Luận văn thạc sĩ USSH quan hệ việt nam nhật bản sau chiến tranh lạnh từ góc nhìn địa chính trị

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
------------***------------

NGUYỄN THỊ HỒNG MINH

QUAN HỆ VIỆT NAM - NHẬT BẢN
SAU CHIẾN TRANH LẠNH TỪ GĨC NHÌN
ĐỊA CHÍNH TRỊ

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chun ngành: Chính trị học

Hà nội - 2010

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
------------***------------

NGUYỄN THỊ HỒNG MINH

QUAN HỆ VIỆT NAM - NHẬT BẢN
SAU CHIẾN TRANH LẠNH TỪ GĨC NHÌN
ĐỊA CHÍNH TRỊ
Luận văn Thạc sĩ chun ngành Chính trị học
Mã số: 603120

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Văn Hà

Hà nội - 2010

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỤC LỤC
Mở đầu ............................................................................................................... 1
Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ĐỊA CHÍNH TRỊ VÀ TÁC
ĐỘNG CỦA NHÂN TỐ ĐỊA CHÍNH TRỊ ĐẾN QUAN HỆ VIỆT NAM NHẬT BẢN ....................................................................................................... 11
1.1. Một số vấn đề lý luận về địa chính trị ..................................................... 11
1.1.1. Lịch sử tư tưởng về chính trị và các phượng diện tiếp cận chủ yếu ........ 11
1.1.2. Những đặc trưng cơ bản của địa chính trị - (địa chính trị quốc gia)........ 19
1.1.3. Vai trị của tài nguyên địa chính trị ......................................................... 23
1.2. Những nhân tố địa chính trị tác động tới quan hệ Việt Nam - Nhật
Bản ..................................................................................................................... 25
1.2.1. Tầm quan trọng của khu vực biển Đông Việt Nam ................................. 25
1.2.2. Từ quan hệ giữa Nhật Bản với các nước láng giềng và Hoa Kỳ ............ 27
1.2.3. Nhân tố Trung Quốc................................................................................. 30
Chương 2: THỰC TRẠNG VÀ XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA QUAN
HỆ VIỆT NAM - NHẬT BẢN HẬU CHIẾN TRANH LẠNH TỪ GĨC
NHÌN ĐỊA CHÍNH TRỊ..................................................................................... 36
2.1. Thực trạng quan hệ Việt Nam - Nhật Bản hậu chiến tranh Lạnh từ
góc nhìn địa chính trị ....................................................................................... 36
2.1.1. Quan hệ Việt Nam - Nhật Bản thời kỳ chiến tranh Lạnh ........................ 36
2.1.2. Những thành tựu của quan hệ Việt Nam - Nhật Bản thời kỳ hậu chiến
tranh Lạnh .......................................................................................................... 40
2.1.3. Chính sách đối ngoại của Nhật Bản và vị trí của Việt Nam trong chính
sách đối ngoại của Nhật Bản .............................................................................. 45
2.1.4. Chính sách đối ngoại của Việt Nam và vị trí của Nhật Bản trong chính

sách đối ngoại của Việt Nam ............................................................................. 51
2.2. Xu hướng phát triển của quan hệ Việt Nam - Nhật Bản từ góc nhìn
địa chính trị ....................................................................................................... 58
2.2.1. Bối cảnh quốc tế và khu vực tác động tới quan hệ hai nước từ góc nhìn
địa chính trị......................................................................................................... 58
2.2.2. Triển vọng phát triển quan hệ giữa hai quốc gia ..................................... 68
KẾT LUẬN ....................................................................................................... 77
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 80
PHỤ LỤC .......................................................................................................... 85

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

ASEAN

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

AMF

Qũy tiền tệ châu Á

APEC

Hiệp hội các nền kinh tế châu Á Thái Bình Dương

WTO

Tổ chức thương mại thế giới

PAP

Đảng nhân dân hành động Singapo

NGO

Tổ chức phi chính phủ

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Địa chính trị là tài nguyên quan trọng của mỗi quốc gia. Cứ nhìn vào bản đồ
của một nước là biết được chính sách đối ngoại của nước đó (Napơlêơng). Địa
chính trị trở thành nhân tố tham gia trực tiếp vào việc hoạch định chính sách của
mỗi nước, đặc biệt là chính sách đối ngoại. Tuy nhiên, những giá trị của nguồn tài
nguyên này khơng mang tính nhất thành bất biến, mà cịn phụ thuộc vào khả năng
khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên này như thế nào, ứng với bối cảnh nào.
Nói đến địa chính trị là nói đến mối quan hệ biện chứng giữa yếu tố địa lý và
chính trị. Khái niệm này có ý nghĩa luận giải các mối quan hệ quốc tế, và chính
sách phát triển của mỗi quốc gia, cũng như sự phân bổ quyền lực trên cơ sở địa lý
trong những thời điểm lịch sử cụ thể. Do đó, khi nói đến lợi thế của mỗi quốc gia
về nguồn tài nguyên này là nói đến sự kết hợp của nhiều yếu tố, trong đó vừa có
cái thế về mặt địa lý - tự nhiên, lại vừa phải kết hợp với một bối cảnh chính trị kinh tế quốc tế và khu vực thuận lợi. Trong đó, cục diện kinh tế - chính trị xung
quanh được xem là nhân tố quyết định.
Căn cứ vào những tiêu chí trên, hiện Việt Nam đang được xem là quốc gia có
nhiều lợi thế về địa chính trị. Về địa lý - tự nhiên, bản đồ Việt Nam kéo dài từ Bắc
xuống Nam, với hơn 3000 km đường bờ biển, Việt Nam lại nằm ở vị trí tâm hình

học của miền Đơng Nam châu Á, do đó, lợi thế địa chính trị của Việt Nam có thể
được phát huy theo hai hướng: Một là làm “cửa ngõ’ ra biển của nội địa châu Á;
Hai là làm “đầu cầu” trên đất liền của con đường giao thương trên biển và trên
không đi qua biển Đơng, thơng ra Thái Bình Dương.
Tuy nhiên, cơ sở quan trọng để phát huy những yếu tố đó lại phụ thuộc rất lớn
vào bối cảnh chính trị - kinh tế xung quanh. Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, khi
trật tự thế giới phân ra làm hai cực (Xô - Mỹ) với những cuộc đối đầu quyết liệt về
chính trị và tư tưởng, thì vai trị của địa chính trị đã được “nhắc đến” và góp phần
viết nên một giai đoạn trong lịch sử Việt Nam với học thuyết Domino của Hoa Kỳ.
1

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Học thuyết đã ám ảnh các nhà lãnh đạo Hoa Kỳ muốn ngăn chặn chủ nghĩa cộng
sản tràn xuống phía Nam, và Việt Nam được coi là cái nút thắt quan trọng. Điều
này khiến cho Hoa Kỳ ngày càng dính líu và cuối cùng can dự vào cuộc chiến
tranh Việt Nam. Chiến tranh Lạnh kết thúc, thế giới bước sang một trạng thái phát
triển mới với những xu thế mới. Nổi bật là xu thế tồn cầu hóa khiến cho tính phụ
thuộc giữa các quốc gia ngày càng tăng; Đó là xu thế toàn thế giới đang ngày càng
bị chi phối và phụ thuộc hơn vào các cường quốc. Và Việt Nam cũng khơng nằm
ngồi xu thế đó. Bởi vậy, nếu các quốc gia khơng có sự nhạy bén trong quan sát để
có chính sách đối ngoại linh hoạt và đúng đắn sẽ nhanh chóng bị mất phương
hướng trong bàn cờ của những nước lớn và sớm trở thành một bộ phận trong
tương lai của người khác. Một trong những căn cứ quan trọng để đề ra các chính
sách đối ngoại phù hợp là dựa vào tài nguyên điạ chính trị.
Trong bối cảnh khu vực và quốc tế hiện nay (nhìn từ góc độ địa chính trị), xét
về tham vọng và tầm với của các nước lớn thì Việt Nam đang nằm trong bàn cờ
chiến lược của bốn cường quốc: Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ và Nhật Bản. Trong đó,
Nhật Bản là cường quốc đề cao tầm quan trọng của quan hệ ngoại giao với Việt

