Adam Smith - Cách mạng kinh tế


1




TUYÊN NGÔN CA ADAM SMITH V CUC CÁCH MNG
KINH T NM 1776

Ngun: Mark Skousen (2007). “Adam Smith Declares an Economic Revolution in 1776”
(Chapter 1), in Mark Skousen, The Big Three in Economics: Adam Smith, Karl
Marx, And John Maynard Keynes (New York: M.E.Sharpe), pp. 3-45.
Biên dch & Hiu ính: Nguyn Hoàng Hà

Adam Smith là mt nhà cách mng và cp tin trong thi i ca ông – ging nh nhng ngi
truyn bá lý thuyt t do kinh t trong thi i ca chúng ta.
–Milton Friedman (1978, 7)

Lch s kinh t hc hin i c bt u t nm 1776. Trc thi im này, 6.000
nm lch s ã trôi qua mà không lu li bt k mt tác phm xut bn nào có nh hng
mnh m cho hu th v mt ch  ã tng chi phi mi phút giây trong cuc sng ca con
ngi hàng ngày k t lúc bt u th c gic.
Trong nhiu thiên niên k! ã qua, t thi i La Mã xuyên qua ∀êm dài Trung c#
n thi k Ph∃c Hng, loài ngi luôn phi nhc nh%n vt ln mu sinh  ch& có c
mt cuc sng t%n tin. H luôn thng trc phi u tranh vi nn cht yu, bnh tt, nn
ói, chin tranh và m c tin công ít ∋i. Ch& có mt s ít may mn – ch yu là nhng k( cai
tr và tng lp quý tc – mi c hng cuc sng an nhàn, và ngay c h c)ng cha 
tiêu chun nu so vi m c sng hin i. ∀i vi mt ngi bình thng, có quá ít s thay
#i qua nhiu th k!. Tin công thc t theo u ngi ã hu nh không thay #i nm này
qua nm khác, thp k! này qua thp k! khác. Trong thi k này, tu#i th trung bình ch&
khong 40, và nhà vn ngi Anh Thomas Hobbes ã có lý khi gi ó là kip sng “cô c,

nghèo ói, bn th&u, n n và ngn ngi” ca con ngi (1996 [1651], 84).
#25

03/07/2013

2

Nm Tiên tri 1776
R∗i nm 1776 ã n và ln u tiên, s hy vng cùng nhng iu mong i ca nhng
ngi lao ng nói chung c tng lên gp bi. ∀ó là thi k mà c bit n vi tên gi
Enlightenment, là thi k mà ngi Pháp gi là Khai sáng (l’age des lumieres). Ln u tiên
trong lch s, ngi lao ng ã mong mun có c mt m c ti thiu c+ bn v thc
phm, nhà  và qun áo. Ngay c trà, mt loi ∗ ung trc ây c coi là xa x&, thì nay
tr thành th ∗ ung thông thng.
S ra i bn Tuyên ngôn c lp ca Hoa K vào ngày mùng 4 tháng 7 là mt
trong s vài s kin trng i ca nm 1776. Chu nh hng ca John Locke, Thomas
Jefferson ã tuyên b “sng, t do và mu cu hnh phúc” là nhng quyn bt kh xâm
phm  t ó xây dng nên mt khung kh# pháp lý cho mt quc gia ang còn ang vt ln
vi khó khn và r∗i cui cùng ã tr thành mt nn kinh t ln nht th gii và a ra mt
nn tng hin pháp cho t do c nhiu ngi coi là hình m,u trên toàn th gii.

