Cộng đồng Phật giáo quốc tế với phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 8 – 2019

53

LÊ THÀNH NAM*

CỘNG ĐỒNG PHẬT GIÁO QUỐC TẾ
VỚI PHONG TRÀO PHẬT GIÁO MIỀN NAM VIỆT NAM
NĂM 1963
Tóm tắt: Phong trào Phật giáo ở miền Nam Việt Nam năm
1963 là một sự kiện đỉnh điểm trong phong trào đấu tranh đòi
quyền tự do và bình đẳng tơn giáo của Phật giáo tại miền
Nam Việt Nam. Sự kiện này dẫn tới sự kết thúc giai đoạn cầm
quyền của Ngơ Đình Diệm. Đây là một sự kiện gây tiếng vang
lớn tại Việt Nam và trên thế giới, có ảnh hưởng quan trọng
trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược của nhân
dân Việt Nam, cũng như trong lịch sử tơn giáo và lịch sử
chính trị tại Việt Nam. Trong bài viết này, tác giả tập hợp và
phân tích các tài liệu ở nước ngồi về sự ủng hộ của các cộng
đồng Phật giáo quốc tế đối với phong trào Phật giáo miền
Nam Việt Nam năm 1963 trước và sau sự kiện Hịa thượng
Thích Quảng Đức “vị pháp thiêu thân”.
Từ khóa: Phật giáo Việt Nam; Phật giáo quốc tế; Thích
Quảng Đức; năm 1963.
Đặt vấn đề
Phong trào Phật giáo năm 1963 là một sự kiện nổi bật trong thời
kỳ kháng chiến chống Mỹ (1954-1975) ở miền Nam Việt Nam,
được xem như là một địn tiến cơng chính trị sắc bén nhất, tác động
trực tiếp đến sự sụp đổ của chế độ độc tài gia đình trị, giáo trị Ngơ
Đình Diệm, “bước đầu góp phần làm phá sản chính sách can thiệp
của Mỹ ở Việt Nam, tạo đà cho phong trào cách mạng miền Nam đi

đến thắng lợi trọn vẹn trong Đại thắng mùa Xuân 1975”1. Tuy
*

Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế.
Ngày nhận bài: 12/8/2019; Ngày biên tập: 19/8/2019; Duyệt đăng: 27/8/2019.


54

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 8 - 2019

nhiên, mối quan hệ giữa các cộng đồng Phật giáo quốc tế với
Phong trào Phật giáo năm 1963 ở miền Nam Việt Nam hầu như
chưa có một cơng trình nào đề cập đến một cách tồn diện, hoặc
nếu có cũng mang tính phiến diện. Bài viết này góp phần bổ sung
vào sự chưa đầy đủ đó và góp thêm một cách nhìn khác về Phong
trào Phật giáo miền Nam năm 1963.
Ngày 6/5/1963, chính quyền Ngơ Đình Diệm ban hành Cơng điện
số 9195 với nội dung cấm treo cờ Phật giáo thế giới vào dịp Đại lễ
Phật đản năm 1963, lập tức phong trào Phật giáo miền Nam bùng nổ.
Ngay trong đêm 6/5/1963, giới lãnh đạo Phật giáo đã mở một cuộc
họp tại chùa Từ Đàm (Huế). Trong phiên họp này, các nhà lãnh đạo
Phật giáo ý thức được rằng, sự hậu thuẫn của các cộng đồng Phật
giáo quốc tế là một trong những yếu tố quan trọng để Phật giáo Việt
Nam đạt được mục tiêu đề ra. Điều này được tỏ rõ khi một trong ba
bức điện văn2 mà các nhà lãnh đạo Phật giáo đánh đi đầu tiên có một
điện văn gửi Hội Phật giáo Thế giới: “Cờ Phật giáo bị không cho
treo tại các tự viện Phật giáo ngay trong Đại lễ Phật đản quốc tế. Yêu
cầu can thiệp với Chính phủ Việt Nam Cộng hòa”3. Vậy sự hậu
thuẫn của cộng đồng Phật giáo thế giới đối với phong trào Phật giáo

miền Nam năm 1963 đã diễn ra như thế nào? Dưới đây, chúng tơi sẽ
lần lượt khái qt. Có thể tóm lược sự hậu thuẫn của các cộng đồng
Phật giáo thế giới với Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam
chia làm hai giai đoạn: trước và sau sự kiện Hịa thượng Thích
Quảng Đức tự thiêu để phản đối chính sách của Ngơ Đình Diệm đối
với Phật giáo ở miền Nam Việt Nam năm 1963.
1. Phản ứng của cộng đồng Phật giáo thế giới trước vụ tự
thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức
Trước hết cần thấy rằng việc cấm treo cờ Phật giáo thế giới vào
dịp Đại lễ Phật đản năm 1963 bằng Cơng điện 9195 của chính
quyền Ngơ Đình Diệm là duyên cớ của phong trào Phật giáo miền
Nam năm 1963. Vì vậy, các cộng đồng Phật giáo thế giới chỉ xem
đây “như một giọt nước cũng thừa sức làm chảy tràn một bát nước
vốn đã quá đầy”. Để có cơ sở hậu thuẫn cho Phong trào Phật giáo


