Luận văn thạc sĩ VNU LS các chức năng của nhà nước trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở việt nam luận văn ths luật 60 38 01

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT

NGUYỄN THỊ HÀ PHƯƠNG

CÁC CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC
TRONG QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN
NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG
XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM
Chuyên ngành : Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật
Mã số

Cơng trình được hồn thành
tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội

Người hướng dẫn khoa học: TS. Vũ Hồng Anh

Phản biện 1: GS.TS. Hoàng Thị Kim Quế

Phản biện 2: PGS.TS. Phạm Hữu Nghị

: 60 38 01

Luận văn được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận văn, họp tại
Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội.
TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI - 2012

1

Vào hồi ..... giờ ....., ngày ..... tháng ..... năm 2012.

Có thể tìm hiểu luận văn
tại Trung tâm thông tin - Thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội Trung
tâm tư liệu - Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội

2

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
1

MỞ ĐẦU

Chương 1:

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHỨC NĂNG CỦA

5

NHÀ NƯỚC

1.1.

Khái niệm về chức năng của nhà nước

5

1.2.

Phân loại chức năng của nhà nước

10

1.2.1.

Chức năng chính trị

10

1.2.2.

Chức năng kinh tế của nhà nước

12

1.2.3.

Chức năng xã hội của nhà nước

13

1.2.4.

Chức năng đối ngoại của nhà nước

15

1.3.

Các yếu tố ảnh hưởng đến chức năng của nhà nước

16

1.3.1.

Yếu tố kinh tế

16

1.3.2.

Yếu tố cơ cấu xã hội

19

1.3.3.

Yếu tố phong tục, tập qn, truyền thống, văn hóa, tơn giáo,
tín ngưỡng

21

1.3.4.

Yếu tố hội nhập quốc tế

23

1.4.

Tính tất yếu khách quan phát triển nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

25

Chương 2:

30

TÌNH HÌNH THỰC HIỆN CHỨC NĂNG CỦA NHÀ
NƯỚC TA TRONG QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG VÀ PHÁT

3

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


TRIỂN NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG
XÃ HỘI CHỦ NGHĨA

2.1.

Tình hình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định

hướng xã hội chủ nghĩa của nước ta hiện nay

30

2.2.

Tình hình thực hiện chức năng của nhà nước trong điều kiện
phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

33

2.2.1.

Tình hình thực hiện chức năng chính trị của nhà nước

33

2.2.2.

Tình hình thực hiện chức năng kinh tế của nhà nước

36

2.2.3.

Tình hình thực hiện chức năng xã hội của nhà nước

51

2.2.4.

Tình hình thực hiện chức năng đối ngoại của nhà nước

68

2.4.

Những hạn chế, bất cập trong thực hiện chức năng của nhà nước

74

2.4.1.

Những hạn chế, bất cập

74

2.4.2.

Nguyên nhân những hạn chế, bất cập

80

Chương 3:

85

YÊU CẦU; GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC
HIỆN CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC TA TRONG QUÁ
TRÌNH XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN NỀN KINH TẾ

THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA

3.1.

Yêu cầu nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng của nhà nước
trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường

85

3.1.1.

Nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng của nhà nước trong
quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường đáp
ứng yêu cầu quản lý đất nước trên mọi lĩnh vực

85

3.1.2.

Nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng của nhà nước trong
quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường nhằm
đảm bảo phát huy dân chủ, đảm bảo quyền lực nhà nước
thuộc về nhân dân

90

3.1.3.

Nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng của nhà nước trong
quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường nhằm

92

4

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế
3.1.4.

Nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng của nhà nước trong
quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường nhằm
đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng đối với nhà nước và xã hội

95

3.2.

Các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng của nhà
nước trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường

97

3.2.1.

Tiếp tục hoàn thiện hệ thống chính sách và pháp luật

97

3.2.2.

Hồn thiện tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước

103

3.2.3.

Nâng cao trình độ, năng lực, phẩm chất của đội ngũ cán bộ,
công chức nhà nước

108

3.2.4.

Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đối
với Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

109

KẾT LUẬN

111

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

112

5

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Ở Việt Nam hiện nay, vai trò của Nhà nước đối với kinh tế không chỉ
xuất phát từ yêu cầu phổ biến của q trình phát triển kinh tế thị trường, mà
cịn xuất phát từ tính đặc thù của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa.
Trong điều kiện cụ thể ở Việt Nam hiện nay, xét về bản chất, Nhà
nước ta là nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Nhà nước, lấy
lợi ích của dân tộc đáp ứng đúng nhu cầu phát triển khách quan của xã hội,
làm mục tiêu hoạt động của mình. Nhà nước ta lấy hệ tư tưởng cách mạng và
khoa học (chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh) làm một trong
những cơ sở xuất phát quan trọng để hoạch định chiến lược phát triển kinh tế.
Đó là hai nhân tố bảo đảm có sự thống nhất giữa tính khách quan của quá
trình phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và việc phát
huy vai trò của nhà nước xã hội chủ nghĩa với tư cách là một nhân tố chủ
quan tác động tích cực tới sự phát triển của nền kinh tế đó.
Thực tiễn phát triển nền kinh tế thị trường hơn 20 năm đổi mới cho
thấy, Nhà nước ta đã thực hiện nhiều chính sách tích cực trong việc bảo đảm
định hướng xã hội chủ nghĩa trong quá trình phát triển nền kinh tế.
Phát huy vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay chính là cách thiết thực góp phần bảo
đảm cơng bằng xã hội, vì sự phát triển dân chủ, văn minh của đất nước, song vẫn
giữ được bản sắc chính trị - xã hội của dân tộc trong thời kỳ hội nhập tồn cầu.
Cơng cuộc đổi mới tồn diện các lĩnh vực kinh tế - xã hội ở nước ta
trong những năm qua đang đặt ra một đòi hỏi khách quan là phải xây dựng
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và nó được coi là một trong những
nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị ở Việt Nam hiện nay.