Mt cun sách v i c xut bn
Bn tháng trc ó, mt tác phm bt h t+ng t c)ng ã c ra i  bên kia b ∀i Tây
D+ng ti nc Anh. Vào ngày mùng 9 tháng 3 nm 1776, các nhà in  London là William
Strahan và Thomas Cadell ã xut bn tác phm dày 1000 trang trong 2 tp có ta  Tìm
hiu bn cht và ngun gc ca ci ca các quc gia (An Inquiry into the Nature and
Causes of the Wealth of Nations). ∀ó là mt cun sách dày có tiêu  dài, có nh hng
nh mnh n s phát trin ca toàn cu. Tác gi ca nó là Tin s− Adam Smith - mt v
giáo s ít nói, ãng trí và dy môn “trit hc o  c” ti ∀i hc Glasgow.
Ca ci ca các quc gia là tiêu  vit gn ph# bin trên th gii. Adam Smith, mt

nhà lãnh o ca trng phái Khai sáng Scotland, ã dng nên mt công th c chung cho s
thnh vng và nn c lp tài chính mà trong dòng chy din bin ca th k! tip theo, ã
cách mng hoá cách ngh. ca các công dân và nhng nhà lãnh o v th+ng mi và kinh t
hc thc tin. Cun sách ã h a h/n mt th gii mi – mt th gii vi ca ci y p, giàu
có vt ra ngoài vic ch& bit tích l)y vàng và bc. Smith ã h a h/n v mt th gii mi
cho tt c mi ngi – không ch& cho nhng ngi giàu và tng lp cai tr mà cho c nhng
ngi dân thng. Ca ci ca các quc gia ã a ra công th c gii phóng ngi lao ng
kh∋i kip nô dch kh# au trong th gii ca Hobbes. Tóm li, Ca ci ca các quc gia là
mt tuyên ngôn v s c lp kinh t.
Lch s nhân loi ghi nhn nhng thi khc ánh du nhng bc ngo0t quan trng.
Nm 1776 là mt trong nhng thi khc nh vy. Trong nm tiên tri này, hai quyn t do
quan trng ã c tuyên b – t do chính tr và t do kinh doanh – và c hai ã cùng nhau
to ra s chuyn ng cho Cách mng Công nghip. Tht không có gì phi bàn cãi khi nhn
nh r%ng nn kinh t hin i ã c bt u không lâu sau nm 1776 (xem hình 1.1).

3


Hình 1.1. S gia tng thu nhp thc t u ngi ca Vng quc Anh, 1100-1995



Ngun: Larry Wimmer, ∀i hc Brigham Young

K nguyên Khai sáng và lot sm rn vang ca tin b kinh t
Nm 1776 là mt nm quan trng bi nhiu lý do khác na. Ví d∃, ây là nm mà tp u
tiên trong tác phm kinh in ca Edward Gibbon, Lch s suy yu và sp  ca  ch La
Mã (1776-88) c xut bn. Gibbon là mt nhà ng h tích cc cho phong trào Khai sáng
th k! 18, hin thân cho nim tin vô hn vào khoa hc, lý trí và ch ngh.a cá nhân kinh t
th ch cho s cu∗ng tín tôn giáo, d oan và quyn lc quý tc.

Riêng i vi Smith, nm 1776 còn là mt nm quan trng vi các lý do cá nhân.
David Hume, ngi bn thân nht ca ông qua i. Hume, nhà vn và nhà trit hc, ã có
nh hng ln n Adam Smith (xem “Nhng nhà t tng trc Adam”  ph∃ l∃c ca
ch+ng này). C)ng ging nh Smith, ông là mt nhà lãnh o ca phong trào Khai sáng
Scotland và là ngi ng h cho vn minh hoá th+ng mi và t do kinh t.
Trong nhiu th k!, m c tin công thc t và m c sng ã không c ci thin,
trong khi ó gn mt t! ngi ã phi vt ln vi thc t nghit ngã ca cuc sng. Bt ng
ã xy n vào u nhng nm 1800, ch& vài nm sau Cách mng M− và Ca ci ca các
quc gia c xut bn, th gii ph+ng Tây bt u tr nên hng thnh h+n bao gi ht.
Máy xe nhiu si cùng mt lúc, máy dt vi và u máy h+i nc là nhng phát minh u
tiên giúp tit kim thi gian và tin bc cho công vic kinh doanh ca doanh nhân và ngi
dân bình thng. Khi cuc cách mng công nghip ã bt u din ra, tin l+ng thc t bt
u tng và m c sng ca ngi dân, dù nghèo hay giàu, bt u nâng lên n nhng tm
cao không th ng. ∀ó ích thc là Khai sáng, là bu#i bình minh ca thi k hin i và mi
tng lp xã hi phi quan tâm chú ý.