Nam hơn cả. Lý giải điều này cho thấy: Đối với Trung Quốc, Việt Nam vốn là cửa
ngõ thơng xuống phía Nam, nhưng ngày nay vai trị đó đang ngày càng giảm dần
khi Trung Quốc đã thiết lập được quan hệ ngoại giao với Myanmar để mượn
đường thông ra Ấn Độ Dương, đồng thời thiết lập quan hệ “đối tác chiến lược” với
Indonexia - là quốc gia có vùng biển nối liền từ Ấn Độ Dương sang biển Đơng.
Như vậy, nếu khơng có Việt nam thì Trung Quốc vẫn bảo đảm lưu thơng tới Ấn
Độ Dương, đồng thời có hai gọng kìm kẹp lấy Đơng Nam Á. Đối với Mỹ, với tham
vọng “lãnh đạo thế giới” nên trước sự trỗi dậy của Trung Quốc buộc Mỹ phải để
mắt đến biển Đông và Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Đầu năm 2009, BMI
(Tổ chức giám sát doanh nghiệp quốc tế) đưa ra dự báo: quan hệ Việt Nam và Mỹ
sẽ tiếp tục được cải thiện với việc “Mỹ coi Việt Nam như một đồng minh địa
chính trị ở Đơng Nam Á”. Tuy nhiên, tham vọng của Mỹ không chỉ ở khu vực
2

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


biển Đông hay Đông Nam Á, bởi vậy, tầm quan trọng của mối quan hệ Việt - Mỹ
đối với các chiến lược gia Hoa Kỳ cũng chỉ được đặt ở mức độ nhất định. Đối với
Ấn Độ, có quan điểm cho rằng: “Nếu có Việt Nam là đồng minh khu vực và đối
tác an ninh thân cận, giống như quan hệ giữa Trung Quốc và Pakistan, thì Ấn Độ
có thể “ăn miếng trả miếng” với Trung Quốc” Bharat Karnad - Chuyên gia về An
ninh quốc gia thuộc Viện nghiên cứu chiến lược Ấn Độ. Như vậy, đối với Ấn Độ
mục đích chủ yếu là muốn Việt Nam trở thành đối tác chiến lược nhằm đối trọng
với Trung Quốc. Với mục đích này thì chính sách đối ngoại giữa hai nước cũng ở
mức độ biểu hiện nhất định.
Còn riêng đối với Nhật Bản, Việt Nam đóng một vị trí chiến lược đặc biệt
quan trọng trong chính sách đối ngoại của quốc gia này. Cũng như Ấn Độ, Nhật
Bản luôn nuôi tham vọng làm cường quốc châu Á, nên trước hết Nhật Bản cần có
Việt Nam như một đồng minh địa chính trị chiến lược nhằm hạn chế sự trỗi dậy

của Trung Quốc. Hơn thế, biển Đơng có tầm quan trọng đặc biệt sống còn đối với
Nhật, 90% dầu lửa mà Nhật tiêu thụ và hầu hết hàng hóa giao dịch giữa Nhật với
Trung Đông và châu Âu phải qua đây. Chỉ cần Trung Quốc “thực thi chủ quyền”
của họ trên biển Đơng, thì coi như Nhật nằm trong tay Trung Quốc. Do đó, xét về
chính trị, qn sự hay kinh tế thì vai trị đồng minh với Việt Nam trở nên đặc biệt
quan trọng đối với những chiến lược phát triển cũng như tham vọng của Nhật Bản.
Đối với Việt Nam, là một đất nước đang phát triển, Việt Nam rất cần những điều
kiện nhằm mục tiêu phát triển kinh tế, trong khi Nhật Bản đang là cường quốc về
tài chính, về khoa học công nghệ,...Tất cả những điều mà Việt Nam đang cần cho
sự phát triển kinh tế của mình. Hơn thế, sự cạnh tranh về quyền lực giữa các nước
lớn đòi hỏi Việt Nam cần nhanh nhạy trong việc tìm cho mình một đồng minh
chiến lược để có thế thành cơng trong “vùng nước xốy”. Những điều này cho
thấy về phía Việt Nam cũng rất cần coi trọng mối quan hệ với Nhật Bản.
Xem xét quan điểm của Nhật Bản đối với Việt Nam, cùng những lợi ích mà
Việt Nam có thể có trong quan hệ với Nhật Bản nhằm đạt những mục tiêu phát
3

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


triển kinh tế, cho thấy quan hệ giữa Việt Nam và Nhật Bản cần phải được nghiên
cứu đúng với tính cấp thiết của nó. Một trong những cơ sở quan trọng cho việc
nghiên cứu mối quan hệ này là nhân tố địa chính trị. Việc tìm hiểu quan hệ Việt
Nam - Nhật Bản trên cơ sở địa chính trị sẽ cho ta thấy được tầm quan trọng trong
quan hệ này đối với mỗi quốc gia, đồng thời là cơ sở để mỗi nước ứng xử với các
nước xung quanh.
2. Tình hình nghiên cứu
Thực tiễn quan hệ Việt - Nhật từ sau chiến tranh Lạnh với những bước phát
triển vượt bậc đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong và
ngồi nước.

Tiêu biểu trong số đó là cơng trình nghiên cứu của tập thể tác giả: GS.
Kimura Hiroshi, GS. Furuta Motoo và TS. Nguyễn Duy Dũng, có tên: Những bài
học về quan hệ Việt Nam - Nhật Bản. Cơng trình tập trung nghiên cứu chủ yếu về
vai trò và tác động của quan hệ Việt Nam - Nhật Bản trong bối cảnh hợp tác khu
vực Châu Á - Thái Bình Dương, đồng thời phân tích những nhận thức của Nhật
Bản đối với Việt Nam và Việt Nam đối với Nhật Bản, từ đó xác định vị trí của mỗi
quốc gia trong quan hệ ngoại giao giữa hai nước. Theo GS. Furuta: Giai đoạn này
là "thời đại mới trong quan hệ Việt Nam - Nhật Bản".
PGS. TS Vũ Văn Hà là một trong những người nghiên cứu chuyên sâu về mối
quan hệ giữa Việt Nam - Nhật Bản trong lĩnh vực hợp tác kinh tế. Trong cơng
trình nghiên cứu: Quan hệ kinh tế Việt Nam - Nhật Bản trong những năm 1990 và
triển vọng, ông đã đề cập đến sự bùng nổ quan hệ kinh tế giữa hai nước trong
những năm 1990 (sau chiến tranh Lạnh), cùng những biến đổi trong chính sách đối
ngoại của hai quốc gia, đồng thời phân tích những nguyên nhân đã thúc đẩy mối
quan hệ đó. Cũng nghiên cứu về quan hệ Việt - Nhật trên lĩnh vực kinh tế, hai tác
giả Vũ Văn Hà và Dương Phú Hiệp đã đưa ra công trình nghiên cứu về: Quan hệ
Việt Nam - Nhật Bản trong bối cảnh quốc tế mới những năm gần đây và triển
vọng. Đặc biệt, trên cơ sở phân tích những thuận lợi và khó khăn trong việc thúc
4

