Báo cáo khoa học: Việc giảng nghĩa từ đa nghĩa pdf

76
NGON
NGOTSC
061
SONG
SO
1+2(183+184)-2011
DIEN
DAN
VA KHUYEN NGHI
1.
Trong phdn tich, giai nghia tu, dieu de
nhan thay la: viec phdn tich giai nghia tu da
nghia gap rat nhieu khd khdn, cd nhieu van
de li luan va thuc tien chua duge bdn luan
va
giai quyet than dao. Theo hieu biet edn ban
che,
chung tdi xin neu mot vdi pham vi van
de so bg nhu sau: Thugc pham vi li thuyet,
cho den nay d nude ta, eac nha ngdn ngti
hgc chua ed quan niem thdng nhat ve cdu
Igo
he thdng con ngu nghia cua tit da nghia.
Trong phan tich, nhan dien nghia cua tu da
nghTa, chua cd su phan biet rd dien ddng dai
va dien lich dai eua ehung. Van de van
dimg
li thuyet nao vao viee phan tich nghia eua tir
da nghTa can dugc lam rd. Ve mat thire tien,
van de dat ra la viec gidi thich, mieu ta nghia

cho tu da nghia hudng tdi mue dieh nao, ddi
tugng nao. Neu nhdm mue dich thye hanh su
pham tbi ed each giai nghia theo mue dich
nay. Neu nham mue dieh thuc tien cung cap
thdng tin eho ngudi dge, eho ngudi dung tir
dien giai thich thi cung can phdn biet loai tir
dien nao, dung lugng vd ddi tugng ehu yeu
eua
til'
dien. Trong bdi canh phirc tap nhu
\'ay,
bai bao cua chung tdi chi de cap den
viec giai nghia lir da
righia
trong tir diin
tudng giai ngir vdn, gid dinh cho ddi
Imrng
cd hgc vdn lir trinh do phd thdng trung hgc
trd
len six
dung loai tu dien
nay.
2.
Khi ban "Ve viec gidi thich lir nhieu
nghia trong lir dien lieng Viel" tae gia
Nguyen Van Tu da xae dinh: "Viec trinh bdy
ket cdu ngir nghia cua lir
Id
rdl quan trgng"
[1,28].

Dimg nhu vay, mue dieh chinh yeu
cua tu dien ngu
van
la giai nghia cua tir, chu
thich ngfr phap, ngtr dung, phong
each
lien
quan den muc tir, trong dd tir da nghia, tir
PHAN THj NGUYET HOA
(NCS,
Vien Ngon
ngCr
hoc)
nhieu nghia tbi "kit cdu ngir nghia
"
hay "he
ihdng
con nghia
ciia
lir" la khd khdn, phirc
tap nhat. Cd the ndi, chua ban den ket cau
nghia eua tir, chi rieng phdi xu li nhieu
nghia, trinh bay nd theo he thdng, de hieu la
phan phuc tap, khd khan trong "cdu trite vi
md" eua loai myc tu
nay
cua tir dien giai
thieh ngtr van. Thye te cho thay rang: tu lieu
giai quyet trong cae tu dien giai thieh da hoc
Id

rat rd van de nay. Xin dan trudng hgp tir
an dg. lam vi dy.
'
Trong
Viel-Nam
tu diin
eiia
Hdi Khai tri
Tien dire khdi thao (VNTD), tae gia xu li
nghia
tir an
thanh
12
nhdm nghia va khdng
phan biet ddng am vdi da nghia. Viel Nam
tdn lir dien eua Thanh Nghj (VNTTD)
xu-li
thanh
15
nghia. Trong luc dd Tir dien lieng
Viel-Van
Tan chu bien (TDTV-VT) cd phan
biet da nghia va ddng am lai xir li thanh 16
nghia. Tir diin tieng
Viel-Uoang
Phe
chii
bien (TDTV-HP), cdng trinh duge nhan giai
thudng nha nude ve Khoa hgc va Cdng
nghe, phan tich dgng tu an thanh