Thu nhp ca nc Anh (1100-1995)
18.000
1
6
.000
1
4
.000
1
2
.000
1
0
.000

8
.000
6
.000
4
.000
2
.000
11
00
12
00
13
00
14
00
15
00
16
00
17
00
18
00
19
00
1995
GDP u ngi (1990 $)
Nm xut bn cun Ca
ci các quc gia (1776)


4

Kinh t hc vì con ngi
Nu nh Washington c coi là cha ( ca mt quc gia mi, thì Adam Smith là cha (
ca mt môn khoa hc mi – khoa hc v ca ci. Nhà kinh t hc v. i ngi Anh Afred
Marshall ã gi kinh t hc là môn khoa hc nghiên c u “công vic kinh doanh bình thng
ca cuc sng”. Có l c)ng nh vy, Adam Smith có th ã có mt cái tên bình thng. Ông
c xp sau ngi àn ông u tiên trong Kinh thánh - Adam, vi ngh.a là “mt trong s
nhiu ngi”, và tên cui ca ông - Smith, có ngh.a là “mt ngi làm vic”. Smith là cái
tên ph# bin nht  V+ng quc Anh.
Ngi àn ông có cái tên bình thng y ã vit cun sách v phúc li ca ngi lao
ng bình thng. Trong tác phm kit xut ca mình, ông ã m bo vi ngi c r%ng
mô hình cho thành công kinh t s to ra “vn vt giàu có n vi c tng lp thp nht ca
xã hi”. (1965 [1776], 11)
1
.
∀ây không phi là mt cun sách dành cho gii quý tc và các v vua. Thc t thì
Adam Smith không dành nhiu ho cm i vi nhng ngi c hng nhiu 0c quyn
0c li trong th+ng mi. S cm thông ca ông c dành cho nhng ngi dân bình
thng – nhng ngi b bóc lt và lm d∃ng hàng th k! qua. Ti thi im hin ti, h ã
c gii phóng thoát kh∋i 16 ting làm vic mt ngày, m c l+ng ít ∋i và cuc sng 40
nm ngn ngi.

Chng ngi vt i vi Adam Smith
Sau khi dành 12 nm  vit cun sách ln ca i mình, Smith tin r%ng mình ã tìm úng
mô hình kinh t hc  to ra “vn vt giàu có”. Ông ã gi mô hình ca mình là “mô hình
c# in”. Mô hình ca Adam Smith ã c truyn cm h ng t Issac Newton, ngi có mô
hình v khoa hc t nhiên mà Adam Smith vô cùng ng1ng m là mô hình vn vt hp d,n.
Chng ngi vt ln nht ca Smith có l là thuyt ph∃c ngi khác chp nhn h

thng ca ông, 0c bit là i vi các nhà lp pháp. M∃c ích ca ông khi vit cun Ca ci
ca các quc gia không ch& là +n gin là  giáo d∃c, mà còn  thuyt ph∃c. Rt ít tin b
ã t c  Anh và châu Âu trong nhiu th k! qua bi vì t∗n ti mt hc thuyt c# h
c bit n là hc thuyt Trng th+ng. Mt trong nhng m∃c tiêu ca Adam Smith khi
vit cun Ca ci ca các quc gia là phá v1 quan im thông thng v nn kinh t, trong
ó nhng ngi theo hc thuyt Trng th+ng kim soát các quyn li th+ng mi và quyn
lc chính tr hàng ngày, và thay th nó b%ng quan im v ngu∗n gc thc s ca giàu có và
tng trng kinh t ca ông, a nc Anh và phn còn li ca th gii hng ti “s ci
thin v. i nht” v nh mnh i vi con ngi.

1
Mi câu trích t Ca ci ca các quc gia trong cun sách c xut bn do Max Lerner gii thiu. Có mt
vài cun sách khác v Ca ci ca các quc gia, bao g∗m bn chính th c c n hành bi Nhà xut bn
Glassgow, nhng cun sách trên là ph# bin nht.