6

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Với những lý do nêu trên, việc nghiên cứu các chức năng của Nhà
nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong quá trình xây dựng và phát
triển nền kinh tế thị trường có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc đến việc
xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta. Về lý luận, nó giúp chúng ta nhận
thức sâu sắc và đầy đủ hơn bản chất, vai trò xã hội, nhiệm vụ chiến lược và
mục tiêu lâu dài của Nhà nước ta trong giai đoạn quá độ lên chủ nghĩa xã hội
đặc biệt là trước yêu cầu của nền kinh tế thị trường. Về thực tiễn, việc nghiên
cứu này sẽ cung cấp những luận cứ khoa học để đưa ra những giải pháp có
tính khả thi nhằm phát huy hiệu quả vai trò của Nhà nước đối với sự phát triển
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
Với mong muốn góp một phần vào cơng cuộc xây dựng Nhà nước
pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam, tôi chọn đề tài: "Các chức năng
của nhà nước trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam" làm luận văn thạc sỹ.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Liên quan đến nội dung của đề tài tìm hiểu các vấn đề, khía cạnh xoay
quanh chức năng nhà nước tuy khơng nhiều nhưng đã có một số tài liệu, cơng
trình nghiên cứu, tìm hiểu dưới các góc độ khác nhau và đề cập ở mức độ
khác nhau tùy thuộc vào mục đích, phương pháp tìm hiểu. Đặc biệt, gần gũi
với nội dung của đề tài này là: Luận án Tiến sĩ "Chức năng kinh tế của nhà
nước- Lý luận và thực tiễn ở Việt Nam hiện nay", của Trần Thái Dương, thực
hiện năm 2004; Luận văn Thạc sĩ: "Quản lý nhà nước về kinh tế trong điều
kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay", của Nguyễn Thị Việt Hương,
thực hiện năm 1996; Luận văn Thạc sĩ: "Chức năng kinh tế của Nhà nước

Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam", của Nguyễn Thị Vy, thực hiện năm
1999; "Nhà nước và cơ chế thị trường", của Trần Đình Bút và Trần Nam
Hương, Nxb Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, năm 1998.
Ngồi ra, cịn có một số bài viết đăng trên tạp chí chuyên ngành liên
quan đến nội dung này như: "Vai trò của nhà nước trong trật tự kinh tế thị

7

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


trường Việt Nam", của Lê Minh Thông, đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp
luật, số 10 năm 1998; "Tìm hiểu vai trò của nhà nước trong nền kinh tế thị
trường", của Hồng Văn Hảo, đăng trên Tạp chí Luật học, số 3 năm 1999;...
Tuy nhiên, các cơng trình, tài liệu trên thường đề cập sâu đến một mặt,
một phương diện chức năng kinh tế của nhà nước và có đặt trong điều kiện
phát triển nền kinh tế thị trường tại Việt Nam. Chưa có cơng trình khoa học
nào nghiên cứu một cách toàn diện chức năng của nhà nước trong quá trình
xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam. Mặt khác, phần lớn các đề tài nêu trên đều được thực hiện từ vài
năm trước đây, trong khi những quan hệ trong nền kinh tế thị trường biến đổi
từng ngày, từng giờ. Vì vậy, việc nghiên cứu các chức năng của nhà nước
trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam là nhu cầu thực sự cần thiết hiện nay.
3. Mục đích nghiên cứu
Đề tài làm rõ cơ sở lý luận về các chức năng của nhà nước ta hiện nay;
đánh giá thực trạng thực hiện chức năng của nhà nước; tìm ra những thành
tựu và hạn chế trong thực hiện chức năng của nhà nước để từ đó đề xuất
những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện các chức năng của nhà
nước trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng

xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu cơ sở lý luận và thực tiễn các chức năng nhà nước ta hiện nay;
- Đánh giá thực trạng các chức năng nhà nước ta hiện nay;
- Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện các chức
năng của nhà nước trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

8

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Phng phỏp luận nghiên cứu luận văn là lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin,
tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng
và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
Các phương pháp cụ thể nghiên cứu nội dung đề tài luận văn là: phân tích tổng hợp, logic - lịch sử; nghiên cứu thực tiễn; trừu tượng hóa khoa học của
kinh tế chính trị; xử lý số liệu thống kê bằng tốn học.
6. Những đóng góp mới của luận văn
- Luận văn khái quát một cách hệ thống cơ sở lý luận và phân tích
thực trạng thực hiện các chức năng nhà nước ta hiện nay;
- Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện các chức
năng của nhà nước trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội
dung của luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Những vấn đề lý luận về chức năng nhà nước.
Chương 2: Tình hình thực hiện chức năng của Nhà nước ta trong quá

trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Chương 3: Yêu cầu; giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng
của Nhà nước trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

9

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Chương 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC

1.1. KHÁI NIỆM VỀ CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC

Trước khi hiểu thế nào là chức năng của nhà nước thì chúng ta phải
hiểu được chức năng là gì? Chức năng nhà nước là gì? Nó gắn liền với bản chất
của nhà nước, bộ máy nhà nước. Đặc biệt với Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam, trong bối cảnh kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Trong điều kiện hiện nay, trước những yêu cầu của công cuộc đổi mới
đất nước và đặc biệt là yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước Cộng hòa
xã hội chủ nghĩa Việt Nam, việc điều chỉnh và tổ chức thực hiện tốt chức
năng của nhà nước có ý nghĩa vô cùng quan trọng cả về phương diện lý luận
nhận thức và thực tiễn.
Quá trình phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia luôn đặt ra u
cầu có tính xác định cụ thể hơn đối với bộ máy nhà nước và cần phải có nhận
thức đúng đắn và đầy đủ hơn về chức năng của nhà nước. Đặc biệt đối với các
nước xã hội chủ nghĩa đang xây dựng kinh tế thị trường như ở nước ta thì tính
tất yếu và cấp bách của vấn đề chuyển đổi các chức năng của nhà nước phù
hợp với yêu cầu của nền kinh tế hiện nay lại càng quan trọng hơn bao giờ hết.

Ngay cả đối với những quốc gia có nền kinh tế phát triển cũng đã nhận định
cần phải liên tục đổi mới hoạt động của nhà nước để đương đầu với nền kinh
tế hiện đại. Xuất phát từ quan niệm là "nếu khơng có nhà nước hiệu quả thì
khơng thể có phát triển kinh tế - xã hội được" và "Thế giới đang thay đổi và
cùng với đó, những ý tưởng về vai trị nhà nước trong phát triển kinh tế - xã
hội cũng phải thay đổi" [20, tr. 23]. Như vậy, vấn đề vai trị, chức năng của
nhà nước trong các mơ hình kinh tế có ý nghĩa quan trọng trước những thay
đổi lớn lao của đời sống quốc tế hiện nay. Đối với sự nghiệp đổi mới sâu sắc
và toàn diện ở nước ta, việc nhận thức vai trò, chức năng của nhà nước sẽ