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


đẩy mối quan hệ hai nước, các tác giả đã đưa ra những dự báo về xu hướng phát
triển của mối quan hệ này.
Cơng trình 25 năm mối quan hệ Việt Nam - Nhật Bản với sự đồng chủ biên
của Dương Phú Hiệp, Ngơ Xn Bình, Trần Anh Phương (1973 - 1998) đã khái
lược được lịch sử mối quan hệ Việt - Nhật, nhất là giai đoạn 1973 đến Nay. Đặc
biệt, cơng trình đã phân tích được những tiềm năng hợp tác giữa hai nước trong
lĩnh vực chính trị - an ninh, đồng thời phản ánh nhu cầu và khả năng đáp ứng nhu

cầu của mỗi nước, dựa trên cơ sở chính là vị trí địa lý và vai trị của biển Đông.
Gần đây, nhân dịp kỷ niệm 30 năm ngày thiết lập quan hệ Việt Nam - Nhật
Bản, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam đã
thực hiện đề tài: Quan hệ Việt Nam - Nhật Bản: Quá khứ, hiện tại và tương lai. Đề
tài nghiên cứu một cách tổng quan về lịch sử quan hệ Việt - Nhật với những đánh
giá sâu sắc về hiện trạng cũng như xu hướng phát triển trên hầu hết các lĩnh lực:
kinh tế; chính trị - ngoại giao và văn hố.
PGS. TS Ngơ Xn Bình với cơng trình: Nhận diện quan hệ Việt Nam - Nhật
Bản cho rằng: Có ba cơ sở để tạo lập và thúc đẩy quan hệ Việt Nam - Nhật Bản là:
Địa - kinh tế, Địa - chính trị và Địa - văn hố. Và dựa trên ba cơ sở đó để phân tích
quan hệ Việt - Nhật trên ba lĩnh vực tương ứng.
Nhìn chung, các cơng trình nói trên đã phân tích một cách sâu sắc về quan hệ
Việt Nam - Nhật Bản, đặc biệt là giai đoạn từ sau chiến tranh Lạnh đến Nay, trên
hầu hết các lĩnh vực, đồng thời đặt mối quan hệ đó trong cục diện chung của thế
giới, mà đặc biệt là khu vực châu Á Thái Bình Dương. Tuy nhiên, những cơng
trình trên chưa tập trung lý giải một cách một cách đầy đủ về căn nguyên làm hình
thành và duy trì mối quan hệ đó từ góc nhìn địa - chính trị. Đây được coi là một
trong những căn nguyên quan trọng nhất chi phối và quy định đến mối quan hệ
Việt - Nhật.

5

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Khái niệm “địa chính trị” từ lâu đã được các học giả sử dụng để nghiên cứu
như một nhân tố quan trọng tác động đến quan hệ giữa các quốc gia trên phạm vi
khu vực và toàn thế giới.
Là một chuyên ngành của khoa học chính trị, “Địa chính trị” trên thế giới vốn
được chú ý nghiên cứu từ khá lâu (từ cuối thế kỷ XIX). Những tác phẩm từng có

ảnh hưởng sâu rộng và mang ý nghĩa như một sự khai mở ban đầu cho chuyên
ngành này, gồm:
Tác phẩm “Influence of Sea Power upon History” (Ảnh hưởng của quyền lực
biển đối với lịch sử) của Mahan, xuất bản năm 1890. Đây được coi là là “luận
thuyết sấm sét” ảnh hưởng mạnh mẽ đến các quyết định quân sự của Oasinhton
sau này với sự khẳng định của Mahan về vị trí địa lý như là yếu tố quan trọng hàng
đầu và sức mạnh thực sự thuộc về những quốc gia biển chứ không phải các các
quốc gia lục địa.
Tác phẩm “Democratic ideals and reality” - (Lý tưởng dân chủ và thực tế),
xuất bản năm 1904 và “The geographical pivot of history” (Cơ sở địa lý của lịch
sử) xuất bản năm 1914 của Mackinder. Đây là hai tác phẩm nổi tiếng về địa chính
trị làm nền tảng cho sự ra đời của một môn khoa học mới là địa lý - chính trị. Các
tác phẩm tập trung vào việc phân tích mối tương quan giữa địa lý và chính trị.
Ngồi ra các tác phẩm như: “The state as a Form of Life” (Nhà nước như là
một hình thái của sự sống) xuất bản năm 1916; và “Foundations for a System of
Politics” (Những cơ sở của hệ thống chính trị), xuất bản năm 1920 của Rudolf
Kjellen , hay “L Espace Vital” của Ratzel, tạm dịch là “Không gian sinh tồn”.
Mặc dù những luận thuyết này ra đời nhằm phục vụ các mục tiêu chính trị của
phát xit Đức, song về mặt khoa học nó cũng đóng góp những nội dung tư tưởng
quan trọng trong việc khẳng định mối quan hệ của giữa địa lý và chính trị cũng
như những tác động tất yếu giữa hai yếu tố này trong tiến trình đi đến các mục
tiêu và tham vọng quốc gia.

6

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Từ thập kỷ 80, đặc biệt là thời kỳ hậu chiến tranh Lạnh, sau một thời gian ít
được nghiên cứu thuật ngữ địa chính trị trở lại với nhiều nội hàm mới. Tư tưởng

địa chính trị thời kỳ này nổi bật với học thuyết "chủ nghĩa Đại Dương mới” của
Huntington trong tác phẩm “Sự va chạm giữa các nền văn minh”, nhấn mạnh đến
mối quan hệ giữa lục địa và đại dương, giữa phương Tây và phương Đông.
Thông qua việc nghiên cứu đối sánh giữa các nền văn minh lớn trên thế giới
S.Huntington xác định các trung tâm quyền lực trên thế giới, đồng thời định hình
các cực của những xung đột quốc tế trong tương lai, mà theo ông một bên là
Trung Quốc và các quốc gia Hồi giáo cịn bên kia là phương Tây.
Bên cạnh đó khoa học địa chính trị cịn ghi tên Francis Fukuyama với thuyết
“tồn cầu mới” trong tác phẩm “Sự cáo chung của lịch sử?”. Theo lý thuyết này,
tất cả các bộ phận trên hành tinh được cơ cấu giống như các electron trong nguyên
tử, và quỹ đạo của nó sẽ chuyển động hướng tâm, với hạt nhân là các trung tâm
quyền lực kinh tế.
Ngoài ra, tác giả Zbigniew Brzenski – nhà chiến lược chính trị, cựu cố vấn an
ninh quốc gia Mỹ, trong cuốn “Bàn cờ lớn” cũng bàn về sự dịch chuyển địa chính
trị trên quy mơ tồn cầu từ Đại Tây Dương sang Thái Bình Dương, trong đó Trung
Quốc và Mỹ sẽ là bộ đôi làm thay đổi thế giới.
Ở Việt Nam, những nghiên cứu về chuyên ngành địa chính trị đến nay vẫn
cịn rất khiêm tốn. Thấp thống một vài bài viết có tính chất tổng kết lại những
quan điểm đã có trong lịch sử nghiên cứu địa chính trị thế giới, như: Cơng trình
“Khái qt lịch sử phát triển tư tưởng địa chính trị thế giới” (1999) của tác giả
Nguyễn Thế Lực (Viện Quan hệ quốc tế - Học viện chính trị - hành chính quốc gia
Hồ Chí Minh); Báo cáo chuyên đề hội thảo khoa học: “Một số vấn đề địa lý chính
trị và địa chính trị hiện nay” (2008) của tác giả Châu Ngọc Thái (Khoa Địa lý Đại học Khoa học xã hội và nhân văn thành phố Hồ Chí Minh); và những nghiên
cứu của tác giả Lương Văn Kế được tập hợp trong tập bài giảng mơn Quan hệ
quốc tế - phần địa chính trị của trường đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà
7