13
nghia.
Tir dien nay phan biet rd nhung nghia
ciia
tir
don an dg. da nghia va nghia
eiia
eac tir
ghep da nghia cd an la thanh td cau tao nhu
dn bdm. dn bdn ma cac tu dien trudc
thirdng lan lon. Cdc soan gia cua TDTV-HP
cd quan niem rd, ehinh xac la: "Khi
idch
nghia cua cdc dan vi da nghia cdng nhu khi
dinh nghia. quyen tir dien ndy chit y den
nhirng quan he ngir nghia cd linh he Ihdng
trong lir vung" [, trang XIV]. Nhu vay, rd
rang ring: "quan he ngu nghia cd
tinh
he
Ihdng trong tir da nghia" la nhan td bdng
diu cin phai ehu y trong phan dinh va mieu
ta nghia, giai nghia.
so 1 +2 (183+184)-2011
NGON
NGUT 8c
OOl SONG
77
3.
Quan niem

"he
ihdng con nghia
ciia
lir
da nghia". xac dinh "quan he nghia cd
linh
he Ihdng" cung can xae dinh thdng nhat. Tu
da nghia la tu ma ngi dung cd nhieu nghia va
cae nghia lap thanh he thdng ggi la he thdng
con ngir nghia. Thira nhan nhu vay eiing ed
nghia, trudc het phai xem mdi nghia
Id mdi
thdnh td cdu tgo thdnh hi thdng. Song ai
ciing biet he thdng khdng ehi cd thanh td ma
cdn ed quan he lien kit. td ehirc cac thanh td
thanh he thdng. Vay nhiing thanh td nao tao
thanh quan he? Va phai ehang thanh td nghia
la nhirng don vi ddng loai? Dya vao ket qud
phan tich nghien cuu da ed, ehung tdi thay
rdng:
- Ve thanh td cau tao, tu da nghia cd hai
loai don vi (xet ve ndi dung) la don vj cdp
do nghia-cac nghia trong tu da nghia vd cdp
do net nghia (nhan tu ngir
nghla)-thanh
td
tao thanh cae nghia. Chinh hai loai don vi
Idn-be
theo tdn ti eau tao nay td hgp vdi cae
quan he nghia trong ndi bg he thdng tao

thanh he thdng con ngtr nghia cua tir da
nghTa
- Ve quan he nghia, can phan biet quan hi;
lich dgi va quan he ddng dgi. Trong phan
tich mieu ta nghia phai chu y ea hai loai
quan he nghia nay. Song vdi mue dieh cung
cap thdng tin can diing nen can chu y mdi
quan he ddng dai ban. Nen xae dinh eau true
ddng dai cho ngudi dge, ngudi su dung tu da
nghia.Tuy
nhien d muc do can thiet phai
ludn chu y quan he giiia ddng dai va lieh dai
trong cau tao nghTa da nghia bdi vi quan hi
ndi dung khdng tach rdi quan hi ddn xudt
phdi sinh tao thanh he thdng con ngtr nghia
nay. Chinh nhimg phan tich mieu ta thirc
tien thanh cdng cung nhu kien giai cua mot
sd nha nghien ciru ngu nghia ehi rd dieu nay.
4.
Giai nghTa eua tu la nhiem vu cat
ngliTa,
lam sang td ngi dung nghTa cua tu dd,
Bdi vi tu cd chire nang dinh danh, ggi ten sy
vat. hien tugng. boat dgng, tinh chat nen
xet vl nghTa bieu thi la chi ra, phan anh sy
vat 0 day khdng ehu y se cd su nham lan.
NghTa cua tu, du cu the bao nhieu ciing la sy
phan anh, anh xa sy vat, hien tugng ma
khdng phai "dich thye" eai sy vat hien tugng
duge dinh danh do (cai bieu vat-referent).