10

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


nhằm đặt nhà nước vào đúng vị trí, đảm đương đúng chức năng của mình đối
với sự phát triển kinh tế - xã hội, góp phần làm sáng tỏ cơ sở khoa học cho
việc hoạch định đường lối, chính sách phục vụ sự nghiệp xây dựng nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam như Đảng Cộng sản Việt Nam đã nêu rõ:
"Cần tập trung nghiên cứu, xác định đúng vai trò, chức năng, nhiệm vụ của
Nhà nước trong cơ chế mới. Trên cơ sở đó chấn chỉnh, đổi mới tổ chức và cơ
chế hoạt động của bộ máy nhà nước, làm cho bộ máy gọn nhẹ, trong sạch,
cán bộ tinh thông nghiệp vụ, tận tụy công việc, làm việc có hiệu quả" [42, tr. 2].
Chức năng của nhà nước là một trong những vấn đề cơ bản của lý luận
nhà nước và pháp luật, là khái niệm phức tạp, luôn gắn với những phạm trù như
bản chất, nhiệm vụ, các hình thức và phương pháp hoạt động của nhà nước...
Theo từ điển tiếng Việt, "chức năng" là từ gốc Hán bao gồm hai thành
tố "chức" và "năng". Thành tố "chức" trong các từ "chức phận", "chức trách",
"chức vụ". Thành tố "năng" trong các từ "bản năng", "năng lực", "khả năng".
Chức năng được hiểu với hai sắc thái nghĩa là "hoạt động, tác dụng bình thường..."

và "vai trị bình thường hoặc đặc trưng" [55, tr. 191]. Như vậy, chức năng nhà
nước được hiểu như là hoạt động, khả năng vốn có của Nhà nước.
Trong khoa học pháp lý nước ta đã xuất hiện nhiều quan điểm về chức
năng của nhà nước. Theo cách hiểu truyền thống, phổ biến nhất từ trước đến
nay thì chức năng của nhà nước là những phương diện (những phương hướng,
mặt, dạng, loại) hoạt động chủ yếu của nhà nước nhằm thực hiện những
nhiệm vụ đặt ra trước nhà nước. Mỗi chức năng cụ thể của nhà nước thể hiện
sự thống nhất của nội dung, hình thức và biện pháp thực hiện quyền lực nhà
nước trong lĩnh vực hoạt động nhất định, gắn với việc thực hiện các nhiệm vụ
của nhà nước. Quan điểm thứ hai xuất phát từ bản chất nhà nước cho rằng
chức năng của nhà nước được xem xét như thuộc tính cơ bản bên trong của
nhà nước là tổ chức thống trị giai cấp và tổ chức đại diện chính thức cho xã
hội; khẳng định sự tồn tại khách quan của chức năng nhà nước với hai tính

11

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


chất là tính giai cấp và tính xã hội và mối liên hệ giữa bản chất với chức năng
của nhà nước. Quan điểm thứ ba xác định chức năng nhà nước là sự thể hiện
vai trò của nhà nước đối với xã hội, là biểu hiện cụ thể năng lực của nhà nước
và đưa ra kết luận rằng cần nhận thức khái niệm chức năng nhà nước trên ba
góc độ thống nhất hữu cơ: Chức năng nhà nước là cái mà xã hội cần nhà nước
và nhà nước cần phải làm; là cái mà nhà nước có thể làm được; là cái nhà
nước được làm. Quan điểm khác cho rằng chức năng của nhà nước chính là
những nhiệm vụ cơ bản của nhà nước trong từng giai đoạn phát triển cụ thể
hoặc đưa vào khái niệm chức năng nhà nước những phương pháp, cách thức
nhà nước thực hiện chức năng của mình trong thực tiễn, là các hình thức hoạt
động của nhà nước đối với môi trường xung quanh, đối với xã hội và với các

quốc gia khác. Có quan điểm lại cho rằng chức năng của nhà nước không chỉ
là những phương hướng hoạt động chủ yếu của nhà nước mà còn là cơ chế tác
động của nhà nước lên các quá trình xã hội, bởi khi thực hiện những chức
năng nhất định trong các lĩnh vực của đời sống xã hội, nhà nước bằng các
cuộc cải cách, bằng sự điều chỉnh pháp luật, bằng các cách thức tổ chức và
quản lý các quan hệ xã hội mà tác động lên trạng thái của các q trình xã
hội... Nói chung từ những khác biệt nhất định trong mỗi cách hiểu về chức
năng của nhà nước, các quan điểm trên đều xuất phát trên cơ sở chủ nghĩa duy
vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử của triết học Mác - Lênin về nguồn
gốc, bản chất, vị trí, vai trò của nhà nước trong đời sống xã hội, đặt hiện
tượng nhà nước trong quá trình vận động và phát triển của xã hội theo các quy
luật khách quan của nó.
Trong điều kiện hiện nay, để góp phần xác định đầy đủ khái niệm về
chức năng của nhà nước, chúng ta cần tiếp cận phạm trù chức năng nhà nước
gắn liền với bản chất nhà nước và vai trò của nhà nước đối với đời sống xã
hội. Nhận thức bản chất, vai trị của nhà nước, có thể khẳng định rằng nhà
nước có chức năng duy trì sự tồn tại và phát triển của toàn xã hội; và điều tiết

12

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


các quan hệ xã hội, tổ chức đời sống cộng đồng phù hợp với ý chí của giai cấp
cầm quyền. Như vậy, chính những điều kiện kinh tế, xã hội đã quyết định sự
ra đời và tồn tại của nhà nước. Bản chất, vai trị của nhà nước có liên quan
mật thiết đến chức năng nhà nước. Khi bản chất nhà nước thay đổi thì chức
năng nhà nước cũng thay đổi cho phù hợp với bản chất nhà nước mới. Vì vậy,
các chức năng nhà nước và nội dung của nó ln có sự vận động, biến đổi làm
xuất hiện những chức năng mới hoặc mất đi những chức năng nào đó hoặc có

những chức năng nhà nước tồn tại qua nhiều chế độ xã hội khác nhau nhưng
nội dung và phương pháp thực hiện chúng lại khác nhau tùy thuộc vào điều
kiện, hoàn cảnh lịch sử cụ thể, vào bản chất của nhà nước đó. Từ bản chất, vai
trị nhà nước có thể xác định chức năng nhà nước, ngược lại vai trò và chức
năng nhà nước lại là những biểu hiện sinh động cho bản chất nhà nước. Vai
trò của nhà nước là nền tảng để xác định, cụ thể hóa các chức năng của nhà
nước, đồng thời các chức năng nhà nước cũng chính là những biểu hiện cho
vai trò nhà nước. Trên cơ cở nhà nước thực hiện các chức năng của mình
cũng đồng thời là lúc nhà nước thực hiện vai trò quản lý và điều hành các hoạt
động xã hội, làm cho các quan hệ xã hội có những bước chuyển phù hợp với
bối cảnh trong nước và quốc tế.
Theo từ điển bách khoa Việt Nam, chức năng của nhà nước nói chung
là hoạt động của nhà nước thể hiện vai trò của nhà nước đối với xã hội. Có
nhiều cách phân loại khác nhau về chức năng của nhà nước. Trong khoa học
pháp lý, chức năng của nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện
nay được phân loại thành chức năng thống trị chính trị của giai cấp và chức
năng xã hội, chức năng đối nội và chức năng đối ngoại. Qua phân loại có thể
thấy chức năng của nhà nước bao trùm tất cả mọi lĩnh vực trong đời sống
chính trị, kinh tế, xã hội của đất nước. Các chức năng đó chính là những mặt
hoạt động cụ thể của nhà nước thể hiện vai trò của nhà nước đối với xã hội.
Nhà nước thực hiện các chức năng của mình để giải quyết vấn đề lợi ích mà