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Nội. Nổi bật gần đây là cơng trình nghiên cứu khá công phu của tác giả Vũ Hồng
Lâm (nghiên cứu sinh tại đại học Havar): “Tài nguyên địa chính trị của Việt Nam”
(2005). Cơng trình đã đưa ra những quan điểm của tác giả về địa chính trị và nhìn
nhận nó như một tài nguyên của quốc gia, từ đó có những đánh giá về vai trị, vị
thế của Việt Nam trên cơ sở của nguồn tài nguyên này.
Gần đây nhất là cơng trình “Sự biến động địa chính trị Đông Á hai thập niên
đầu thế kỷ XXI - Những vấn đề đặt ra và đối sách của Việt Nam” của tác giả Trần
Khánh (chủ biên) - Viện nghiên cứu Đơng Á. Cơng trình đã có sự tiếp cận hệ
thống từ lịch sử tư tưởng địa chính trị, cũng như khu trú được phạm vi tiếp cận đối
với khái niệm này, qua đó xem địa chính trị như là cơ sở cho những kiến giải về
quan hệ quyền lực ở khu vực Đơng Á.
Nhìn chung, những nghiên cứu về địa chính trị ở Việt Nam cịn khá hạn chế,
và các cơng trình lấy địa chính trị làm cơ sở để nghiên cứu quan hệ quốc tế lại
càng hiếm hoi và hầu như chưa có cơng trình nghiên cứu mối quan hệ Việt - Nhật
từ góc nhìn này. Mặc dù đã có nhiều cơng trình nghiên cứu với nhiều cách lý giải
khác nhau: từ khía cạnh tương trợ về lợi ích kinh tế, sự tương hỗ trong các mục
tiêu chính trị hay sự tương đồng văn hố, song có lẽ cần có sự thừa nhận sâu hơn
và để tồn diện hơn từ căn nguyên địa chính trị khi xem xét quan hệ Việt - Nhật.
Với tất cả những lý do trên đây, tôi chọn chủ đề “Quan hệ Việt Nam - Nhật
Bản sau chiến tranh Lạnh từ góc nhìn địa chính trị” làm đề tài luận văn thạc sỹ.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn
Mục đích của luận văn:
Từ góc nhìn địa chính trị góp phần làm rõ hơn căn nguyên thúc đẩy quan hệ
giữa Việt Nam - Nhật Bản, đồng thời dự báo triển vọng và xu hướng phát triển của
quan hệ hai nước.
Nhiệm vụ của luận văn:
- Trình bày những vấn đề lý luận cơ bản về lý thuyết địa - chính trị

8

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


- Xuất phát từ thực trạng quan hệ Việt - Nhật, làm rõ những ảnh hưởng của
nhân tố địa chính trị tới chính sách ngoại giao của mỗi quốc gia.
- Đánh giá và phân tích được xu hướng phát triển của quan hệ hai nước trên
cơ sở địa chính trị.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn
- Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quan hệ Việt Nam - Nhật Bản trên cơ
sở địa chính trị.
- Phạm vi nghiên cứu: Luận văn chỉ tập trung nghiên cứu quan hệ giữa hai
nước dưới góc nhìn địa chính trị giai đoạn từ sau chiến tranh Lạnh đến Nay.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận văn
- Luận văn sử dụng cơ sở lý luận và phương pháp luận của chủ nghĩa MácLenin.
- Sử dụng một số phương pháp chuyên ngành và liên ngành như:
so sánh, lơgic - lịch sử, phân tích tổng hợp, phân tích hệ thống…
6. Đóng góp mới về mặt khoa học của luận văn
- Luận văn góp phần làm rõ hơn về tài nguyên địa chính trị của Việt Nam
trong bối cảnh quốc tế và khu vực hiện nay.
- Bước đầu có những phân tích về quan hệ giữa hai nước nhìn từ căn ngun
địa chính trị trong giai đoạn từ sau chiến tranh Lạnh đến Nay.
- Đóng góp một số ý kiến trong việc xác lập cơ sở và dự báo xu hướng phát
triển của quan hệ Việt Nam - Nhật Bản trong tương lai.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu và kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, nội dung của
luận văn được kết cấu thành 2 chương, 4 tiết

9

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ĐỊA CHÍNH TRỊ
VÀ TÁC ĐỘNG CỦA NHÂN TỐ ĐỊA CHÍNH TRỊ ĐẾN
QUAN HỆ VIỆT NAM - NHẬT BẢN
1.1 Một số vấn đề lý luận về địa chính trị
1.1.1 Lịch sử tư tưởng địa chính trị và các phương diện tiếp cận chủ yếu
a. Lịch sử tư tưởng địa chính trị
Trong tác phẩm “Geography” - một tác phẩm cổ xưa về chính trị, nhà địa lý
học người Hy Lạp Strabo đã nhận xét: “Sứ mệnh chủ yếu của địa lý học là phục vụ
cho nhu cầu của nhà nước”[25, tr.798]. Sau này, Napoleong cũng nhận định: Biết
được vị trí của một quốc gia sẽ biết được chính sách đối ngoại của quốc gia đó.
Như vậy, việc vận dụng những yếu tố địa lý vào các hoạt động ch ính trị vốn
được nhận thức từ rất sớm, tuy nhiên phải đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ
XX, hoạt động nhận thức này mới thực sự phát triển để hình thành nên
ngành khoa học về địa chính trị với hệ thống các quan điểm, các trường
phái nghiên cứu khác nhau.
Alfred Thayer Mahan 1 được coi là cha đẻ của địa chính trị học. Tư tưởng
nổi bật của Mahan về địa chính trị là: Ơng đề cao vai trò của biển đối với sức
mạnh tổng hợp của một quốc gia, và cho rằng những quốc gia có lối vào biển
thì dễ trở thành cường quốc hơn là các quốc gia nằm hoàn toàn trong lục địa.
Với việc đề cao vai trò của biển, tư tưởng địa chính trị của Mahan nhấn mạnh
đến yếu tố vị trí lãnh thổ sẽ quy định sức mạnh và quyền lực của một quốc gia.
Tác giả thứ hai là Sir Halford Mackinder với học thuyết “vùng đất trung
tâm”2. Điểm giống nhau trong tư tưởng của Mackinder và Mahan là cả hai ông
1

Alfred Thayer Mahan (1840 – 1914), là một lý thuyết gia người Mỹ. Những tư tưởng tiêu biểu của ông về địa
chính trị được tập trung trong tác phẩm vốn được coi là kinh điển của địa chính trị học là: “Sự ảnh hưởng của quyền

lực hàng hải đối với lich sử”, viết năm 1890.
2
Mackinder (1861 – 1947) với học thuyết “vùng đất trung tâm” đã đưa ra một cơng thức nổi tiếng: Ai chiếm được
Đơng Âu thì sẽ chiếm được vùng đất trung tâm (ý nói đến nước Nga) – Ai chiếm được vùng đất trung tâm sẽ chiếm
được hịn đảo của thế giới (ý nói lục địa Á – Âu) – Ai chiếm được hòn đảo thế giới sẽ kiểm soát được cả thế giới.