Lê Thành Nam. Cộng đồng Phật giáo quốc tế với Phong trào…

55

miền Nam, trước hết các cộng đồng Phật giáo thế giới đã đi tìm
ngun nhân sâu xa của nó, cụ thể là chính sách của chính quyền
Ngơ Đình Diệm đối với Phật giáo ở miền Nam Việt Nam trong suốt
thời gian chế độ này xác lập quyền thống trị (1954-1963). Từ
Rangoon (Myanmar), ông Chan Htoon - Hội trưởng Phật giáo thế
giới ra lời hiệu triệu, vạch rõ chính sách áp bức Phật giáo của chính
quyền Ngơ Đình Diệm: “Ngay sau khi chế độ ông Diệm được thiết
lập, dân chúng Cao Miên khoảng 600.000 người theo Phật giáo
Nam tông sinh sống tại miền Nam Việt Nam đã kêu ca là họ đã bị
chính quyền Nam Việt và Giáo hội Thiên Chúa giáo4 ngược đãi

một cách có tổ chức. Từ 5 năm qua sự áp chế và ngược đãi trở nên
phổ thơng cho đến nay thì chính Phật tử Việt Nam cũng chịu chung
số phận; mặt khác, Giáo hội Thiên Chúa giáo ảnh hưởng đến tận
tồn bộ chính phủ từ Tổng thống đến viên xã trưởng (kể cả lực
lượng vũ trang) có rất nhiều đặc quyền và ân sủng,...”5.
Về vụ thảm sát đẫm máu tại Đài phát thanh Huế đêm 08/5/1963
do chính quyền Ngơ Đình Diệm gây ra, khiến 8 Phật tử thiệt mạng,
đã dấy lên một làn sóng cơng phẫn ở khắp các cộng đồng Phật giáo
trên thế giới. Ở Sri Lanka, khi nghe tin vụ sát hại Phật tử ở Huế,
một khơng khí sơi sục căm phẫn lan rộng trong mọi tầng lớp nhân
dân, mọi tổ chức đảng phái chính trị, cả đến quốc hội và chính phủ.
Ngày 15/5/1963, giới lãnh đạo Phật giáo Sri Lanka yêu cầu bà
Bandaranaike - Thủ tướng Chính phủ, hành động để bảo vệ quyền
lợi của những người theo Phật giáo. Một nghị sĩ Quốc hội đã yêu
cầu bà Bandaranaike đặt vấn đề này trước Liên Hợp Quốc và đề
nghị chính quyền đương nhiệm cắt đứt mọi quan hệ với Việt Nam
Cộng hòa. Ngày 20/5/1963, một đoàn gồm 20 nhà sư trong Ủy ban
Bảo vệ Hịa bình Thế giới của Sri Lanka do Đại đức Udakankêla
Saranankara - người được giải Hịa bình Lênin, dẫn đầu cuộc biểu
tình trước Đại sứ quán Mỹ ở Thủ đơ Colombo để phản đối chính
quyền Ngơ Đình Diệm khủng bố dã man các Phật tử ở Huế. Họ đã
mang theo các biểu ngữ: “Không được giết người theo Phật giáo”6.
Cùng ngày, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao


56

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 8 - 2019

Sri Lanka ra thơng báo với nội dung: “Thủ tướng và Chính phủ rất

quan tâm đến vụ Phật tử bị khủng bố tại Việt Nam Cộng hòa, đã
hành động ngay để ghi nhận sự ủng hộ của các nước bạn có đại
diện tại Việt Nam để cung cấp cho tài liệu đầy đủ về vụ này. Chính
phủ đã quyết định ra lệnh cho đại diện tại Liên Hiệp Quốc, nhờ
Ngài Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc dùng mọi biện pháp thích nghi
để làm giảm mối lo âu trong giới Phật giáo thế giới. Đồng thời
Chính phủ Tích Lan cũng yêu cầu Phật giáo các nước Á châu cũng
hành động như trên qua các đại diện của họ tại Liên Hiệp Quốc”7.
Và ngày 31/5/1963, ông Gunapala P. Malaxekera, Đại diện của
Chính phủ Sri Lanka tại Liên Hợp Quốc, gặp Tổng Thư ký Liên
Hợp Quốc để thảo luận về việc tín đồ Phật giáo ở miền Nam Việt
Nam bị chính quyền Ngơ Đình Diệm khủng bố8.
Ở Myanmar, ngày 16/5/1963, Hội Phật giáo Thawtuzana tại
Rangoon ra tuyên bố yêu cầu tín đồ Phật giáo các nước trên thế giới
lên án cuộc đàn áp Phật giáo của chính quyền Ngơ Đình Diệm và
cho “đó là một sự đe dọa đối với Phật tử trên thế giới, kể cả Miến
Điện và Á châu”9. Tờ Người Phụ nữ (17/5/1963) viết: “Nghe tin vụ
đàn áp ở Huế, ai mà không đau lịng và căm giận. Khơng chỉ người
theo đạo Phật mà tất cả tín đồ tơn giáo khác trên thế giới đều đau
lịng”10. Ngày 18/5/1963, ơng Chan Htoon - Hội trưởng Hội Phật
giáo thế giới, thông báo cho Quyền Tổng Lãnh sự Việt Nam Cộng
hòa tại Myanmar: “Qua các bài tường thuật trên mặt báo, những
Hội Phật giáo ở Miến Điện, nhất là Hội Tăng già tồn quốc là Hội
có nhiều uy tín và thế lực nhất trong giới Phật giáo Miến Điện bày
tỏ sự phẫn nộ đối với Chính phủ Việt Nam Cộng hòa, quyết định tổ
chức nhiều buổi họp và thông qua nhiều quyết định để tố cáo Việt
Nam Cộng hòa trước dư luận quốc tế”11.
Ở Lào, ngày 28/5/1963, 77 tăng ni và Phật tử ở Sêpôn
(Savannakhet) tổ chức mít tinh phản đối chính quyền Ngơ Đình
Diệm đàn áp tín đồ Phật giáo tại miền Nam Việt Nam. Ngày

06/6/1963, Hòa thượng Kong Si, người đứng đầu Phật giáo ở Sầm
Nưa, tuyên bố: “Hành động của chính quyền Việt Nam Cộng hòa