Nham lan dieu nay, nhat la trong thuyet qui
chieu ve nghia
[5,57],
nhieu ldi giai thich da
khdng ehi rd nghia cua tu ma di vao "mieu
ta vat" ma tu ggi ten. Chang ban: tu ban d.
ed tir dien hoac ldi giai thich don gian cd
tinh mieu ta la "vgt cd bdn chdn,, mat phdng
bdng gd dimg de viet (bdn
viit),
de hoc (bdn
hgc).
de dn (bdn
an)
". Qua la ldi giai thich
nay de bieu nhung la md ta cdi bieu vgt ban
chu khdng phai la nghia eua tu ban d. NghTa
eua tir ban (nghia bieu thi) can giai thich la:
"banid.
Dd dung thudng bdng gd, ed mat
phdng va chan diing, de bay dd dae; thue an,
de lam viee v.v. Ban viet, ban dn, khan
ban " [TDTV-HP]. Mdi nhin qua, chung ta
tudng rang hai dinh nghia, hai each giai
nghia tren gidng nhau, song quan sat
kl
se
thay
kliac.
Ldi giai nghia sau cd dung mdt sd

tir nhu ldi giai nghia trude nhung mue do
ngi dung the hien khai quat ban bdi nd
khdng "md Id
sir
vgt" ma giai nghTa eua tu
bieu tbi su vat dd. NghTa eua tu la ngi dung
phan anh, la ngi dung tinh than ed tinh khai
qudt, phan anh su vat chu khdng phai chinh
"dich thdn"
sir
vat dd. Viec giai nghia, ldi
giai nghia phai rd, de hieu song khdng dugc
bd, khdng dugc phep hi sinh tinh khai quat
cua nghia. Ve dieu nay,
Pho-bach
da phat
bieu ma Le-nin da dan lai trong "Bill ki triet
hgc
"
eua minh: "Bdt cir mdt lir ndo (ldi ndi)
cimg dd
Id
khdi qudt hda cd rdi"
[6,87].
5.
Van dyng viee hieu va each giai nghia
ndi tren vao tu da
ngliTa
cang
pbii

hgp. Bdi
vi cac nghTa trong tu nhieu nghia la ket qua
cua sy phat trien do sy su
diing
sang tao cua
ngudi dimg. Cdc nghia ra ddi sau thudng la
nghia trim tugng, nghia bdng. Dd la ket qua
eua lien he phai sinh theo an du hoae hoan
dii
ma hinh thanh. Cae
ngliTa
trong tu d dien
ddng dai lap thanh mot he thdng eon eua cac
nghia do. Van de giai nghia, nhu tren da ehi
78
NGON
NGi/ScOdi
SONG
SO 1+2(183+184)-2011
ra la can xac dinh ndi dung nghia va tiep
theo hoae ddng thai la xdc dinh quan he
nghTa lap thanh he thdng. Chung tdi xin lan
lugt di vao hai van de dd.
Ngi dung nghia dau tien trong tir da nghia
can giai nghia la nghia ca bdn. NghTa co ban
la nghia quan trgng, nghia thudng tryc, cd
the trung vdi nghia gde hoae khdng trung
vai nghia gde eua tir da nghia. NghTa co ban
cd ngi dung phan anh bieu thj, lien he, bieu
dat thye tai duge ggi ten, bieu tbi. Ngi dung

nghia
CO
ban bao gdm cac net nghia co ban
phan biet vdi cae net nghia khu biet trong sd
cac net nghia tao nen ndi dung nghia cua tu.
Cac net nghia ed ban dugc xac djnh bdng
quan he he binh, quan he lien tudng phan
anh thye tai va phan biet vdi sy vat cung
loai.
Net nghia khdng co ban bi qui dinh ehu
yeu bang quan he ket hgp, quan he bieu
trung trong lien be vdi thye tai va vat duge
bieu thi. Mdi nghia ca ban bao gdm cac net
nghia CO ban. Cac nghia bdng, nghia phai
sinh cd tdn tai net nghia co
ban
cung td hgp
vdi nghia khdng co bdn, net nghia khu biet.
Chinh sy tdn tai va mdi lien he hai loai net
nghia nay trong nghia cua tir tao nen he
thdng nghia cua tir da nghia (phdn biet vdi
ddng dm) [3,193]. Do ed su tdn tai ngi dung
va mdi quan he nghia nhu vay
ma
trong giai
nghia phai neu rd net nghia cung mdi lien he
de the hien rd nghia ca bdn, nghia khdng ca
ban; nghia den, nghia bdng cua tu. Xin lay
nghia cua tu ddu lam vi du. Nghia eua tir
ddu da duge Hoang Tue phan tich mieu ta