10

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


đều nhìn thấy mối quan hệ gần gũi giữa yếu tố địa lý với yếu tố chính trị của
mỗi một quốc gia. Song, nếu Mahan tuyệt đối quyền lực biển thì lập luận căn
bản của Mackinder lại ở chỗ: Chính sự phát triển của khoa học kỹ thuật đầu
thế kỷ XX đã đem lại quyền lực cho đất. Đó là sự phát triển của các đường xe
lửa, hệ thống đường cao tốc… sẽ đem lại việc kiểm sốt giao thơng trên bộ
nhiều hơn.
Mackinder đã đưa ra thuật ngữ “vùng đất trung tâm” với lập luận: Các
trung tâm quyền lực chính trị thì ln có xu hướng mở rộng về mặt lãnh thổ
địa lý. Như vậy, trong tư tưởng của Mackinder về địa chính trị, ơng hướng tới
vai trị của phạm vi lãnh thổ đối với quyền lực của quốc gia.
Về mối quan hệ giữa các quốc gia, Mackinder cho rằng: Thế giới này là
một hệ thống khép kín, nên một sự thay đổi nhỏ nào thuộc hệ thống cũng sẽ
làm thay đổi sự cân bằng các mối quan hệ trên những phần cịn lại.
Thứ ba là nhóm các nhà tư tưởng địa chính trị Đức, với ba đại diện:
Fridrich Ratzel, Rudolf Kjellen và Karl Haushofer.
Ratzel 1
Ơng cho rằng: Địa chính trị là căn cứ nhằm xác định sức mạnh của
một quốc gia nhờ hình dáng địa lý, đường biên giới trên đất liền và đại
dương của mình, đồng thời nhờ đó mà tiến hành kiểm sốt các hoạt động

thực tế của các quốc gia ở ngồi lãnh thổ của mình thông qua các căn cứ
hải quân và các thuộc địa mà quốc gia này có được.

1

Fridrich Ratzel (1846 - 1911), là một học giả người Đức. Tác phẩm nổi tiếng của Ratzel là “L Espace Vital”,
tạm dich là “Không gian sinh tồn”. Đây là một tác phẩm nổi tiếng của ông xuất bản năm 1902, đề cập đến 7 định
luật bành trướng của một quốc gia, trong đó nhấn mạnh đến yếu tố lãnh thổ là mục tiêu chính cho các cuộc mở
rộng không gian sinh tồn - tức là các cuộc bành trướng xâm chiếm lãnh thổ; Gồm: 1. Không gian của một dân tộc
được mở rộng đồng thời với văn minh của dân tộc đó, nền văn minh tiến bộ sẽ đồng hoá nền văn minh kém tiến
bộ hơn. 2. Lãnh thổ quốc gia sẽ phát triển theo tỷ lệ thuận với sức mạnh kinh tế và đội ngũ thương buôn của quốc
gia. 3. Việc bành trướng của một đế quốc được thực hiện qua cách “hấp thụ và tiêu hố”các nước nhỏ. 4. Đường
biên quốc gia khơng xác định mà chỉ là tạm thời để đánh dấu giữa hai giai đoạn của quá trình bành trướng. 5.
Quá trình bành trướng đất (lãnh thổ) là mục tiêu chính. 6. Mục tiêu bành trướng là các quốc gia yếu – kém kề
cận, và sẽ không thể đạt mục tiêu bành trướng nếu láng giềng là cường quốc. 7. Hiện tượng bành trướng có
khuynh hướng lan rộng.

11

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Kjellen 1
Là người đầu tiên sử dụng thuật ngữ "địa chính trị" để nói về vị trí của một
quốc gia với tư cách là một thực thể sống trong không gian, ơng định nghĩa: Địa
chính trị là khoa học coi quốc gia là một tổ chức về mặt địa lý hay một hiện tượng
trong không gian. Và giữa các "tổ chức" (quốc gia) đó ln ln có sự đấu tranh
với nhau nhằm giành các lợi ích, nguồn lực cần thiết cho sự sống, trong đó lãnh
thổ là cái quan trọng nhất.
Haushofer2

Kế thừa ý tưởng về khái niệm “không gian sinh tồn” của Ratzel, Haushofer
đưa ra học thuyết về “khoảng không để sống”, “khoảng không để tồn tại” và cho
rằng: Lịch sử đang diễn ra là lịch sử của các “khoảng khơng tồn tại” của mỗi quốc
gia, chính vì thế mỗi nhà nước, mỗi quốc gia có quyền mở rộng “khoảng khơng
sống” - tức, đi xâm lược nước khác.
Về địa chính trị học, ơng cho rằng: Địa chính trị là một ngành khoa học mà
mục đích của nó là nghiên cứu địa lý làm sao để phục vụ cho việc bành trướng của
nước Đức quốc xã. Với ông, khái niệm quyền lực chính trị và quyền lực địa chính
trị là một.
Các quan điểm về địa chính trị của các tác giả thuộc trường phái địa chính trị
Đức tuy khác nhau song về cơ bản có những điểm chung như sau: 1. Coi các nhà
nước là thực thể chính trị cơ bản; 2. Mọi hoạt động của nhà nước phụ thuộc rất lớn
vào yếu tố lãnh thổ; 3. Tương tác giữa các nhà nước ln mang tính cạnh tranh
nên chiến tranh là chuyện thường tình; 4. Trong thời đại cơng nghiệp, diện tích tối
ưu của các nhà nước có xu hướng mở rộng.
1

Rudolf Kjellen (1846 - 1922), là một học giả người Thuỵ Điển và là người chịu ảnh hưởng rất sâu sắc những
tư tưởng địa chính trị của Fridrich Ratzel. Những tác phẩm chủ yếu của ơng có đóng góp cho sự phát triển lý
thuyết địa chính trị là: “The state as a Form of Life” (Nhà nước như là một hình thái của sự sống), 1916; và
“Foundations for a System of Politics” (Những cơ sở của hệ thống chính trị), 1920.
2
Karl Haushofer (1869 – 1946), một học giả người Đức, là người có ảnh hưởng rất mạnh mẽ đến Hitle. Sau chiến
tranh thế giới thứ nhất (từ năm 1924), Haushofer đã lập ra Viện Địa chính trị và tiến hành xuất bản Tạp chí về địa
chính trị với tên gọi “Zeitschirift Fiir Geopolitik”.

