minh. Dù chủ thể trữ tình không xuất hiện
trực tiếp trong thơ, nhưng chúng ta cũng hiểu được trong không gian thơ bao hàm một cánh
chim tìm cây để ngủ, một đám mây lơ lững giữa bầu trời, một cô gái miền sơn cước đang xay
ngô, một lò than rực hồng và một người tù cô độc. Đó là sự thống nhất về hệ hình ảnh, nhưng
lại tạo ra sự đối lập giữa cái tỉnh, cái thụ động của thiên nhiên, của mây, của chim, với cái chủ
động có ý thức của con người, của cô miệt mài xay ngô để cả gia đình được quây quần quanh

bữa cơm đầm ấm. Sự tập trung nỗ lực vào công việc ấy đã trở thành nguồn nhiệt lượng giúp
cô gái khắc chế được cái lạnh xâm nhập vào cơ thể toát ra từ sương rừng đã núi. Đó là một
hình tượng về người lao động đáng trân trọng, được nhà thơ khắc hoạ chân dung nổi bật dưới
ánh lửa hồng.
Bài thơ Chiều tối ra đời có tính ngẫu hứng trong chuyến lưu đày, được Bác bén vào
trong lượng ngôn từ ngắn gọn mà hàm súc. Lời kết của bài thơ hàm chứa nhiều ý tưởng thơ
sâu sắc. Việc xay ngô là vất vả kiên trì nhưng quyết tâm thì cũng đến lúc hoàn thành, để thiếu
nữ cất tiếng thở phào khoan khoái. Chân dung “sơn thôn thiếu nữ” nổi bật trước lò than đỏ
gợi ra cảm giác vừa ấm áp vừa xua đi cái bóng tối âm trầm giữa núi rừng thâm nghiêm.
Từ hồng ấm áp khép lại vần thơ “Chiều tối” có giá trị như một con mắt thơ lấp lánh.
Nó đem lại cho không gian nghệ thuật thi ca ấm áp hồng tươi, xua tan cái bóng tối ám ảnh
mênh mang của đất trời. Hình ảnh thơ “lô dĩ hồng” như một “đối trọng” đủ sức nặng để cân
bằng tất cả những khó khăn, vất vả, tối tăm xuất hiện ở phần trước của bài thơ. Sắc màu,
trạng thái của bức tranh thơ, hình ảnh thơ vận động từ tối sang sáng, từ nhọc nhằn vất vả đến
hoàn thành thư thái. Từ đó, làm người đọc liên tưởng đến chủ thể trữ tình cũng đang trên
đường chiến đấu gặp buổi gian nan, nhưng với lập trường vững vàng của một người cộng sản,
Nhà thơ – Chiến sĩ Hồ Chí Minh luôn ấp ủ một màu hồng lạc quan cách mạng trong tâm hồn,
màu hồng biểu tượng cho ngọn cờ tự do và độc lập, mà Bác đem cả một đời đấu tranh để cho
nó sớm trở thành hiện thực tung bay trên mọi miền của Tổ quốc. Sự nghiệp cách mạng rõ là
khó, nhưng vấn đề là ở niềm tin, và có quyết tâm thì rồi sẽ đến ngày thắng lợi huy hoàng, như
cô gái xay ngô cũng đến lúc “Bao túc ma hoàn” đón “lô dĩ hồng”. Đó phải chăng là tư tưởng
thơ sâu sắc mà Bác muốn trao gởi đến tất cả chúng ta qua bài thơ Chiều tối, bài thơ phảng
phất màu cổ điển, mà vẫn ánh lên tinh thần lạc quan cách mạng của chủ thể trữ tình Hồ Chí
Minh – Người chiến sĩ cộng sản lỗi lạc của thời hiện đại…