13

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


trước hết là lợi ích kinh tế nhằm phục vụ nhu cầu thiết yếu của con người là
ăn, mặc, ở trước khi tham gia các hoạt động chính trị, xã hội.
Nhà nước không thể tùy ý tạo ra cho khả năng hoạt động của mình, nó

khơng thể vượt qua cơ sở kinh tế xã hội đã quy định mà trên đó nó được nảy
sinh. Mặt khác, chức năng là sự phản ánh của hoạt động nhà nước, nó có tính
độc lập tương đối trong mối quan hệ với cơ sở kinh tế xã hội. Chính vì vậy,
thơng qua chức năng của mình nhà nước tác động mạnh mẽ trở lại đối với sự
phát triển của xã hội. Hoạt động thực hiện chức năng luôn chứa đựng nội
dung lịch sử cụ thể, trong q trình thực hiện có mối quan hệ qua lại cụ thể
giữa các chức năng. Mỗi chức năng cụ thể của nhà nước được coi là sự thống
nhất của nội dung, hình thức và biện pháp thực hiện quyền lực nhà nước ở
một lĩnh vực hoạt động nhất định của nhà nước. Như vậy, chức năng nhà nước
được sinh ra và tồn tại liên tục trong suốt quá trình hình thành và phát triển
của nhà nước, chúng được biểu hiện cụ thể khác nhau trong từng nhà nước.
Tóm lại, chức năng nhà nước là những phương diện hoạt động cơ bản
của nhà nước được xác định từ bản chất nhà nước do cơ sở kinh tế và kết cấu
giai cấp quy định, nhằm tác động lên các lĩnh vực của đời sống xã hội và thực
hiện các nhiệm vụ đặt ra trước nhà nước.
Chức năng nhà nước do các cơ quan, bộ phận hợp thành của bộ máy
nhà nước thực hiện. Mỗi cơ quan nhà nước, trong quá trình thực hiện chức
năng nhiệm vụ của nhà nước được giao những chức năng, nhiệm vụ riêng phù
hợp với vị trí vai trị của cơ quan đó trong bộ máy nhà nước. Chức năng của
mỗi cơ quan nhà nước chỉ là những phương diện hoạt động của cơ quan đó
nhằm góp phần thực hiện chức năng chung của nhà nước, phụ thuộc vào chức
năng của nhà nước và không thể trái với chức năng nhà nước. Tất cả các chức
năng của nhà nước có quan hệ hữu cơ gắn bó với nhau tạo thành hệ thống
chức năng nhà nước.
Chức năng và nhiệm vụ là hai khái niệm khác nhau, tuy nhiên trên
thực tế nhiều khi xác định và phân biệt chúng khơng dễ dàng. Đã có nhiều

14

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

nhiệm vụ và chức năng về hình thức gần như là trùng nhau. Bởi vậy, ở đây
cần thiết phải đưa ra sự phân biệt chức năng nhà nước và nhiệm vụ của nhà
nước. "nhiệm vụ của nhà nước là mục tiêu mà nhà nước cần đạt tới, là những
vấn đề đặt ra mà nhà nước cần giải quyết. Khác với nhiệm vụ, chức năng nhà
nước là những phương diện loại hoạt động cơ bản của nhà nước nhằm thực
hiện nhiệm vụ đặt ra trước nhà nước. Trong mối quan hệ với nhiệm vụ của
nhà nước thì chức năng nhà nước được hiểu như là phương tiện, công cụ để
thực hiện nhiệm vụ, được quy định trực tiếp bởi nhiệm vụ.
Trên đây là tổng quan các cách hiểu về chức năng, chức năng nhà
nước đã được nghiên cứu và tổng hợp một cách khoa học để tạo cơ sở tiếp
cận các vấn đề tiếp theo.
1.2. PHÂN LOẠI CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC

Như đã trình bày ở phần trên, Nhà nước có một số chức năng sau:
- Chức năng chính trị;
- Chức năng kinh tế;
- Chức năng xã hội;
- Chức năng đối nội và đối ngoại.
1.2.1. Chức năng chính trị
Theo nguyên lý của học thuyết Mác-xít về nhà nước thì tất cả các nhà
nước với tính cách là bộ máy quyền lực của giai cấp thống trị đều thực hiện
chức năng chuyên chính giai cấp và chức năng xã hội. Giữa chúng có mối
quan hệ biện chứng với nhau và là điều kiện phát triển của nhau. Chức năng
chính trị hay chức năng chuyên chính giai cấp giữ vị trí chi phối trong quan
điểm, phương hướng nội dung và mức độ thực hiện chức năng xã hội của nhà
nước. Đồng thời, chức năng xã hội là cơ sở đảm bảo thực hiện chức năng chuyên
chính giai cấp. Giai cấp thống trị bao giờ cũng biết giới hạn chức năng xã hội
trong khuôn khổ lợi ích của mình. Song chức năng giai cấp chỉ có thể thực hiện

15

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


được thông qua chức năng xã hội. Ph.Ăngghen viết "ở khắp nơi, chức năng xã
hội là cơ sở của sự thống trị chính trị, và sự thống trị chính trị cũng chỉ kéo
dài chừng nào nó cịn thực hiện chức năng xã hội đó của nó" [53, tr. 253].
Một giai cấp nhất định chỉ có thể duy trì được sự thống trị của mình như là
một tất yếu lịch sử chừng nào nền thống trị ấy cịn có khả năng thực hiện
được các chức năng nhà nước mà thời đại lịch sử địi hỏi ở nó, nên các giai
cấp thống trị đều tìm mọi cách kết hợp chức năng thống trị giai cấp với các
chức năng của nhà nước chừng nào cịn có thể. Khi thực hiện tốt các chức
năng cùng với chức năng chuyên chính, nhà nước ngày càng khẳng định vị trí
thống trị của mình trong đời sống xã hội và trong quan hệ này thì chức năng
thống trị chính trị là cơ bản nhất, chức năng xã hội, chức năng kinh tế,… phải
phụ thuộc và phục vụ cho chức năng thống trị chính trị. Như vậy, bản chất
giai cấp của nhà nước được thể hiện ở chức năng chun chính của nó. Tùy
thuộc vào điều kiện lịch sử cụ thể của từng kiểu nhà nước, của từng nhà nước
mà chức năng này có nội dung, phương thức thực hiện khác nhau nhưng có
thể thấy một quy luật chung trong các nhà nước bóc lột là khi giai cấp cầm
quyền đã trở nên phản động thì chức năng chuyên chính giai cấp lấn át chức
năng xã hội, chức năng kinh tế,… thậm chí như chức năng xã hội nhiều khi bị
hy sinh cho chức năng chuyên chính giai cấp.
Trong giai đoạn đầu sau khi cách mạng xã hội chủ nghĩa thành cơng,
chức năng chun chính giai cấp là chức năng hết sức quan trọng bởi để duy
trì được thắng lợi của cách mạng, từ bỏ chuyên chính là điều khơng tưởng khi
các giai cấp bóc lột mặc dù bị lật đổ nhưng chúng vẫn giữ được ưu thế như
điều kiện sinh hoạt, kinh nghiệm quản lý, nghệ thuật quân sự... trong một thời