Lê Thành Nam. Cộng đồng Phật giáo quốc tế với Phong trào…

57

đối với Phật tử là hoàn toàn trái với tinh thần nhân đạo và lòng bác
ái của Phật giáo và trái với luật pháp quốc tế”12.
Ở Ấn Độ, Hội Phật giáo Nalanda ở Patna tổ chức lễ cầu siêu cho
các Phật tử bị thiệt mạng ở Huế với sự tham dự của nhiều nhà sư
thuộc nhiều nước trên thế giới. Họ ra một bản tuyên bố phản đối
chính quyền Ngơ Đình Diệm chà đạp tự do tín ngưỡng và đàn áp,
giết chết những người Phật giáo vô tội13.
Ở Nhật Bản, ông Makayama, đại diện Hội Phật giáo Thế giới,
tường trình cụ thể sự khủng bố Phật giáo tại miền Nam Việt Nam
trước Đại hội Hội Tồn quốc tín đồ Phật giáo ngày 03/6/1963, đồng
thời yêu cầu Đại hội tìm cách can thiệp để chính quyền Ngơ Đình
Diệm chấm dứt tình trạng ấy14.
Ở Đài Loan, trên báo Cơng Luận (10/6/1963), tác giả Trần Tuệ
Kiếm đả kích mạnh mẽ chính quyền Ngơ Đình Diệm khủng bố tín
đồ Phật giáo, đồng thời kêu gọi thế giới phải có hành động cụ thể
để ủng hộ Phật giáo Việt Nam trước cơn sóng gió. Bài báo khẳng
định: “Tâm lý bài xích vị kỷ và đặt người Thiên Chúa giáo lên
trên hết, dùng mọi cách để hạn chế hoạt động của 15 triệu tín đồ
Phật giáo Việt Nam. Hành vi trái với Hiến chương Liên Hiệp
Quốc... Chúng ta khơng thể khoanh tay nhìn. Cần viện trợ cho các
bạn Phật giáo Việt Nam”15; Phật giáo Đài Loan ra lời kêu gọi Phật
giáo thế giới giúp đỡ Phật giáo Việt Nam đang gặp đại nạn. Lời

kêu gọi viết:
“Hỡi giáo hữu Tăng tín đồ Phật giáo khắp thế giới!
“Chúng tơi rất đau lịng, trình bày cùng q vị, tình cảnh Phật
giáo Việt Nam gần đây gặp đại nạn: ‘Kỳ thị tôn giáo’; đồng thời
chúng tôi cũng trông mong quý vị thiết tha lưu ý tinh thần: Đồng
chu cộng tế (đồng thuyền chung cứu). Đây cũng là chính nghĩa
đáng nên trợ giúp”16.
Ở Campuchia, tờ Meatophum (01/6/1963) tố cáo chính quyền
Ngơ Đình Diệm đàn áp Phật giáo là vi phạm luật pháp quốc tế và
kêu gọi nhân dân tiến bộ trên thế giới địi chính quyền Sài Gịn thỏa


58

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 8 - 2019

mãn những nguyện vọng của Phật giáo. Cũng ngày này, tại lễ
khánh thành chùa Onnalum, Thái tử Sihanouk tuyên bố: “Chúng ta
hãy tưởng niệm và cầu siêu cho các Phật tử Việt Nam, nạn nhân
của chính phủ Ngơ Đình Diệm”. Thái tử Sihanouk khẳng định:
“Tích Lan và các nước Phật giáo đã phản kháng sự tàn bạo trên và
can thiệp với Liên Hiệp Quốc để bảo vệ tự do tín ngưỡng ở miền
Nam Việt Nam. Chúng ta cũng sẽ phản đối theo họ”17.
Liên quan đến vụ thảm sát tại Đài Phát thanh Huế đêm
08/5/1963, khi chính quyền Ngơ Đình Diệm tìm cách chạy tội
bằng cách cho rằng, “những nạn nhân chết đều do chất nổ
‘plastic’ của Việt Cộng (loại chất nổ này, các lực lượng vũ trang
Việt Nam khơng có - LTN), chứ không phải bị xe tăng, hay xe
thiết giáp đằn”18, dư luận các quốc gia Phật giáo đã kịp thời vạch
trần luận điệu gian trá của chính quyền Ngơ Đình Diệm. Ở Thái

Lan, tờ Phim Thai (16/5/1963) khẳng định: “Chính quyền đổ lỗi
cho Cộng sản xúi dục dân chúng biểu tình và Cộng sản nhân cơ
hội ấy đã ném tạc đạn và gây máu đổ. Nhưng những người mục
kích đã cam đoan rằng, chính quân đội chính phủ bắn vào dân
chúng bằng những súng lớn và súng máy đặt trên xe tăng; xét thi
hài nạn nhân thì đúng những vết của súng lớn chứ không phải tạc
đạn nào cả”19.
Ở Campuchia, dư luận cho rằng, vụ đàn áp Phật giáo đêm
08/5/1963 tại Huế “chứng tỏ tình trạng khơng được sáng sủa về mặt
tôn giáo”, “lưu lại một kỷ niệm không đẹp”. Nhật báo La Dépêche
du Cambodge ra ngày 16/5/1963 nhấn mạnh, chính quân đội Diệm
đã bắn súng từ một xe thiết giáp20. Về vấn đề này, ông Phạm Trọng
Nhân - Đại diện Việt Nam Cộng hòa21 tại Campuchia, đã phát biểu:
“Nghề đại sứ là nghề bưng bít những lỗi lầm của chính phủ. Thoạt
nghe có vẻ khơi hài, nhưng ý niệm đó cũng có một phần nào thực.
Khơng ai có thể hình dung nổi bối rối, thẹn thùng,... của các nhân
viên ngoại giao Việt Nam tùng sự tại quốc nội hay quốc ngoại, kể
từ ngày tấm bi kịch Phật giáo bùng nổ bất ngờ và được loan tin
bằng những dòng chữ lớn trên báo chí quốc gia và quốc tế.


Lê Thành Nam. Cộng đồng Phật giáo quốc tế với Phong trào…

59

“Hàng tuần, các đại sứ Việt Nam nhận được rất nhiều tài liệu để
dẫn chứng và ‘giải độc’: Phật giáo khơng hề bị đàn áp và có nhiều
Phật tử Việt Cộng đã trà trộn trong hàng ngũ Phật giáo đồ để gây
chia rẽ22. Nhưng làm sao thuyết phục được người ngồi khi chính
các nhân viên có nhiệm vụ thuyết phục cũng không tin như thế”23.