5



S hp dn ca ch ngha Trng thng
Tng t∗n ti lâu dài và thành truyn thng  ph+ng Tây, nhng nhà Trng th+ng (nhng
lái buôn chính tr) ã tin r%ng nn kinh t th gii là trì tr và s giàu có là không #i, vì vy
mt quc gia mun phát trin c ch& có th da trên phí t#n ca nc khác. Các nn vn
minh t thi C# i xuyên qua ∀êm dài Trung c# ã da trên ch  nô l ho0c các dng
khác ca ch  nông nô. Di h thng này, s giàu có da trên s hy sinh ca ngi khác
ho0c b%ng ch  ngi bóc lt ngi. Bertrand de Jouvenel nhn xét r%ng “s giàu có có
c là do chim ot và bóc lt” (Jouvenel 1999, 10).
Do ó, các quc gia châu Âu thành lp các ch  chính ph c tài nm quyn 
m,u quc và h tr các nc thuc a bên ngoài, gi các quan li và quân i sang các

nc nghèo h+n  chim ot vàng và hàng hoá quý him khác.
Trong h thng trng th+ng, bn cht ca s giàu có gn vi tin, mà  thi k ó
có ngh.a là vàng và bc. M∃c tiêu chính ca mi quc gia luôn luôn là phi tích lu− vàng và
bc và s d∃ng bt k cách th c cn thit nào  t c iu ó. Smith ã nhn xét trong
cun Ca ci ca các quc gia (398): “Mt công vic ln mà chúng ta luôn phi thc hin là
kim c tin”.
Làm th nào  kim c nhiu tin h+n? Th nht, tng trng ca các quc gia
da trên s cp bóc. Các quc gia nh Tây Ban Nha và B∗ ∀ào Nha ã gi các 0c phái
viên i n nhng vùng t xa xôi  tìm vàng và kim c nhiu kim loi quý b%ng mi
cách có th. Không có hành trình thám him hay cuc chin tranh ngoi quc nào là quá tn
kém so vi c+n khát nhng nén vàng lp lánh. Các quc gia khác c)ng noi g+ng nhng k(
tìm vàng khi thng xuyên áp 0t s kim soát ngoi hi và cm xut khu vàng và bc
b%ng vic a nhng án pht rt n0ng.
Th hai, các nhà trng th+ng tìm kim mt cán cân th+ng mi có li, có ngh.a là
vàng và bc phi luôn y két ca h. B%ng cách nào? Smith ã nhn xét r%ng, “vic khuyn
khích xut khu và hn ch nhp khu là hai công c∃ tuyt vi mà h thng nhng ngi
Trng th+ng a ra  làm giàu cho mi quc gia” (607). Smith ã mô t chi tit mt lot
các loi su cao, thu n0ng, hn ngch và các quy nh vi m∃c ích nh%m hn ch th+ng
mi. Cui cùng, chính h thng này c)ng ã hn ch sn xut và mt m c sng cao h+n.
Chính nhng s can thip th+ng mi nh vy ã d,n n các cuc xung t và chin tranh
mt cách t nhiên gia các quc gia.

Smith lên án các rào cn thng mi
Trong mt ln công kích trc din vào h thng Trng th+ng, nhà t tng Scotland ã lên
án m c thu cao và các rào cn th+ng mi khác. Ông tuyên b, nhng n lc  t c

6

cán cân th+ng mi có li là “ng ngn” (456). Ông ã nói v “các li th t nhiên” ca mt
quc gia so vi các quc gia khác trong sn xut hàng hoá. Smith nhn xét, “b%ng vic lp