gian nhất định, vì thế chúng ln tìm mọi cách để phản kháng lại một cách lâu
dài và dai dẳng. Xuất phát từ bản chất nhà nước, từ đặc điểm của thời kỳ quá
độ, nhà nước ta hiện nay phải thực hiện chuyên chính đối với các thế lực phản
động chống lại nhà nước, đi ngược lại lợi ích của dân tộc. Chức năng chuyên
chính trở nên quan trọng trong việc chúng ta phải đối mặt với âm mưu diễn

16

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


biến hịa bình của các thế lực thù địch để bảo vệ độc lập chủ quyền và toàn
vẹn lãnh thổ thực hiện thành công công cuộc xây dựng đất nước tiến lên theo
con đường xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, để giữ vững bản chất giai cấp công nhân
của nhà nước, xuất phát từ nhu cầu định hướng xã hội chủ nghĩa và cũng để
đảm bảo cho việc thực hiện có hiệu quả chức năng chun chính giai cấp, nhà
nước ta đặc biệt coi trọng các chức năng của nhà nước. có thể nói chức năng
chun chính, chức năng xã hội, chức năng kinh tế, … vừa là cơ sở vừa là
điều kiện để cùng nhau phát triển.
1.2.2. Chức năng kinh tế của nhà nước
Chức năng kinh tế: Chức năng kinh tế của nhà nước là hoạt động của
nhà nước thể hiện vai trò của nhà nước đối với sự phát triển kinh tế. Trong
điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, có thể
xác định chức năng kinh tế của nhà nước là hoạt động cơ bản của nhà nước
trong sự nghiệp phát triển kinh tế xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
Chức năng kinh tế của nhà nước không tồn tại biệt lập, tách rời với
các chức năng khác của nhà nước. Trong mọi chức năng của nhà nước đều
bao hàm những nội dung kinh tế và trong chức năng kinh tế cũng khơng có
mục đích nào khác là vì sự phát triển đẩy đủ và toàn diện của con người. Do
vậy, chức năng kinh tế của nhà nước có mối quan hệ chặt chẽ với các chức

năng khác của nhà nước.
Chức năng kinh tế của nhà nước là hoạt động cơ bản của nhà nước đối
với sự phát triển kinh tế của nhà nước ta đã được nhận thức và xác định rõ
hơn qua các Đại hội Đảng toàn quốc, đặc biệt là quá trình đổi mới cơ chế kinh
tế từ kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa. Đại hội lần thứ IX của Đảng đã nhấn mạnh:
"Nhà nước tạo môi trường pháp lý thuận lợi, bình đẳng cho
các doanh nghiệp cạnh tranh và hợp tác để phát triển; bằng chiến
lược quy hoạch, kế hoạch và chính sách, kết hợp với sử dụng lực

17

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


lượng vật chất của nhà nước để định hướng phát triển kinh tế xã
hội, khai thác hợp lý các nguồn lực của đất nước, đảm bảo cân đối
vĩ mô nền kinh tế, điều tiết thu nhập; kiểm tra, kiểm soát, thanh tra
mọi hoạt động kinh doanh theo quy định của pháp luật [18, tr. 2].
1.2.3. Chức năng xã hội của nhà nước
Thông qua cách hiểu về chức năng của nhà nước, thấy rằng: Chức
năng xã hội của nhà nước là phương diện hoạt động của nhà nước tác động
vào lĩnh vực xã hội của đời sống xã hội, thể hiện rõ nét vai trò và bản chất xã
hội của nhà nước nhằm định hướng và giải quyết các nhiệm vụ đặt ra trước
nhà nước.
Chức năng xã hội của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
là những phương diện hoạt động cơ bản của nhà nước, thể hiện bản chất giai
cấp, vai trò và ý nghĩa xã hội, mục đích và nhiệm vụ của nhà nước trong sự
nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Chức năng xã hội của nhà nước là một bộ phận khăng khít trong tổng

thể các chức năng nhà nước. Đồng thời, nó có vị trí độc lập tương đối, cùng
với các chức năng khác của nhà nước phản ánh một cách đầy đủ, toàn diện
bức tranh nhà nước.
Trên cơ sở nhận thức đó, chức năng xã hội của nhà nước ta cần được
xem xét ở hai phương diện chính sau:
Phương diện thứ nhất: Chức năng xã hội của nhà nước là những
phương diện hoạt động cơ bản của nhà nước, tác động đến các lĩnh vực xã hội
có liên quan đến tất cả cộng đồng xã hội, đến từng giai cấp, từng lớp, nhóm xã
hội, từng cá nhân: như vấn đề lao động - việc làm, thu nhập, dịch vụ công
cộng, giáo dục, y tế v.v... thông qua việc thực hiện chức năng này, nhà nước
bảo đảm những phúc lợi xã hội, tạo ra những khả năng như nhau cho mọi
công dân để đạt được những phúc lợi đó, bảo vệ xã hội chống lại những hiệu