12

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Với những quan điểm này, khoa học địa chính trị ở Đức đã trở nên phản
động khi quá nhấn mạnh đến tính đấu tranh sinh tồn trong quan hệ giữa các
nhà nước và tuyệt đối hố vai trị của yếu tố lãnh thổ.
Sau thế chiến hai và đặc biệt là sau khi chiến tranh Lạnh kết thúc, thuật
ngữ “địa chính trị” sau một thời gian bị lãng quên đã trở lại và dần phát triển.
Song lúc này, những nghiên cứu về địa chính trị khơng cịn hướng vào việc
nghiên cứu sức mạnh của những quốc gia riêng rẽ xoay quanh quyền lực biển
hay quyền lực đất, mà khái niệm này đã có sự nhận thức mới.
Tiêu biểu là tác giả Saul Cohen với tư tưởng về sự phân chia các khu vực địa
chính trị trên thế giới, hình thành cấu trúc quyền lực trong các mối quan hệ không
gian, trong đó Mỹ là siêu cường. Gatdi đưa ra các định chuẩn địa chính trị của mỗi
quốc gia bao gồm: lợi ích quốc gia, những nguy cơ bên ngoài đe doạ lợi ích đó và
phương án chống nguy cơ.
Ngồi ra, các tác giả như: Joseph S.Nye với tác phẩm “Nghịch lý sức mạnh
Mỹ”; Maridon Juareno với tác phẩm “Sự đảo lộn của thế giới địa chính trị thế kỷ
XXI”; Zbigniew Brzezinski với tác phẩm “Bàn cờ lớn”; Samuel Hungtington với
tác phẩm “Sự va chạm giữa các nền văn minh”; Thomas L.Friedman với hai tác
phẩm “Thế giới phẳng” và “Chiếc Lexus và cây ôliu”… Tất cả những tác giả này
tuy tư tưởng khác nhau, song cùng bàn về địa chính trị với ý nghĩa là cấu trúc
quyền lực chính trị của thế giới, nhằm tìm kiếm lời giải cho một trật tự thế giới
mới sau Chiến tranh Lạnh.
Gần đây, một số quan điểm về địa chính trị đã được đưa ra:
TS. Vũ Hồng Lâm1: “Tài nguyên địa chính trị của một nước là sự kết hợp
của địa thế, tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên nhân văn của nước đó với những
vận hội mà cục diện chính trị và kinh tế quốc tế mở ra cho nước đó” [22].
GS. Brow và GS. Elidabet: “Địa chính trị là ngành học mà mục đích của nó
nhằm giải thích các quan hệ quốc tế dựa một cách căn bản vào việc nghiên cứu các
1

Vũ Hông Lâm hiện là nghiên cứu sinh tại đại học Havard, với chuyên ngành sâu là An ninh châu Á

13

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


yếu tố địa lý, tức là dựa trên các yếu tố địa lý để đưa ra các học thuyết giải thích
các quan hệ quốc tế”[4, tr.11]
Nguyễn Trần Bạt: “Địa chính trị là khoa học nghiên cứu các yếu tố địa lý chi
phối xu thế và thái độ chính trị của quốc gia hoặc khu vực”[1].
Tóm lại, nhìn vào lịch sử tư tưởng địa chính trị cho thấy có rất nhiều quan
điểm khác nhau, tiếp cận từ những góc độ và cấp độ khác nhau, song giữa
những sự khác nhau đó vẫn xuất hiện 2 phương diện tiếp cận chủ đạo.
- Phương diện thứ nhất bàn về địa chính trị với tư cách là tài nguyên của
mỗi quốc gia. (Địa chính trị quốc gia).
- Phương diện thứ hai bàn về địa chính trị với tư cách là cục diện cấu trúc
của trật tự thế giới hay bản đồ quyền lực thế giới. (Địa chính trị thế giới).
Vậy, với hai phương diện tiếp cận này có thể dùng chung 1 định nghĩa
về địa chính trị được khơng? Câu trả lời là khơng, do nội hàm của nó hồn
tồn khác nhau.
b. Các phương diện tiếp cận chủ yếu
 Phương diện tiếp cận thứ nhất: Địa chính trị với tư cách là tài nguyên
của một quốc gia - Địa chính trị quốc gia
Chủ thể của địa chính trị quốc gia là một quốc gia - dân tộc xác định.
Địa chính trị quốc gia khơng phải là sự kết hợp giữa yếu tố địa lý với yếu tố
chính trị một cách chung chung mà nó được cụ thể bằng sự kết hợp giữa các yếu
tố bất biến và khả biến. Yếu tố bất biến là những quy định sẵn có về cấu trúc,
hình dáng, vị trí lãnh thổ và biên giới quốc gia và những tiềm năng tự nhiên của
quốc gia (tài nguyên thiên nhiên). Yếu tố khả biến là tài nguyên nhân văn bao

gồm chế độ chính trị, vai trị, năng lực của chủ thể cầm quyền và bối cảnh quốc
tế - khu vực xung quanh.
Ở đây đặt ra hai câu hỏi: Thứ nhất, sự kết hợp biện chứng giữa các yếu tố bất
biến và khả biến đó tạo ra cái gì? Thứ hai, sự kết hợp đó diễn ra như thế nào và
đâu là yếu tố quyết định?
14

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Với câu hỏi thứ nhất, sự kết hợp biện chứng giữa các yếu tố đó góp phần
tạo ra sức mạnh quốc gia, quyền lực quốc gia khi đặt trong mối tương quan với
sức mạnh và quyền lực của các quốc gia khác. Đó là quyền lực được hình thành
và xác định trên cơ sở quyền sở hữu và sử dụng các quyền lực biển, quyền lực
đất, quyền lực trên không, quyền lực dầu mỏ…
Với câu hỏi thứ hai, sự kết hợp biện chứng giữa các yếu tố đó diễn ra như
thế nào? Có thể nói, khái niệm trọng tâm khi nghiên cứu địa chính trị là khái
niệm “Nhà nước - dân tộc” (Nation - State). Nó vừa là đối tượng hướng tới vừa là
chủ thể chủ yếu và trực tiếp tham gia. Khái niệm “nhà nước - dân tộc” vốn trụ vững
trên những giá trị nền tảng là: Lãnh thổ, xã hội cơng dân, tổ chức chính quyền, chủ
quyền1 [42, tr.177-178]. Từ khái niệm “Nhà nước - dân tộc” mới xuất hiện một loạt
khái niệm liên quan: biên giới lãnh thổ, chủ quyền quốc gia, vị trí và quy mơ lãnh
thổ, tiềm năng thiên nhiên, chế độ chính trị, chủ thể cầm quyền… Địa chính trị quốc
gia phải là sự kết hợp của tất cả các yếu tố đó. Mối quan hệ biện chứng giữa các yếu
tố đó diễn ra như sau: Nhà nước - dân tộc vừa là chủ thể sở hữu các yếu tố mang
tính địa lý vừa là chủ thể sử dụng nó; Cịn yếu tố địa lý là cơ sở để nhà nước hoạch
định chính sách và chiến lược của mình.
Vậy, yếu tố nào là yếu tố quyết định? Với tư cách là một tài nguyên nên sự
giàu mạnh của quốc gia phụ thuộc rất lớn vào địa chính trị của quốc gia đó.
Như đã phân tích ở trên, địa chính trị là tài nguyên tổng hợp từ nhiều yếu tố,

trong đó khơng có yếu tố nào là yếu tố quyết định.
Thông thường, đất nước nào dồi đào về tài ngun thiên nhiên, khống sản thì
trở thành những quốc gia giàu có, nhưng trong nhiều trường hợp địa thế - vị trí địa

1

Bốn yếu tố đó cụ thể là: 1. Lãnh thổ là ranh giới tuyệt đối để phân biệt môi trường trật tự bên trong với mơi trường
vơ chính phủ bên ngồi. Nhờ có dấu hiệu này mà mỗi nhà nước dân tộc đều tự khép mình như một đơn tử. 2.Trong
khn khổ lãnh thổ ấy, ý niệm về xã hội công dân và ý niệm về công bằng mới được xác định. 3. Người ta cũng chỉ
có thể đề cập đến một chính quyền trung ương khn khổ của khơng gian được định hình bởi biên giới quốc gia. 4.
Dĩ nhiên quyền lực của chính quyền trung ương chỉ được quan niệm là tối cao - với tư cách là chủ quyền trong
không gian ấy mà thôi.