2. Phản ứng của cộng đồng Phật giáo thế giới sau vụ tự thiêu
của Hòa thượng Thích Quảng Đức (11/6/1963)
Từ sau ngày Hịa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, các cộng
đồng Phật giáo trên thế giới càng lên án gay gắt chính quyền Ngơ
Đình Diệm, đồng thời có nhiều hoạt động nhằm ủng hộ phong trào
Phật giáo miền Nam. Tại Campuchia, ngày 13/6/1963, ông Trần Văn
Được, Hội trưởng Hội Việt kiều Phật giáo tại Campuchia đã gửi thư
cho Quốc trưởng Campuchia, “lên án sự đàn áp đẫm máu và ngược
đãi tàn tệ các Phật tử của Chính phủ Việt Nam” và thỉnh cầu Quốc
trưởng yêu cầu Liên Hợp Quốc can thiệp. Cùng ngày 13/6/1963,
Tổng trưởng Bộ Ngoại giao nước này đã trao thư cho Đại diện Việt
Nam Cộng hòa tại Phnom Pênh để chuyển về Bộ Ngoại giao Việt
Nam Cộng hòa. Trong thư, Bộ Ngoại giao Campuchia tỏ lịng cơng
phẫn của Chính phủ và nhân dân sở tại trước các vụ ngược đãi tôn
giáo ở miền Nam, kêu gọi sự hiểu biết của chính phủ Ngơ Đình
Diệm để vấn đề kỳ thị Phật giáo sớm được giải quyết. Ngày
16/6/1963, hơn 5.000 Việt kiều, trong đó có 200 nhà sư, biểu tình
trước Tịa Đại diện của Việt Nam Cộng hịa tại Phnơm Pênh.
Ở Sri Lanka, ngày 16/6/1963, Bộ Ngoại giao Sri Lanka trong
một bản thông cáo, loan báo bà Bandaranaike, Thủ tướng Sri
Lanka, rất xúc động trước sự ngược đãi tôn giáo tại Việt Nam, và
bà kêu gọi các cộng đồng Phật giáo tại châu Á hãy ủng hộ Sri
Lanka trong việc yêu cầu Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc can thiệp
về vấn đề đàn áp Phật giáo tại Việt Nam.
Ở Nhật Bản, các báo đã trang trọng đăng tin và ảnh cuộc tự thiêu
của Hòa thượng Thích Quảng Đức, ví dụ: tờ “Asahi Evening News
ngày 12/6 đã đăng 3 cái ảnh lớn chiếm gần một phần tư trang nhất
và các báo khác cũng đều đăng tỉ mỉ rõ ràng về vụ này”24. Ngày

60

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 8 - 2019

19/6/1963, Ủy ban Tơn giáo Bảo vệ hịa bình và Hội Phật giáo
Nhật Bản đã tổ chức cuộc mít tinh phản đối chính quyền Ngơ Đình
Diệm đàn áp tín đồ theo Phật giáo ở miền Nam Việt Nam. Cuộc
mít tinh đã mặc niệm Hịa thượng Thích Quảng Đức và những
người bị chính quyền họ Ngơ giết hại ở Huế, Sài Gịn và ra tun
bố kịch liệt lên án chính quyền Ngơ Đình Diệm. Ngày 20/6/1963,
các tín đồ Phật giáo ở Nhật Bản do Hịa thượng Mibu Sơgiun dẫn
đầu đến sứ qn “Việt Nam Cộng hịa” tại Tokyo trao bản tun bố
nói trên cho chính quyền Ngơ Đình Diệm. Thực tế, “vấn đề tranh
chấp giữa Phật giáo và Chính phủ đã gây một luồng dư luận sơi nổi
ở Nhật Bản”25. Chính Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Nhật Bản phải
thừa nhận: “Dư luận Phật giáo Nhật Bản trở nên sôi nổi đối với vấn
đề Phật giáo ở Việt Nam. Một số đoàn thể hoặc tư nhân có uy tín đã
tiếp xúc thẳng với Thiểm tòa để thăm dò tin tức và chất vấn về
những biến cố đáng tiếc mới xảy ra; một số khác viết thư hoặc gửi
điện tín đến Thiểm tịa để phản kháng những hành động mà họ cho
rằng có tính cách đàn áp Phật giáo ở Việt Nam”26.
Ở Ấn Độ, ngày 23/6/1963, bà Rêm Soari Neerru, Chủ tịch Ủy
ban Đoàn kết Á - Phi của Ấn Độ, tuyên bố: “Ủy ban Đoàn kết Á Phi của Ấn Độ nguyện đoàn kết chặt chẽ với nhân dân miền Nam
Việt Nam đang đứng trước một sự đe dọa và đàn áp chưa từng có.
Tim của chúng tơi đập cùng nhịp đập với tim của những người theo
đạo Phật đang đấu tranh anh dũng để thực hiện các yêu sách chính
đáng và lên án thái độ hống hách của chính quyền Ngơ Đình Diệm
khơng để ý đến các u sách chính đáng và khơng chú ý đến dư
luận thế giới”27; trong khi đó, Thủ tướng Nehru, trong một thông
điệp trả lời bức thư riêng của bà Bandaranaike - Thủ tướng Sri

Lanka, đã viết: “Tôi cùng chia xẻ nỗi quan tâm của bà về những
biến cố mới đây tại Nam Việt Nam”28.
Từ sau ngày chính quyền Ngơ Đình Diệm thực hiện Kế hoạch
nước lũ (đêm 20 rạng 21/8/1963), tấn công đồng loạt các ngôi chùa
đấu tranh trên toàn miền Nam, phản ứng của các quốc gia Phật giáo
càng dữ dội. Ngày 22/8/1963, Thủ tướng Thái Lan, Thống chế Sarit