18

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


ứng bên ngoài của thị trường và điều chỉnh những hậu quả do lợi ích kinh tế
thị trường gây ra.
Chức năng xã hội của nhà nước được xác lập và thực hiện trước hết là
để giải quyết các vấn đề xã hội mang tính tổng thể và lợi ích chung của tồn
xã hội. Đồng thời khi có những dấu hiệu, điều kiện ảnh hưởng tác động hoặc
đe dọa đến chất lượng cuộc sống của các thành viên trong cộng đồng hoặc
cộng đồng thì nhà nước phải có những biện pháp để phịng ngừa, ngăn chặn
hoặc giải quyết theo hướng có lợi cho sự tồn tại của các thành viên đó nói
riêng và cả của cộng đồng nói chung. Thực tế, nhà nước ta không quan niệm
việc giải quyết các vấn đề xã hội chỉ là giải quyết một cách thụ động những sự
kiện, hiện tượng, hay quá trình tiêu cực về mặt xã hội và quan trọng hơn là tạo
ra được những định hướng, những khn mẫu mang tính tích cực để trên cơ

sở đó xã hội phát triển.
Phương diện thứ hai: Chức năng xã hội của nhà nước là những
phương diện hoạt động cơ bản của nhà nước liên quan đến bộ phận dân cư
chịu thiệt thòi về mặt xã hội, những nhóm người do điều kiện chủ quan và
khách quan cần có sự giúp đỡ, bảo vệ của nhà nước như: Đối tượng chính
sách, người thất nghiệp, người già cô đơn v.v...
Hai phương diện này của chức năng xã hội của nhà nước có liên quan
mật thiết với nhau. Nếu nhà nước đảm bảo được việc tổ chức tốt đời sống
cộng đồng thì sẽ tạo ra các điều kiện để ổn định xã hội, phát triển kinh tế, từ
đó nhà nước và xã hội càng có điều kiện để chăm lo cho tồn bộ dân cư khơng
may mắn trong xã hội. Ngược lại, khi bộ phận dân cư yếu thế trong xã hội
được quan tâm cứu giúp có khả năng tự vươn lên sẽ làm giảm bớt gánh nặng
cho xã hội, góp phần ổn định cho tồn xã hội.
Chức năng xã hội của nhà nước ta, thể hiện bản chất, vai trị của nhà
nước là vì nhân dân phục vụ, được xác định theo đúng tinh thần mà Chủ tịch
Hồ Chí Minh đã từng nhấn mạnh: Chính sách của Đảng và Chính phủ là hết

19

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


sức chăm lo đến đời sống của nhân dân. Nếu dân đói là Đảng và Chính phủ có
lỗi; nếu dân dốt là Đảng và Chính phủ có lỗi; nếu dân ốm là Đảng và Chính
phủ có lỗi... Cái đích mà chức năng xã hội của nhà nước ta nhằm hướng tới,
đó chính là quyền lợi của mọi người dân, những nhu cầu về cuộc sống ấm no
hạnh phúc và công bằng xã hội.Vì thế, việc điều hịa mối quan hệ lợi ích giữa
các thành viên trong xã hội ln ln được điều chỉnh theo hướng đảm bảo
cho chúng không chứa đựng những mâu thuẫn đối kháng, triệt tiêu nhau,
ngược lại chúng kích thích nhau để cùng được thỏa mãn trên cơ sở bảo vệ lợi

ích của con người, bảo đảm lợi ích của tồn xã hội.
Một trong những mục tiêu, nhiệm vụ cơ bản thể hiện bản chất của nhà
nước xã hội chủ nghĩa là thực hiện tốt chức năng xã hội, giải quyết các đòi
hỏi, nhu cầu nảy sinh từ bản thân đời sống xã hội, tạo mọi điều kiện để xây
dựng một xã hội có trình độ phát triển văn hóa, văn minh cao, một xã hội
nhân đạo, tất cả vì giá trị cao cả của con người.
Có thể nói bản chất nhà nước của dân, do dân và vì dân đã qui định sự
khác biệt giữa Nhà nước ta với các nhà nước tư sản ở chỗ: chúng ta phát triển
kinh tế xây dựng xã hội nhằm đến mục đích cao cả - sự giàu mạnh của cả cộng
đồng dân tộc và sự phát triển toàn diện hài hịa của mỗi cơng dân trong xã hội.
Cịn các nhà nước tư sản lấy sự phát triển kinh tế vì mục tiêu lợi nhuận làm
mục đích cho hoạt động của mình và làm định hướng cho hoạt động xã hội.
Xuất phát từ tình hình hiện nay và yêu cầu phát triển đất nước trong
thời kỳ mới, Đảng và Nhà nước ta khẳng định con người vừa là động lực vừa
là mục tiêu của sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Do đó, chức năng xã
hội của nhà nước được xác lập, là nhằm ổn định và phát triển xã hội, nâng cao
chất lượng cuộc sống cho mọi thành viên trong xã hội và đảm bảo công bằng
xã hội. Thông qua việc giải quyết các vấn đề xã hội nhà nước đồng thời giải
quyết các vấn đề liên quan đến con người và các quyền con người vì sự phát
triển toàn diện của con người và của xã hội. Nhà nước nhằm "đảm bảo cho sự

20

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


hài hịa nhất định giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng, sự giàu có hạnh
phúc cá nhân và sự tăng tiến của xã hội" [48, tr. 18-19]. Từ đó, nhà nước thực
hiện sự điều tiết của mình như thế nào để tạo được sự ổn định và phát triển cơ
sở xã hội (kết cấu giai cấp…) theo hướng phù hợp với bản chất của nhà nước.

Sự ổn định và phát triển của cơ sở xã hội đó là tác nhân tích cực thúc đẩy sự
tăng trưởng kinh tế, thúc đẩy xã hội phát triển.
Bảo vệ lợi ích cá nhân của con người gắn liền với lợi ích quốc gia, lợi
ích dân tộc, cộng đồng, giai cấp trong mối quan hệ tương quan giữa chúng.
Nhà nước thực hiện vai trị điều hịa các lợi ích trong xã hội, nâng cao chất
lượng cuộc sống của mọi thành viên trong xã hội và đảm bảo công bằng xã
hội. Xây dựng và bảo vệ các giá trị xã hội theo các chuẩn mực chung nhất mà
xã hội đó thừa nhận.
Xuất phát từ bản chất tốt đẹp, bản chất nhân dân, Nhà nước ta luôn
chủ động trong việc điều chỉnh các phương hướng hoạt động của mình nói
chung và trong từng lĩnh vực xã hội nói riêng. Có thể nói khả năng tự đổi mới
của nhà nước là một nhân tố chủ quan có ý nghĩa quan trọng, quyết định đến
sự hình thành và phát triển chức năng xã hội của Nhà nước ta.
1.2.4. Chức năng đối ngoại của nhà nước
Chức năng đối ngoại của nhà nước là những mặt, những hoạt động
chủ yếu của nhà nước nhằm thể hiện vai trò của nhà nước đó trong mối quan
hệ với các nước, các dân tộc khác.
Chức năng đối ngoại của nhà nước Cộng hịa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam chính là những mặt, những hoạt động cơ bản, chủ yếu nhằm thể hiện vai
trò của nhà nước ta trong mối quan hệ với các nhà nước và các dân tộc khác
trên thế giới. Về cơ bản, chức năng đối ngoại của nhà nước ta có những hoạt
động chủ yếu sau: Bảo vệ vững chắc Tổ quốc Xã hội chủ nghĩa, ngăn ngừa
mọi nguy cơ xâm lăng từ các quốc gia bên ngoài; Thiết lập, củng cố và phát
triển các mối quan hệ và sự hợp tác với tất cả các nước trên nguyên tắc cùng