kính, các lung t c bón phân, các b c tng c  nóng, loi nho ngon có th c
tr∗ng  Scotland,” nhng nu sn xut  Scotland thì chi phí cao gp 30 ln thay vì nhp
khu t Pháp. Ông 0t ra câu h∋i “liu có mt iu lut nào hp lý khi ngn cn nhp khu
ru t nc ngoài, +n gin ch&  khuyn khích vic làm ru vang ∋ th,m và ru vang
tía  Scotland?”
Theo Smith, các chính sách Trng th+ng +n gin ch& là bn sao ca thnh vng
thc s. Nó ch& có li i vi các nhà sn xut và nhng k( c quyn. Bi vì nó không em
li li ích cho ngi tiêu dùng, ch ngh.a Trng th+ng là cn tr tng trng và là s thin
cn. Ông ã vit, “trong h thng Trng th+ng, li ích ca ngi tiêu dùng hu nh thng
xuyên phi hy sinh cho ngi sn xut” (625).
Smith bin lun r%ng các rào cn th+ng mi ã làm tê lit kh nng sn xut ca các
quc gia và do vy cn phi b xoá b∋. Ví d∃, s m rng th+ng mi gia Anh và Pháp s
cho phép c hai quc gia u có li. Smith tuyên b, “nhng gì là khôn ngoan trong hành vi
ca mi gia ình riêng l( li có th tr nên him hoi mt cách nc ci trong mt v+ng
quc v. i” và “nu ngoi quc có th cung cp cho chúng ta hàng hoá r( h+n nhng gì
chúng ta sn xut ra thì tt h+n nên mua hàng hoá ca h” (424).

Phát l ngun gc thc s ca giàu có
S tích lu− vàng và bc có th lp y túi nhng ngi giàu và nhng k( có quyn lc,
nhng nhng th ó liu có phi là ngu∗n gc ca ci ca toàn b quc gia và các công dân
hay không? ∀ây là câu h∋i quan trng nht ca Adam Smith. Ca ci ca các quc gia
không ch& là con ng cho t do th+ng mi mà là quan im ca th gii v s thnh
vng.
Giáo s ngi Scotland ã bin lun mnh m r%ng chìa khoá em li “giàu có cho
quc gia” là sn xut và th+ng mi ch không phi là s tích lu− vàng và bc mt cách
nhân to b%ng s hao t#n ca các quc gia khác. Ông nói r%ng, “ca ci ca mt quc gia
không ch& là vàng và bc, mà còn bao g∗m t ai, nhà ca và nhng hàng hoá  nhiu dng
khác nhau có th tiêu th∃ c” (418). Ca ci phi c o lng da trên cách mà mi
ngi c n, , m0c ch không phi da trên s vàng bc trong ngân kh. Nm 1763, ông
nói “s giàu có ca mt quc gia bao g∗m vic cung cp thc phm và tt c các hàng hoá

thit yu khác vi giá r( cùng vi các tin ích ca cuc sng” (1982 [1763], 83).
Smith ã bt u vi cun Ca ci ca các quc gia ca mình b%ng vic tho lun v
ca ci. Ông ã 0t câu h∋i, cái gì có th mang ti “s ci thin v. i nht trong nng lc
sn xut ca ngi lao ng?” Mt cán cân th+ng mi có li? Hay nhiu vàng, bc h+n?

7


Không! ∀ó ch& là mt siêu k− thut trong qun lý – “s phân công lao ng”. Trong
mt ví d∃ n#i ting, Smith ã mô t chi tit các công vic ca nhà máy inh ghim, n+i mà
ngi công nhân theo nhim v∃ phi làm 18 thao tác riêng bit  ti a hoá sn lng
(1965 [1776],3-5). Vi ph+ng pháp tip cn theo công on sn xut này, s qun lý kt
hp vi s c lao ng  sn xut hàng hoá nh%m tho mãn ngi tiêu dùng ã hình thành
nn tng cho mt nn kinh t tng trng và hài hoà. 2 mt vài trang sau ó, Smith ã s
d∃ng mt ví d∃ khác v sn xut áo khoác len: “s h tr và cùng phi hp ca hàng nghìn”
lao ng và máy móc khác nhau t khp n+i trên th gii  sn xut sn phm c+ bn này
b%ng vic s d∃ng “ngi làm công nht”
2
. (11-12). H+n na, vic m rng th trng thông
qua th+ng mi toàn cu s có ngh.a là chuyên môn hoá và phân công lao ng c)ng có th
c m rng. Thông qua vic tng nng sut, tit kim và lao ng siêng nng, sn lng
toàn cu có th tng lên. Do vy, quan trng trên ht là ca ci không phi là có s lng c
nh và các quc gia có th giàu lên không phi b%ng cách bóc lt các quc gia khác.