Lê Thành Nam. Cộng đồng Phật giáo quốc tế với Phong trào…

61

Thanarat, đề nghị triệu tập Hội nghị sơ bộ tại Bangkok, gồm tất cả
các cộng đồng Phật giáo trên thế giới, trước khi đưa vấn đề ra Liên
Hợp Quốc. Thủ tướng Thái Lan còn tiếp xúc với Đại sứ Việt Nam
Cộng hòa tại Thái Lan, bày tỏ sự lo âu trước chính sách kỳ thị Phật
giáo của chính quyền Ngơ Đình Diệm. Và tối ngày 22/8/1963, dưới
sự chủ tọa của Bộ trưởng Công nghiệp P. Rajanaburanond, các
chức sắc Phật giáo họp tại Bangkok ra quyết nghị ủng hộ Phật giáo
miền Nam Việt Nam cả về phương diện tinh thần và vật chất,....
Đặc biệt, ngày 26/8/1963, Đại tá Pin Mutukan, Phó Giám đốc Nha
Tơn giáo của Bộ Quốc gia Giáo dục, qua Đài Vô tuyến Truyền
thanh Bangkok, đã lên án gay gắt chính quyền Ngơ Đình Diệm: “Vì
đã đàn áp tàn bạo Phật tử Việt Nam, Tổng thống Ngơ Đình Diệm sẽ
hứng chịu hết những tai họa dưới đủ mọi hình thức hiểu theo giáo
lý nhà Phật, kể cả diệt vong và địa ngục,... Mặc dù tình giao hảo
giữa Thái Lan và Việt Nam khăng khít, giới Phật tử Thái Lan vẫn
thấy có trách nhiệm phải lên tiếng ...”29. Và “hôm 31/8/1963, một
Đại hội đồng Phật giáo đã được triệu tập tại Bangkok để thảo luận
về vụ Phật giáo tại Việt Nam,...”. Đại hội “đã diễn ra trong bầu

khơng khí cực kỳ sơi nổi. Ngót hơn 5 tiếng đồng hồ, hơn 20 diễn
giả luân phiên nhau lên diễn đàn bày tỏ quan điểm về vụ Phật giáo
ở Việt Nam,...”30.
Ở Sri Lanka, ngày 22/8/1963, bà Thủ tướng Bandaranaike trao
đổi ý kiến với đại diện các nước Ấn Độ, Myanmar, Thái Lan, Nhật
Bản,... Bà đề nghị triệu tập một phiên họp bất thường của Hội đồng
Liên Hợp Quốc để xét “Vụ Phật giáo” ở miền Nam Việt Nam.
Ngoài ra, bà Thủ tướng cũng đề nghị triệu tập Hội nghị các quốc
gia châu Á và Hội nghị Phật giáo thế giới nhằm có kế hoạch ủng hộ
Phật giáo miền Nam Việt Nam.
Ở Myanmar, báo Guandiantai ra ngày 23/8/1963 cực lực lên án
chính sách tàn bạo của chính quyền Ngơ Đình Diệm, rằng: “vụ tấn
công vừa qua chứng tỏ tinh thần của nhà cầm quyền Việt Nam đã
lâm vào tình trạng thác loạn. Chính phủ Việt Nam cịn hy vọng gì
khi ngự trị trên những thân xác Phật tử đã bỏ mình vì tơn giáo và


62

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 8 - 2019

trên những ngôi chùa ngày nay chỉ còn là những đống gạch vụn,
trong khi đa số những người sống sót thì bị tập trung trong các trại
giam? Chính phủ Mỹ sẽ lầm tưởng rằng tiếp tục ủng hộ chính phủ
hiện thời tại Việt Nam thì nước Mỹ có thể giữ ngun vẹn tình bạn
của các quốc gia Phật giáo Đông Nam Á”31.
Ở Nhật Bản, ngày 23/8/1963, Thứ trưởng Ngoại giao Nhật Bản
trực tiếp gặp Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Nhật Bản, thông báo:
“Biến cố ngày 21/8/1963 đã khiến dư luận quốc tế và nhất là dư luận
Nhật Bản xôn xao sôi nổi,... Vì vậy, Chính phủ Nhật Bản thấy cần

phải chính thức u cầu Chính phủ Việt Nam sớm tìm những biện
pháp ơn hịa để giải quyết vấn đề Phật giáo một cách thỏa đáng”32.
Ở Campuchia, ngày 23/8/1963, Chính phủ Hồng gia ra thơng
báo, cực lực lên án chính quyền Ngơ Đình Diệm: “Chính phủ
Hồng gia Cam Bốt kinh hãi khi nhận được tin chính phủ Sài Gịn
đã đàn áp dã man Phật tử, tấn công chùa chiền, phá hủy tượng
Phật,... ngược sát và câu lưu tăng ni, Phật tử. Các hành động này
thật khinh thường và thách thức thế giới văn minh,... Những vụ lưu
huyết như vậy khiến chúng tôi lo ngại một cuộc chiến tranh tôn
giáo sẽ xảy ra tại Đơng Nam Á,... Chính phủ Hồng gia Cam Bốt
hồn toàn ủng hộ các tăng ni, Phật tử Việt Nam”33.
Ở Ấn Độ, ngày 25/8/1963, Tổng Thư ký Đảng Quốc gia Ấn Độ
tuyên bố: “Những tin tức loan đi từ Sài Gòn đã làm chấn động dư
luận tại Ấn Độ, quê hương của Phật giáo. Những sự tàn bạo mà các
đạo hữu Việt Nam là nạn nhân càng làm chúng tôi phẫn nộ khi nhớ
rằng Phật giáo chủ trương bất bạo động”34.
Ngày 26/8/1963, theo yêu cầu của Quốc trưởng Sihanouk, Quốc
hội Campuchia được triệu tập. Quốc hội biểu quyết đoạn giao với
Việt Nam Cộng hòa kể từ ngày 27/8/1963. Trong Điệp văn gửi
Chính phủ Việt Nam Cộng hịa ngày 27/8/1963, Quốc trưởng
Sihanouk lên án chính quyền Ngơ Đình Diệm với những lời lẽ hết
sức gay gắt: “Toàn thể dân tộc Cam Bốt cũng như các dân tộc khác
trên thế giới công phẫn và ghê tởm trước những hành động dã man
đàn áp Phật giáo Việt Nam.