[4,75].
Chung tdi xin dan ket qua phan tich
cua TDTV-HP de lam rd. Tir ddu theo
kit
qua phan tich, mieu ta cua tir diln cd 9
nghia. Nghia co bdn (nghia
1)
"phin tren
cung cua than the eua con ngudi hay phin
trudc nhat cua than the dgng vat, noi cd bg
dc va nhieu giac quan khdc". Rd rang nghia
1 nay bao gdm cac net nghia co ban: I.
"Phan tren cung cua than
thi
ngudi", "phin
trude nhat cua thdn
thi
vat" 2. "Cd chua
bg de va nhieu giac quan khdc". Hai net
nghia ca ban nay phan anh "bd phan cd chua
bg dc va giac quan" cung vi tri cua bd phan
dd d ngudi va dgng vat "la phin tren cung"
va "phan trudc nhit". Tir nghia
1
- nghia co
ban da cd them nghia khdng co ban, nghia 2
"dung ban che trong mot sd id hgp" tuc la
nghia qui dinh bang quan be
kit
hgp va ban

che la: 2."dau eua con ngudi, coi
la
bieu
tugng cua suy
nghi,
nhan thuc". Nhu vay
nghia 2, nghia khdng ca ban nay dugc giai
thich bang cac net nghia:
I.
"phan tren ciing
cua than the cua con ngudi" (vi tri) td hgp
vdi net nghia 2. "bieu tugng cua suy
nghi,
nhan thue" (chuc nang). Net nghTa 2 nay ro
rang la duge bieu trung hda bang an du cua
net nghia ca ban d nghia 1. "bg phan cd
chua bg dc va nhieu giac quan". Nhd "noi co
chua bg dc va nhieu gidc quan" mdi cd
nghia bdng "bieu tugng cua suy
nghi,
nhan
thue".
Bdi theo le thudng suy luan "suy
nghi,
nhan thuc" chi cd d boat dgng cua "bg
dc va nhieu giac quan". Nghia phai sinh nay
cd dugc nhd quan he lien tudng phai sinh
dugc the hien trong cdc td hgp (ket hgp cu
doan):
"van de dau dau, cung dau ". Den

nghia 3, nghia phai sinh: "Phan cd tdc mgc
tren dau". net nghia nay cd lien he vdi net
nghia 1 eua nghia ca bdn "phan tren cung
eua than the con ngudi" va 2. "tdc (ndi tdng
qudt) net nghia hoan
dii,
tuc nghia lay mot
bg phan de ndi toan the, lay tdc de ndi cai
dau, bg phan cd tdc mgc tren dd". Tiep tuc
phan tich cac nghia tiep sau 4,5,6,7,8,9 cua
tir ddu, chung ta deu thay sy hien dien cac
net nghia trong eac nghia phai sinh dd, ddng
thdi cung thay cac mdi lien he bieu trung
bang an dy hoac hoan du de tao nen ngi
dung rieng cua cac nghia trong tir da nghia
dau d. trong TDTV-HP.
Vi dy khao sat dan tren eho thay ring
trong cac nghia cua tu da nghia ludn tdn tai
mot net nghia chung-net nghia co ban. Net
nghia nay la mot trong cae net nghia cua
nghia CO ban. Khi di vdo ngi dung nghia
phai sinh nd cd the tdn tai nguyen dang hoae
so
1
+2
(183+184)-2011
NGON
NG&8c 001
SONG
79

tdn
tai do dan
xuat phai sinh
an du,
hoan
du.
Chinh
sy tdn tai net
nghia chung
nay la co
sd
tao
thanh quan
he he
thdng
con
trong
tu
da nghia. Trong trudng
hgp mdt
nghia phai
sinh trong
ttr da
nghia khdng
edn tdn tai net
nghia chung
nay
nira
thi
nghia