21

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

tồn tại hịa bình, tơn trọng độc lập chủ quyền của nhau, bình đẳng cùng có lợi;
Thiết lập và tăng cường các nỗ lực chung trong cuộc đấu tranh vì một trật tự thế
giới mới, vì sự hợp tác bình đẳng, hịa bình và tiến bộ xã hội trên tồn thế giới.
Tóm lại, các chức năng của nhà nước ln gắn với mục tiêu cách
mạng của nước ta, đó là sự nghiệp giải phóng con người, là mặt hoạt động cơ
bản nhất của nhà nước trong toàn bộ lịch sử phát triển của Nhà nước ta. Trong
thời kỳ đổi mới, các chức năng của Nhà nước ta ngày càng được quan tâm và
hiện thực hóa đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của nhân dân trong sự nghiệp
xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Từ sự phân tích những vấn đề lý luận cơ bản về chức năng của nhà
nước vừa trình bày ở trên, có thể thấy rằng khái niệm về chức năng, chức
năng xã hội, kinh tế, thể chế cũng như nội dung chức năng của nhà nước trong
nền kinh tế thị trường là vấn đề lý luận phức tạp. Khái niệm về chức năng của
nhà nước được nhìn nhận từ các quan niệm về vai trò của chức năng nhà nước
trong lịch sử. Lịch sử phát triển đất nước cũng như lịch sử nhà nước ở các
nước trên thế giới và ở Việt Nam qua các thời kỳ là q trình nhằm xác định
vai trị chức năng và đi tìm sự tối ưu trong các chính sách phát triển của nhà
nước. Và lịch sử đã chứng minh rằng, các nền kinh tế thị trường thành công
không thể phát triển một cách tự phát nếu thiếu sự can thiệp và hỗ trợ từ phía
nhà nước.
1.3. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến chức năng của nhà nước: yếu tố chủ
quan, yếu tố khách quan, yếu tố lịch sử, yếu tố thời đại….Trong phạm vi luận
văn thạc sỹ, tác giả xin phân tích một số yếu tố điển hình, chúng có tác động
mạnh mẽ đến chức năng của nhà nước ta.
1.3.1. Yếu tố kinh tế
Phát triển kinh tế hiện nay được coi là vấn đề chiến lược số một của
mỗi một quốc gia. Và chỉ phát triển kinh tế mới có điều kiện thúc đẩy các quá

22

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


trình xã hội ở các lĩnh vực khác phát triển, mà trong đó có lĩnh vực xã hội.
Theo quy luật phát triển của nền kinh tế thị trường (quy luật cung - cầu), phát
triển kinh tế làm ra nhiều của cải vật chất sẽ kéo theo khả năng được đáp ứng
về phía con người và mở rộng quyền được hưởng thụ chúng… Đó là q trình
vận động tự thân mang tính khách quan của sự phát triển kinh tế đi đến mục
tiêu phát triển công bằng và hiệu quả. Quy luật đó đóng vai trị điều chỉnh
hoạt động của nhà nước trong lĩnh vực xã hội theo hướng đáp ứng yêu cầu
ngày càng cao của xã hội. Bên cạnh đó, kinh tế càng phát triển nhà nước càng
có điều kiện vật chất để thực hiện có hiệu quả chức năng xã hội của mình.
Nhưng một thực tế khách quan tồn tại chính lợi nhuận của kinh tế thị trường
lại đặt hiệu quả kinh tế vào thế đối lập mâu thuẫn với vấn đề xã hội.
Trong nền kinh tế tự nhiên trước đây, nói chung khơng có mâu thuẫn
giữa "kinh tế" và "xã hội". Mọi sản phẩm làm ra là để tiêu dùng trực tiếp, tiêu
dùng cũng chỉ cốt để đáp ứng nhu cầu hàng ngày giữa người sản xuất và
người tiêu dùng không qua khâu trung gian nào. Trong khi đó, "kinh tế thị
trường lấy lợi nhuận làm mục tiêu thúc đẩy kinh tế đã tách người sản xuất
khỏi người tiêu dùng và tách "cái kinh tế" ra khỏi "cái xã hội" và đưa nó vào
vị trí đối lập" [56, tr. 9]. Đối với xã hội ở bề nổi dễ thấy hơn cả đó là những
vấn đề xã hội mang tính tiêu cực (mặt tích cực của "xã hội" gắn liền với
quyền lợi, quyền nhu cầu về lợi ích của mình ngày càng cao và đương nhiên
trở thành một phần lợi ích của con người) như sự phân hóa giàu nghèo diễn ra
nhanh với mức độ gay gắt; vấn đề tội phạm, tệ nạn xã hội, vấn đề dân số, môi
sinh… dần dần trở thành vấn đề bức xúc trong xã hội, không giải quyết chúng
dễ dẫn đến nguy cơ rối loạn, nhất là khi số đông trong xã hội nhận thức quyền
con người ngày một cao. Vì vậy, muốn giải quyết được những vấn đề trên một

cách hữu hiệu nhất thiết cần sự can thiệp của nhà nước vào lĩnh vực xã hội
Xu hướng chung trên thế giới là kinh tế phát triển thì vai trị chức
năng của nhà nước can thiệp và giải quyết các vấn đề xã hội ngày càng được
mở rộng và mang tính chủ động cao đáp ứng nhu cầu về vật chất và tinh thần

23

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


cho con người, thực hiện công bằng xã hội, tạo điều kiện cho xã hội không
ngừng phát triển.
Ở nước ta, khi phát triển nền kinh tế thị trường với nhiều thành phần
kinh tế, chức năng xã hội của nhà nước ngày càng trở nên quan trọng hơn bao
giờ hết. Bởi lẽ kinh tế thị trường đặt ra nhiều vấn đề như công ăn việc làm,
sức khỏe cộng đồng, y tế, giáo dục,… những vấn đề này cần phải giải quyết
trong mối quan hệ mật thiết giữa nhu cầu tăng trưởng kinh tế và các nhu cầu
nhân đạo của xã hội. Trách nhiệm giải quyết những vấn đề này đương nhiên
thuộc về mọi cơ cấu trong xã hội, trong đó vai trò chủ đạo thuộc về nhà nước.
Qua gần 20 năm thực hiện công cuộc đổi mới đất nước đã cho thấy
Nhà nước ta quan tâm thật sự đến các lĩnh vực xã hội, đặc biệt là những vấn
đề xã hội mang tính tiêu cực phát sinh, hậu quả của mặt trái của cơ chế thị
trường. Với những định hướng hoạt động của nhà nước đã tác động một cách
có hiệu quả nhằm hạn chế tác hại của các vấn đề xã hội tiêu cực gây ra, bảo
vệ lợi ích của người dân trong xã hội, thúc đẩy kinh tế đất nước ngày càng
phát triển.
1.3.2. Yếu tố cơ cấu xã hội
Sự biến đổi về chất và lượng của cơ cấu xã hội, của sự phân tầng xã
hội, sự vận động phát triển và thay đổi vị trí vai trị cá nhân, giai cấp, tầng lớp
xã hội, nhóm xã hội… đó chính là yếu tố ảnh hưởng đến chức năng xã hội của