15

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


lý lại là yếu tố quyết định đến sự hưng thịnh của một quốc gia. Hai ví dụ tiêu biểu
là HongKong và Singapo và một phản ví dụ là Congo.
Tuy nhiên, cũng khơng phải đất nước nào có vị trí lãnh thổ nằm trên các
đường trung chuyển quan trọng của khu vực hay thế giới cũng đều là những nước
có tài ngun địa chính trị lớn. Điều này cịn phải phụ thuộc vào bản thân quốc gia
đó xử lý lợi thế này như thế nào và các quốc gia láng giềng phát triển ra sao.
Chẳng hạn, Việt Nam là một cửa ngõ của Lào và Campuchia ra biển, nhưng yếu tố
này quan trọng đến đâu còn tùy thuộc Lào và Campuchia giàu mạnh đến đâu. Hay
như, Việt Nam hiện đang là láng giềng của Trung Quốc, và đang được rất nhiều
cường quốc tranh thủ là đồng minh địa chính trị, nhưng nếu đặt lại câu hỏi Trung
Quốc không mạnh như bây giờ mà vẫn phát triển trì trệ như những thập niên 60 thì
liệu Việt Nam có được coi là nước có tài ngun địa chính trị lớn hay khơng.

Từ những phân tích trên có thể đưa ra một cách hiểu về địa chính trị quốc
gia như sau:
Địa chính trị của một quốc gia là sự kết hợp giữa các yếu tố mang tính địa lý và
các yếu tố mang tính nhân văn trong một bối cảnh lịch sử xác định, qua đó góp phần
định hình được sức mạnh, quyền lực của quốc gia đó trong mối tương quan với sức
mạnh và quyền lực của quốc gia khác.
 Phương diện tiếp cận thứ hai: Địa chính trị với tư cách là cục diện hay cấu
trúc của trật tự thế giới - Địa chính trị thế giới
“Địa”: với nghĩa là cục diện, cấu trúc; “Chính trị”: với ý nghĩa là quyền lực
chính trị.
Địa chính trị thế giới là cấu trúc quyền lực giữa các chủ thể chính trị
trên thế giới.
Chủ thể bao gồm: Các quốc gia - dân tộc là đơn vị cơ bản. Bên cạnh các quốc
gia - dân tộc cịn có các đơn vị khác như: các tổ chức phi chính phủ xun quốc gia;
các giáo phái, các tơn giáo…

16

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Ở góc độ tiếp cận này, địa chính trị là cấu trúc, bản đồ quyền lực thế giới. Địa
chính trị thế giới mang thuộc tính động. Nghĩa là trục quay của nó cũng đồng thời
với trục quay của lịch sử. Tuy nhiên, tính giao động của nó với tư cách là cấu trúc
thì khơng lớn, do thời gian để nó định hình là tương đối dài.
 Mối quan hệ giữa địa chính trị quốc gia và địa chính trị thế giới:
Xét ở một góc độ nhất định, địa chính trị của quốc gia là một trong những nhân
tố quan trọng tạo nên địa chính trị thế giới. Đó là khi đặt tài nguyên địa chính trị của
các quốc gia (chủ yếu là các quốc gia lớn) bên cạnh nhau trong một bối cảnh quốc tế
xác định thì sẽ thấy được cấu trúc, cán cân quyền lực giữa các quốc gia, hay phần

nào thấy được địa chính trị thế giới. Trật tự hai cực thời kỳ chiến tranh Lạnh là một
ví dụ.

Ngồi ra, cịn một khái niệm nữa là “địa chính trị khu vực”. Khi nghiên cứu
địa chính trị ở phạm vi khu vực thì tuỳ từng trường hợp nó được tiếp cận ở phương
diện này hay phương diện kia. Thứ nhất, nếu khu vực được coi như một chỉnh thể
thống nhất và độc lập đặt bên cạnh các khu vực khác của thế giới thì nội hàm của nó
trùng với nội hàm của thuật ngữ “địa chính trị” ở phương diện tiếp cận thứ nhất.
Còn nếu khu vực được hiểu là một tập hợp các chủ thể (chủ yếu là các nhà nước - dân
tộc), qua đó nghiên cứu cục diện của khu vực trong mối tương quan giữa các nhà
nước - dân tộc chứa trong bản thân nó, thì địa chính trị khu vực lúc này có chung nội
hàm với thuật ngữ “địa chính trị” ở phương diện tiếp cận thứ hai.
Mối quan hệ giữa địa chính trị quốc gia - địa chính trị khu vực và địa chính trị
thế giới có thể được thể hiện như sau:
17

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Ở đây, phạm vi đề tài không hướng vào nghiên cứu địa chính trị với tư cách là
cấu trúc quyền lực chính trị thế giới, mà trên cơ sở lý thuyết của phương diện tiếp
cận thứ nhất để phân tích những đặc trưng của địa chính trị với ý nghĩa là tài nguyên
của mỗi quốc gia. Theo nghĩa này, địa chính trị suy cho cùng là một cơ sở để kiến
giải về quan hệ quốc tế trong đó dựa vào yếu tố địa lý, các quốc gia đưa ra các
chiến lược ảnh hưởng đối với quốc gia khác trong phạm vi một khu vực hay tồn
cầu. Nói cách khác: Địa chính trị là biến vị trí địa lý thành sức mạnh ảnh hưởng.
1.1.2

Những đặc trưng cơ bản của địa chính trị - (Địa chính trị quốc gia)

 Địa chính trị là một loại tài nguyên động
Ngoài những điều kiện tự nhiên (địa thế, tài nguyên thiên nhiên…), sức mạnh
của tài ngun địa chính trị cịn phụ thuộc rất lớn vào bối cảnh quốc tế - khu vực
xung quanh và chủ thể cầm quyền ở quốc gia đó. Chính điều đó quy định thuộc
tính của loại tài nguyên này.
Là một loại tài nguyên động nên giá trị và ý nghĩa của địa chính trị khơng
mang tính nhất thành bất biến mà phụ thuộc vào sự vận động của lịch sử.
Trong thời kỳ chiến tranh Lạnh, thế giới chia làm hai cực với các cuộc đối đầu
về hệ tư tưởng. Với mục tiêu ngăn chặn sự phát triển của chủ nghĩa cộng sản xuống
phía nam, Mỹ đã thực hiện học thuyết Domino, dính líu và cuối cùng can dự vào
cuộc chiến tranh Việt Nam. Tuy nhiên, mâu thuẫn Xô - Trung xảy ra (1960), sau đó
Mỹ đạt được “Thơng cáo Thượng Hải” với trung Quốc (1972). Bối cảnh lịch sử đã
thay đổi. Lúc này vai trị địa chính trị của Việt Nam trong mục tiêu ngăn chặn sự phát
triển của chủ nghĩa cộng sản ở khu vực Đơng Nam Á khơng cịn mấy ý nghĩa, Mỹ đã