Lê Thành Nam. Cộng đồng Phật giáo quốc tế với Phong trào…

63

“Nước Cam Bốt Phật giáo chủ trương khoan hồng triệt để về tín
ngưỡng, vì vậy lên án óc bè phái và cuồng tín vốn là những quan
niệm đe dọa đời sống chung hịa hợp giữa các tơn giáo tại Á đơng
và nền hịa bình nội bộ tại các nước đó.
“Xét thái độ của Chính phủ Việt Nam đối với dân tộc, dịng dõi
và tín ngưỡng của quốc gia Cam Bốt, Chính phủ Hồng gia hồn
tồn đồng ý với Quốc hội bắt nguồn từ toàn thể dân tộc, đã quyết
định ngưng mọi liên lạc chính trị với Chính phủ Việt Nam hiện
thời,...”35.
Trước sự phản kháng mạnh mẽ của cộng đồng các quốc gia Phật
giáo đối với chính quyền Ngơ Đình Diệm, tất yếu Liên Hợp Quốc
phải tỏ thái độ. Ngày 28/6/1963, lần đầu tiên bình luận về “Vụ
Phật giáo”, ơng U Thant, Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc, yêu cầu
chính quyền Ngơ Đình Diệm “giải quyết vấn đề trong tinh thần hịa
bình, cơng lý và hiểu biết”36 và cho biết ông đã nhận được nhiều
bài bình luận của nhiều tổ chức trên khắp tồn cầu, bày tỏ sự bất
bình đối với chính quyền Ngơ Đình Diệm qua “Vụ Phật giáo” ở
miền Nam Việt Nam.
Tới ngày 07/10/1963, tại Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc, đại biểu
Sri Lanka tố cáo mạnh mẽ chính quyền Ngơ Đình Diệm đàn áp
Phật giáo miền Nam. Trong bài thuyết trình, đại biểu Sri Lanka cho
rằng: “Đã từ lâu Phật giáo thế giới quan tâm đến tình trạng bị bạc
đãi của Phật giáo Việt Nam và đã thường xuyên theo dõi vấn đề
này,... Sri Lanka đã cùng với các nước Á, Phi chuẩn bị kỹ càng
trước lúc đưa vụ này ra Liên Hiệp Quốc, đặc biệt là đã nghe lời
biện hộ của chính quyền Ngơ Đình Diệm”. Sri Lanka “nêu trách
nhiệm của Mỹ và cho rằng nếu Mỹ khơng bảo được ơng Diệm thì
phải cắt viện trợ cho chính thể Diệm và rút về”37. Và Đại Hội đồng
Liên Hợp Quốc đồng ý cử một phái đoàn sang miền Nam Việt Nam
để điều tra “Vụ Phật giáo”. Ngày 24/10/1963, Phái đoàn điều tra

của Liên Hiệp Quốc đến Sài Gịn. Phải chăng vì thế mà Mỹ phải
gấp rút thủ tiêu bị cáo, tức chính quyền Ngơ Đình Diệm, mà phải
thủ tiêu trước lúc Liên Hiệp Quốc tái nhóm họp để nghe tờ trình


Nghiên cứu Tơn giáo. Số 8 - 2019

64

của Phái đồn điều tra, khiến cuộc đảo chính lật đổ chính quyền
Ngơ Đình Diệm (01/11/1963) diễn ra. Nền Đệ nhất Cộng hịa do
Mỹ dày công xây dựng cáo chung.
3. Một số nhận xét
Từ sự trình bày trên đây, có thể rút ra một số nhận xét cơ bản về
thái độ, quan điểm của các cộng đồng Phật giáo trên thế giới đối
với Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963:
Một, trong cuộc đấu tranh một mất một còn của Phật giáo miền
Nam Việt Nam năm 1963 vì mục tiêu bình đẳng tơn giáo và tự do
tín ngưỡng, các cộng đồng Phật giáo trên thế giới đã có tiếng nói và
hành động thống nhất. Đó là sự tố cáo mạnh mẽ “chính sách trung
cổ” của chính quyền Ngơ Đình Diệm đối với Phật giáo. Cùng với
sự tố cáo này, các cộng đồng Phật giáo bằng nhiều hình thức và
biện pháp khác nhau đã thể hiện sự ủng hộ triệt để cuộc đấu tranh
của Phật giáo miền Nam Việt Nam. Tất cả góp phần quan trọng nêu
cao chính nghĩa của Phật giáo Việt Nam trong cuộc đấu tranh
chống chế độ bạo trị Ngơ Đình Diệm.
Hai, sự hậu thuẫn của các cộng đồng Phật giáo đối với Phong
trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 góp phần hết sức
quan trọng trong việc cơ lập chính quyền Ngơ Đình Diệm trước
cộng đồng quốc tế. Báo chí của các quốc gia có cộng đồng Phật

giáo vạch trần sự gian xảo của chính quyền Ngơ Đình Diệm trong
việc gán cho những người Cộng sản gây ra vụ thảm sát tại Đài Phát
thanh Huế (đêm 08/5/1963) và khẳng định thủ phạm chính là chính
quyền Ngơ Đình Diệm. Khách quan nhận xét, việc làm này góp
phần giúp nhân dân miền Nam nhận thức rõ về bản chất phản dân
tộc của chính quyền Ngơ Đình Diệm, thấy được tính chính nghĩa
của sự nghiệp giải phóng miền Nam. Việc Chính phủ Hồng gia
Campuchia đoạn giao với Việt Nam Cộng hịa ngày 27/8/1963 sau
khi chính quyền Ngơ Đình Diệm “vét chùa” vào đêm 20 rạng ngày
21/8/1963, những hoạt động không mệt mỏi của các cộng đồng
Phật giáo, từ người dân bình thường, các cơ quan báo chí, các đồn