nay da
cdt
dirt
lien
he vdi cac
nghia
da cd de
thanh nghia
cua
tu
ddng
am
cung
gde. Vi dy nhu
dau2d.
(kng)
Dau
video
(ndi tat): Dau da he.
Hoae
dau3
dg. 1. (ket hgp ban che)
Theo:
Dau
Phat
(di tu). 2. (kng) Dau
bang
(ndi tat): tha
chet
ehu

khdng
dau
hang giac.
6. Nhiing dieu trinh
bay
tren
day cho
ehung
tdi di den
khuyen nghj rang:
1/
Nen
quan niem
ngi
dung ngtr nghia
eua
tu da
nghia
la mot cau tao he
thdng
con
cae nghia
cua tu da
nghia.
Cdu tao he
thdng
nghia
nay cd hai bac: bac mot la eac
nghia
eua

tu, bac hai la cac net
nghia
cua
nghia
trong
tir.
2/
Cac
nghia
va cac net
nghia
deu cd
loai khae nhau.
Ve
nghia ddng
dai la
nghia
CO
ban va
nghia phai sinh.
Ve net
nghia
la
net nghia
co ban va net
nghia
khu
biet.
3/
Viec giai nghia

eua tir da
nghTa chinh
la viec phan tich,
ehi rd sy td hgp cua cac net
nghia thanh nghia
va sy td hgp cac
nghia
vdi
nhau
tao
thanh
he
thdng
con
ngii nghia
eua
tir
da
nghia. Trong
tir da
nghia,
sy tdn tai dan
xen
cac net
nghia
nay
tao ra
quan
he, tao ra
he thdng

eau
true nghia
cua tir da
ngliTa.
4/
Khi
phan tich
xae lap net
nghia,
tdn
ti
cac
nghia trong
ndi
dung nghia
eua tir can
chii
y
quan
he dan
xuat phai sinh theo
an du,
hoan
du la
phuong thire
tao
thanh nghTa phai
sinh (nghia bdng, nghia bieu trung)
eua tir da
nghTa.

5/
cin ehu y
khdng
lan lon
viec mieu
ta
sy
vat ma tu ggi ten,
danh
dau
(referent)
theo quan dilm ddng nhat nghia
vdi eai quy
chiiu
da ngd
nhan
mot
thdi trong ngti nghia
hoc.
Tai lieu trich
dan
1.
Nguyen
Van
Tu
(1969),
Ve
viec gidi
thich
lir

nhieu nghia trong
Tir
dien tieng
Viet.
TC
Ngdn ngtr,
sd 2.
2.
Phan
Thi
Nguyet
Hoa
(2008),
Vi mdt
sd binh diin
cdu tgo ndi
dung nghia
ciia
lir
da nghia.
TC
Ngdn ngii &
Ddi
sdng,
sd 1+2,
trang
8-11.
3.
Le
Quang Thiem (1989), Nghien

cim
ddi chieu
cdc
ngdn ngit.
Nxb DH va
THCN,
Ha
Ngi.
4.
Hoang
Tue
(1984),
Cuge sdng
d
trong
tir.
NXB Tae
pham mdi.
HN.
5.
John Lyons (2006), Ngir nghia
hgc ddn
ludn.
NXB GD Ha Ndi. Ban
dich Nguyen
Van Hiep (thuyet
quy
chieu
hay sd thi
(denotational) nghia

cua mot
bieu thuc
chinh
la ddi
tugng bieu
thifc
chi ra (bay
bieu
thi) hoae
dai
dien).
6.
Mac,
Ang-ghen, Le-nin (1962),
Bdn ve
ngdn
ngir.
NXB Sy
that,
tr. 62.
(Ban Bien
tap
nhan
bai
ngay 05-04-2010)
PhAT
huy
Npi lire
Md
RONq qJAo

Luu
DAT
NU'6C
TRIEN
TuNq
NqAy
Doi
Mdi
TU"
duy
NEU
CAC
GiANq
TRU'dNq
TON
\ doAN
UET
SON MUON
phAT
Thud
MINH NGOC