18

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


dần chủ động rút quân khỏi miền Nam Việt Nam và chuyển thành âm mưu bản địa
hoá cuộc chiến tranh bằng tên gọi: “Việt Nam hóa chiến tranh”.
Nhân tố thứ hai quy định thuộc tính động của địa chính trị là vai trò và
năng lực của chủ thể cầm quyền.
Cũng là nước Mỹ, nhưng sau mỗi cuộc chuyển giao quyền lực với sự thay
thế nhau giữa hai đảng Dân chủ và Cộng hoà cũng phần nào cho ta thấy sự
khác nhau trong việc xử lý tài nguyên địa chính trị của đất nước này. Đó là sự
khác nhau trong sách lược của Bill Clinton và G. Bush. B. Clinton chịu ảnh
hưởng của chủ nghĩa “tự do mới” nên chiến lược ông đưa ra nhằm phát triển
nền kinh tế thị trường có sự tham gia của nhà nước, qua đó khống chế các

quốc gia khác bằng những ràng buộc về kinh tế. Trong khi quan điểm của G.
Bush lại dùng sức mạnh quân sự để áp đặt mong muốn của người Mỹ lên các
nước có xung đột với Mỹ về lợi ích, với chiến lược “đánh địn phủ đầu” dưới
hình thức “tự vệ tấn công”. Cuối cùng, sự phát triển của nền kinh tế Mỹ cũng
như vị thế của Oasinhton trên trường quốc tế khác nhau như thế nào sau các
nhiệm kỳ tổng thống đã cho ta thấy vai trò của chủ thể cầm quyền tác động
như thế nào đến sự ảnh hưởng của một quốc gia.
Một ví dụ khác. Cho đến nay người ta vẫn nhắc đến Lý Quang Diệu như
một lãnh tụ kiệt xuất của Singapo. Sau năm 1954, cũng như nhiều nước thuộc
địa khác Singapo vừa giành độc lập từ tay đế quốc Anh và vẫn còn là một
nước lạc hậu so với các nước phương Tây. Tuy nhiên, Lý Quang Diệu cùng
với các thành viên của Đảng Nhân dân Hành động (PAP: People`s Action Party)
sau khi nắm quyền lãnh đạo đã phát hiện ra những thế mạnh của đất nước này. Đó
là biến Singapo trở thành trạm trung chuyển hàng hải của khu vực và thế giới,
cùng với đó là thực hiện một loại các biện pháp đối nội khác như: xây dựng một
xã hội học tập; một nền chính trị trong sạch;…. Tất cả đã giúp Singapo phát triển
nhanh chóng, để nửa thế kỷ sau quốc gia này trở thành con rồng sớm nhất châu Á
và cũng là một trong những nước đạt được mức thu nhập cao nhất thế giới.
19

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Như vậy, tài nguyên địa chính trị của một quốc gia lớn hay không phụ
thuộc chặt chẽ vào chủ thể cầm quyền và những biến đổi của đời sống chính
trị, kinh tế xung quanh của khu vực và thế giới. Địa chính trị theo đó khơng
chỉ là địa thế, cũng không chỉ là tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên nhân văn
hay vận hội mà là sự kết hợp của tất cả các yếu tố này.
 Bán kính ảnh hưởng của tài nguyên địa chính trị của mỗi quốc gia là rất lớn
và ngày càng có xu hướng mở rộng

Nếu đơn giản nhìn vào bản đồ địa lý sẽ thấy Việt Nam và Pháp là hai miền
đất xa xôi. Song từ góc độ địa chính trị, bán kính ảnh hưởng của tài nguyên địa
chính trị Việt Nam lại tác động đến nước Pháp. Lý do mà Pháp xâm lược Việt
Nam có liên quan điến điều này.
Pháp xâm chiếm Việt Nam với hai lý do: Thứ nhất, xuất phát từ kết quả
thám hiểm hai dịng sơng Hồng và sơng MêKơng đã cho Pháp thấy một con
đường để tiến vào nội địa Trung Quốc - một thị trường rộng lớn - trong lúc các
con đường khác từ sông Dương Tử hay Tây Giang đã bị các đế quốc khác
chiếm đóng. Và điều này chỉ có thể thực hiện được nếu chiếm được Việt Nam.
Thứ hai, nếu chiếm được Việt Nam, Pháp sẽ làm chủ được bán đảo Đông
Dương, tạo được căn cứ cho mình ở Châu Á và có nguồn lực địa chính trị để trở
thành một cường quốc toàn cầu. Do tài ngun địa chính trị của Việt Nam có
ảnh hưởng quan trọng với Pháp như vậy nên sau thế chiến hai, dù đã từng bị
thất bại song Pháp vẫn cố công xâm lược Việt Nam lần nữa và sau khi thất thủ
ở Điện Biên Phủ thì tồn bộ hệ thống thuộc địa của Pháp cũng bắt đầu tan rã
theo.
Như vậy, tài ngun địa chính trị có bán kính ảnh hưởng rất lớn, hơn thế nó ngày
càng có xu hướng mở rộng. Điều này có thể lý giải: do xu thế hội nhập khu vực và
quốc tế khiến cho tính phụ thuộc giữa các quốc gia ngày càng tăng, theo đó sức lan
toả của các sự kiện kinh tế, chính trị trở nên rất lớn và tính đan xen về mặt lợi ích

20

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


ngày càng chặt chẽ, do đó cùng một lúc tài ngun địa chính trị của một nước có ảnh
hưởng đến một loạt nước khác nhau.
Bán kính ảnh hưởng của tài nguyên địa chính trị Việt Nam trong bối cảnh
hiện nay là một ví dụ tiêu biểu.

Xét về tham vọng và tầm với của những nước lớn, Việt Nam đang được coi là
quốc gia có tài ngun địa chính trị lớn khi đồng thời nằm trong bàn cờ chiến lược
của bốn cường quốc: Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ và Nhật Bản. Đối với Trung Quốc,
một trong những vai trò trọng yếu của Việt Nam là cửa ngõ ra biển của miền Tây
Nam với hai tỉnh chủ yếu là Vân Nam và Tứ Xuyên. Đối với Mỹ, Ấn Độ, Nhật
Bản, Việt Nam trở thành “đồng minh” địa chính trị chiến lược trong việc ngăn
chặn sự ảnh hưởng của Trung Quốc ở Đông Nam Á nói riêng và Châu Á nói
chung. Riêng đối với Nhật Bản, tài nguyên địa chính trị của Việt Nam có một ý
nghĩa đặc biệt. 90% dầu lửa mà Nhật tiêu thụ và hầu hết hàng hóa giao dịch giữa
Nhật với Trung Đông và châu Âu đều phải qua biển Đông. Trong khi, khu vực
Biển Đông thuộc quyền kiểm soát của Việt Nam là một yết hầu trên con đường
biển thơng giữa Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương đi lên Đơng Bắc Á, do đó nếu
khơng “bắt tay” với Việt Nam, mà đồng thời để Trung Quốc “thực thi chủ quyền”
đối với tồn bộ biển Đơng thì coi như Nhật Bản đã nằm trong tay Trung Quốc.
Như vậy, bán kính ảnh hưởng của tài nguyên địa chính trị là rất lớn, và ngày
càng được mở rộng trong xu thế quốc tế hố và khu vực hố do tính phụ thuộc và
tính đan xen về mặt lợi ích giữa các quốc gia ngày càng chặt chẽ. Điều này làm
cho việc xử lý nguồn tài nguyên địa chính trị giữa các quốc gia có cùng lợi ích
đang và sẽ trở nên vơ cùng phức tạp.
1.1.3 Vai trị của tài ngun địa chính trị
 Địa chính trị là căn cứ quyết định xu hướng phát triển nền kinh tế của một
quốc gia.

21

LUAN VAN CHAT LUONG download : add