Lê Thành Nam. Cộng đồng Phật giáo quốc tế với Phong trào…

65

thể tôn giáo,... đến nghị sĩ quốc hội, các bộ trưởng, các nguyên thủ
quốc gia, nhất là Sri Lanka, v.v… đã tác động mạnh mẽ đến Liên
Hiệp Quốc, để rồi tổ chức lớn nhất thế giới này phải cử một phái
đoàn đến miền Nam Việt Nam điều tra về “Vụ Phật giáo”. Đây
được xem như là yếu tố rút ngắn con đường dẫn đến thủ tiêu chính
quyền Ngơ Đình Diệm (01/11/1963).
Ba, sự hậu thuẫn của các cộng đồng Phật giáo đối với Phong trào
Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 giải thích tại sao trong
“Lời tuyên bố về tình hình miền Nam Việt Nam hiện nay” ngày
28/8/1963, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã bày tỏ sự cám ơn nhân dân thế
giới đã ủng hộ cuộc đấu tranh chống chế độ Ngơ Đình Diệm của
tăng ni, Phật tử miền Nam, trong đó nhân dân và chính phủ các
nước ủng hộ phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963

được đặt ở vị trí trang trọng: “Thay mặt nhân dân Việt Nam, tôi
chân thành cảm ơn nhân dân và chính phủ các nước Phật giáo, các
nước xã hội chủ nghĩa anh em, cảm ơn nhân dân u chuộng hịa
bình và chính nghĩa trên thế giới, cảm ơn nhân dân và nhân sĩ tiến
bộ nước Mỹ đã nghiêm khắc lên án Mỹ - Diệm và nhiệt liệt ủng hộ
nhân dân miền Nam”38. /.
CHÚ THÍCH:
1 Lê Cung (2007), “Bàn về Phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963”
trong giáo trình Lịch sử Việt Nam hiện đại ở bậc đại học và cao đẳng,
Nghiên cứu Lịch sử, số 1 (369): 70.
2 Hai điện văn khác, một gửi Tổng thống Ngơ Đình Diệm, một gửi các
cộng đồng Phật giáo Việt Nam.
3 Hải Triều âm (Tuần báo), số 2, ngày 30/4/1964: 4.
4 Vì đây là đoạn trích dẫn nên chúng tơi giữ ngun văn cụm từ “Thiên
Chúa giáo” - BTV.
5 Tuệ Giác (1964), Việt Nam Phật giáo tranh đấu sử, Nxb. Hoa Nghiêm,
Sài Gòn: 161.
6 T.H., Mỹ - Diệm đang cố bịt ngòi thuốc nổ, Báo Quân đội Nhân dân,
ngày 23/5/1963: 4.
7 Phiếu trình Ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao số 081/PDVN/CT/TD/9.M
ngày 15/6/1963 của Phái đoàn giáo dịch với Ủy hội quốc tế, Trung tâm
Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.
8 Báo Nhân dân, ngày 2/6/1963: 4.


66

Nghiên cứu Tơn giáo. Số 8 - 2019

9 Phiếu trình Ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao số 081/PDVN/CT/TD/9.M

ngày 15/6/1963 của Phái đoàn giáo dịch với Ủy hội quốc tế, Trung tâm
Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.
10 Báo Quân đội Nhân dân, ngày 23/5/1963: 4.
11 Công văn số 44/NQ/63/01 của Quyền Tổng Lãnh sự quán Việt Nam
Cộng hòa tại Myanmar gửi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Sài Gòn ngày 21-51963, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Tp. Hồ Chí Minh, Ký hiệu tài liệu
SC.04-HS. 8469.
12 Hải Triều âm (Tuần báo), số 2, ngày 30/4/1964: 4.
13 Hải Triều âm (Tuần báo), số 2, ngày 30/4/1964: 4.
14 Tin thế giới liên quan đến cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam, ngày
17/6/1963, Tài liệu lưu tại chùa Từ Đàm (Huế).
15 Tuệ Giác (1964), Việt Nam Phật giáo tranh đấu sử, Nxb. Hoa Nghiêm,
Sài Gòn: 187.
16 Quốc Oai (1963), Phật giáo tranh đấu, Nxb. Tân Sanh, Sài Gịn: 85.
17 Phiếu trình Ơng Bộ trưởng Bộ Ngoại giáo số 081/PDVN/CT/TD/9.M
ngày 15/6/1963 của Phái đoàn giáo dịch với Ủy hội quốc tế, Trung tâm
Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.
18 Văn thư số 16/UBLB của Ủy ban Liên bộ chính quyền Ngơ Đình Diệm
gửi Ủy ban Liên phái bảo vệ Phật giáo ngày 11/7/1963, Trung tâm Lưu
trữ Quốc gia II, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS.8353.
19 Tuệ Giác (1964), Việt Nam Phật giáo tranh đấu sử, Nxb. Hoa Nghiêm,
Sài Gịn: 185-186.
20 Cơng văn số 466/CT/5/M của Đại diện Chính phủ Cộng hòa Việt Nam tại
Phnom Penh gửi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao ngày 17/5/1963.
21 Giữa Campuchia và Việt Nam Cộng hịa khơng có trao đổi liên hệ ngoại
giao dưới thời Ngơ Đình Diệm. Vì vậy, mỗi nước chỉ đặt tại nước kia một
Đại diện Chính phủ, nhưng khơng được hưởng quy chế ngoại giao.
22 Các tài liệu này do Tổng nha Thông tin soạn theo chỉ thị của Cố vấn
Chính trị Ngơ Đình Nhu.
23 Phan Trọng Nhân, “Cuốn sổ tay của một nhân viên ngoại giao nhân vụ
tấn công chùa Xá Lợi”, Bách khoa, số ra ngày 15/01/1964: 31.