nhà nước. Mỗi một hình thái kinh tế xã hội trong xã hội có giai cấp có một kết
cấu giai cấp nhất định hay nói rộng hơn, có một cơ cấu xã hội nhất định tương
ứng với nó. Cơ cấu xã hội phản ánh mối quan hệ đa dạng về lợi ích của các
giai cấp, tầng lớp trong xã hội. Lợi ích chiếm vị trí quan trọng trong hoạt động
của con người và là động lực của sự phát triển xã hội có tác động đối với việc
xác định và thực hiện chức năng nhà nước nói chung và chức năng xã hội nói
riêng. Chức năng xã hội của nhà nước thực chất nhằm giải quyết mối quan hệ
lợi ích về mặt xã hội của con người nên chỉ có thể thực hiện một cách đúng

24

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


đắn và hiệu quả trên cơ sở nắm vững những đặc thù của kết cấu giai cấp, mối
quan hệ đa dạng giữa các giai tầng, các bộ phận dân cư trong xã hội.
Trong điều kiện hiện nay, nhà nước phải coi điều chỉnh cơ cấu lợi ích
là giải pháp vừa phát huy vai trị động lực của lợi ích vừa đảm bảo mục tiêu
của sự phát triển xã hội. Tránh xu hướng tuyệt đối hố một lợi ích nào đó mà
củaệt tiêu các lợi ích khác đẩy mâu thuẫn lợi ích vốn là động lực của sự phát
triển xã hội thành các xung đột lợi ích dẫn đến các xung đột, rối loạn các quá
trình xã hội.
Thực tế đã diễn ra sự biến đổi về chất và lượng của cơ cấu xã hội, sự
vận động phát triển và thay đổi vị trí, vai trị của các cá nhân, giai cấp, tầng
lớp xã hội, nhóm xã hội, cộng đồng… kéo theo sự thay đổi về nhu cầu lợi ích
của mỗi giai tầng, mỗi nhóm xã hội và mối tương quan lợi ích giữa chúng,
nhiều vấn đề xã hội mới nảy sinh. Kinh tế thị trường kéo theo sự phân hóa xã
hội sâu sắc, phân hóa khoảng cách giàu nghèo, nhu cầu xã hội về lao động,
nghề nghiệp trở nên đa dạng, giải quyết vấn đề lợi ích trở thành một yêu cầu
bức thiết của xã hội. Tuy vậy, chúng ta có thuận lợi cơ bản là các tầng lớp xã

hội, các giai cấp… tuy có lợi ích khác nhau nhưng cùng chung sống hịa bình,
cùng phát triển theo một mục đích chứ không tồn tại mâu thuẫn đối kháng.
Chức năng của nhà nước và kết cấu giai cấp của xã hội mà nhà nước
tồn tại có sự thống nhất biện chứng, nên trên cơ sở kết cấu xã hội và vấn đề
lợi ích của các giai tầng trong điều kiện hiện nay, nhà nước xác định nội dung,
phương thức thực hiện chức năng xã hội và ln có sự điều chỉnh hồn thiện nó.
Chức năng của nhà nước chỉ thực hiện có hiệu quả nếu nó được xác
định xuất phát từ cơ sở xã hội, đồng thời tác động trở lại góp phần làm biến
đổi cơ sở xã hội theo chiều hướng tích cực. Như vậy, nhà nước tác động vào
lĩnh vực xã hội, kinh tế, chính trị,... với phương thức, liều lượng như thế nào
là xuất phát từ nhu cầu cần được điều chỉnh của chính xã hội đó, xuất phát từ
cơ sở thực tế của kết cấu giai cấp, từ những mối quan hệ về lợi ích giữa các

25

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


thành viên trong xã hội. Ngược lại, các chức năng được thực hiện bằng những
phương pháp và hình thức phù hợp sẽ có tác động làm biến đổi kết cấu giai
cấp, trên cơ sở giải quyết thỏa đáng các mối quan hệ lợi ích mà góp phần tạo
động lực phát triển xã hội. Sự biến đổi về chất và lượng của kết cấu giai cấp
trong xã hội cùng với những nhân tố khác làm thay đổi nội dung phương thức
thực hiện các chức năng và ngược lại, các chức năng góp phần củng cố và bảo
vệ lợi ích của giai cấp thống trị cùng lợi ích của các giai tầng khác trong sự
tương quan nhất định.
Nước ta hiện nay đang thực hiện nền kinh tế thị trường theo định
hướng xã hội chủ nghĩa. Với nhiều thành phần kinh tế cùng tồn tại, với các
tầng lớp xã hội, giai cấp có lợi ích khác nhau cùng chung sống hịa bình và
phát triển. Vai trò chức năng của nhà nước là bảo vệ, điều hịa những lợi ích

khác nhau tạo điều kiện cho mọi thành phần kinh tế phát huy tối đa tiềm lực
của mình để làm giàu cho bản thân và cho xã hội; mặt khác điều tiết sản phẩm
làm ra trong xã hội tránh sự phân hóa thành hai cực đối lập giàu nghèo, thực
hiện công bằng xã hội, tạo sự ổn định trong xã hội, thúc đẩy xã hội phát triển
nhanh và bền vững. Trong điều kiện hiện nay, nhà nước tạo điều kiện về mặt
pháp lý và thực tế để mọi thành phần kinh tế bình đẳng, mọi người có thể phát
huy mọi tiềm lực của mình… Nhà nước là người khởi xướng và điều tiết các
quá trình xã hội, tổ chức cho các lực lượng xã hội cùng với nhà nước tham gia
giải quyết các vấn đề xã hội trên cơ sở chính sách và pháp luật của nhà nước.
1.3.3. Yếu tố phong tục, tập quán, truyền thống, văn hóa, tơn giáo,
tín ngưỡng
Những truyền thống văn hóa, đạo đức tốt đẹp của dân tộc ta như: coi
trọng đạo lý, tính cộng đồng cao, tinh thần đồn kết tương thân tương ái… là
một trong những yếu tố quan trọng tác động đến chức năng xã hội của Nhà
nước ta trước đây cũng như hiện nay. Có thể nói, chức năng của nhà nước
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một sự kế thừa và phát triển các chức

26

LUAN VAN CHAT LUONG download : add