24 Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.
25 Công văn mật số 27-VP/DK ngày 21/6/1963 của Đại sứ Việt Nam Cộng
hòa tại Nhật Bản gửi Bộ trưởng Phủ Tổng thống, Trung tâm Lưu trữ
Quốc gia II, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.
26 Công văn số 43/DK/VP/M ngày 21/8/1963 của Tòa Đại sứ “Việt Nam
Cộng hòa” tại Tokyo gửi Bộ trưởng Ngoại giao chính quyền Ngơ Đình
Diệm, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.
27 Báo Nhân Dân, ngày 27/6/1963: 4
28 Tin thế giới liên quan đến cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam, ngày
17/6/1963, Tài liệu lưu tại chùa Từ Đàm.


Lê Thành Nam. Cộng đồng Phật giáo quốc tế với Phong trào…

67

29 Vũ Văn Mẫu (2003), Sáu tháng Pháp nạn, Giao Điểm, CA, USA: 461.
30 Công văn số 43/DK/VP/M ngày 21/8/1963 của Tòa Đại sứ “Việt Nam
Cộng hòa” tại Tokyo gửi Bộ trưởng Ngoại giao chính quyền Ngơ Đình
Diệm, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.
31 Phan Trọng Nhân, “Cuốn sổ tay của một nhân viên ngoại giao nhân vụ
tấn công chùa Xá Lợi”, Bách khoa, số ra ngày 15/01/1964: 31.
32 Công văn số 47 DK/M của Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Nhật Bản gửi
Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Sài Gòn ngày 29/8/1963, Trung tâm Lưu trữ
Quốc gia II, Tp. Hồ Chí Minh (Bản sao).
33 Vũ Văn Mẫu (2003), Sáu tháng Pháp nạn, Giao Điểm, CA, USA: 458.
34 Vũ Văn Mẫu (2003), Sáu tháng Pháp nạn, Giao Điểm, CA, USA: 453.
35 Phan Trọng Nhân, “Cuốn sổ tay của một nhân viên ngoại giao nhân vụ
tấn công chùa Xá Lợi”, Bách khoa, số ra ngày 15/01/1964: 31.
36 Tin thế giới về cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam, ngày 12/7/1963,

Tài liệu lưu tại chùa Từ Đàm (Huế).
37 Tâm Phong, Nhớ lại cuộc vận động của Phật giáo, Tuần báo Thiện Mỹ,
số 1, ngày 27/10/1964: 12.
38 Lời Tuyên bố của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Báo Quân đội Nhân Dân, ngày
29/8/1963: 1.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Báo Nhân dân, ngày 02/6/1963.
Báo Nhân Dân, ngày 27/6/1963.
Báo Quân đội Nhân dân, ngày 23/5/1963.
Báo Quân đội Nhân Dân, ngày 29/8/1963.
Cơng văn số 466/CT/5/M của Đại diện Chính phủ Cộng hòa Việt Nam tại
Phnom Penh gửi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao ngày 17/5/1963.
6. Công văn số 44/NQ/63/01 của Quyền Tổng Lãnh sự quán Việt Nam
Cộng hòa tại Myanma gửi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Sài Gòn ngày
21/5/1963, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Tp. Hồ Chí Minh, Ký hiệu tài
liệu SC.04-HS. 8469.
7. Công văn mật số 27-VP/DK ngày 21/6/1963 của Đại sứ Việt Nam Cộng
hòa tại Nhật Bản gửi Bộ trưởng Phủ Tổng thống, Trung tâm Lưu trữ
Quốc gia II, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.
8. Công văn số 43/DK/VP/M ngày 21/8/1963 của Tòa Đại sứ “Việt Nam
Cộng hịa” tại Tokyo gửi Bộ trưởng Ngoại giao chính quyền Ngơ Đình
Diệm, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.
9. Lê Cung (2007), Bàn về “Phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963”,
trong giáo trình Lịch sử Việt Nam hiện đại ở bậc đại học và cao đẳng,
Nghiên cứu Lịch sử, số 1 (369).
10. Tuệ Giác (1964), Việt Nam Phật giáo tranh đấu sử, Nxb. Hoa Nghiêm,
Sài Gòn
1.
2.
3.

4.
5.


68

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 8 - 2019

11. Hải Triều âm (Tuần báo), số 2, ngày 30/4/1964.
12. Vũ Văn Mẫu (2003), Sáu tháng Pháp nạn, Giao Điểm, CA, USA.
13. Quốc Oai (1963), Phật giáo tranh đấu, Nxb. Tân Sanh, Sài Gịn.
14. Phiếu trình Ơng Bộ trưởng Bộ Ngoại giao số 081/PDVN/CT/TD/9.M
ngày 15/6/1963 của Phái đoàn giao dịch với Ủy hội quốc tế, Trung tâm
Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.
15. Tâm Phong, Nhớ lại cuộc vận động của Phật giáo, Tuần báo Thiện Mỹ,
Số 1, ngày 27/10/1964.
16. Tin thế giới liên quan đến cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam, ngày
17/6/1963, Tài liệu lưu tại chùa Từ Đàm (Huế).
17. Văn thư số 16/UBLB của Ủy ban Liên bộ chính quyền Ngơ Đình Diệm
gửi Ủy ban Liên phái bảo vệ Phật giáo ngày 11/7/1963, Trung tâm Lưu
trữ Quốc gia II, Ký hiệu tài liệu SC.04-HS.8353.

Abstract
INTERNATIONAL BUDDHIST COMMUNITIES TOWARD
THE BUDDHIST MOVEMENT IN SOUTHERN VIETNAM
IN 1963
Le Thanh Nam
Hue University of Education

The Buddhist movement in the South Vietnam in 1963 was a

climax of the struggle for freedom of religion and religious equality
in the South Vietnam. This event led to the end of the reign of Ngo
Dinh Diem. It was a significant event in Vietnam and all over the
world and had an important influence on the resistance against the
United State of America’s invasion, as well as, on the religious and
political history in Vietnam. In this article, the author analyzes
documents about the support of international Buddhist communities
for the Southern Vietnamese Buddhist movement in 1963.
Keywords: Vietnam Buddhism; International Buddhism; Thích
Quảng Đức; 1963.