Smith phát hin ra chìa khoá i vi s thnh vng
Làm th nào  sn xut và th+ng mi c ti a hoá và t ó khuyn khích “vn vt giàu
có” c)ng nh “ci thin nng lc sn xut ca ngi lao ng”? Adam Smith ã có mt câu
tr li rõ ràng: Hãy cho mi ngi s t do v kinh t! Thông qua cun Ca ci ca các
quc gia, Smith ã ng h nguyên tc “t do t nhiên”, s t do c làm nhng gì mà
mình mun vi ít s can thip t nhà nc. Nó khuyn khích s dch chuyn t do ca lao

ng, vn, tin và hàng hoá. H+n na, nh Smith ã trình bày, s t do kinh t không ch&
em li mt cuc sng vt cht tt /p h+n mà ó còn là quyn c+ bn ca con ngi. Smith
cho r%ng: “Ngn cm mi ngi … khi h c gng làm tt c nhng gì mà h có th  sn
xut, hay s d∃ng vn và s siêng nng theo cách mà h cho là có li nht, là mt s can
thip thô bo vào quyn thiêng liêng nht ca con ngi” (549).
Trong mô hình ca Adam Smith v t do t nhiên, ca ci c to ra không phi là
mt trò ch+i có t#ng b%ng không. S xung t v li ích s không còn t∗n ti na mà thay
vào ó là s hài hoà v li ích. Theo Jouvenel, iu này c coi nh mt s “#i mi v.
i” ã gây ra s ngc nhiên ln cho nhng nhà ci cách châu Âu. “Ý tng mi v. i này
là nó có th em li s giàu có cho tt c các thành viên ca xã hi, cng ∗ng và các cá
nhân b%ng s tin b tng bc trong vic t# ch c lao ng” (Jouvenel 1999, 102). S phát
trin này có th din ra rt nhanh chóng và không b gii hn.
∀ó là mt cái gì ó, ã có th nm bt c nim hy vng và iu tng tng ca
không ch& ngi lao ng  Anh, mà cho c ngi nông dân Pháp, ngi lao ng ∀ c,

2
∀on này trong ch+ng u tiên cun Ca ci ca các quc gia khá ging hc thuyt do Leonard Read a
ra trong bài lun kinh in ca mình, “Tôi, chic bút chì” khi mô t làm th nào mt sn phm +n gin nh cái
bút chì tham gia quá trình sn xut trên toàn cu (Read 1999 [1958]).

8

ngi công nhân Trung Quc và c nhng ngi nhp c vào M−, khi Smith ã ng h hc
thuyt toàn cu v s ph∗n vinh. S t do c làm vic có th gii phóng tt c mi ngi
thoát kh∋i các xing xích ca công vic hàng ngày.
∀iu gì ã to nên s t do kinh t mi này? Theo Smith, t do t nhiên bao g∗m
quyn c mua hàng hoá t bt c ngu∗n nào, bao g∗m c các sn phm ngoi quc mà
không có nhng s gii hn v thu hay hn ngch nhp khu. Nó bao g∗m quyn c làm
vic  bt c công vic nào mà mt ngi mong mun và  bt k n+i nào anh ta thích.
Smith ã ch& trích mnh m chính sách ca châu Âu th k! 18 khi mà ngi lao ng phi

có c s cho phép ca chính ph (thông qua các giy ch ng nhn)  di chuyn t th trn
này n th trn n, thm chí trong mt a ht (1965 [1776], 118-43).
T do t nhiên c)ng bao g∗m quyn li c tr bt k m c l+ng nào mà th trng
có th chp nhn c. Smith ã phn i gay gt các n lc ca nhà nc trong vic iu
ch&nh và tng m c l+ng nhân to. Ông ã vit “bt kì khi nào lut pháp c gng iu ch&nh
l+ng ca ngi lao ng thì nó thng c iu ch&nh gim xung h+n là iu ch&nh tng
lên” (131). Nh mi công nhân khác, Smith c mun có c m c l+ng cao, nhng ông
ngh. nó phi n thông qua s vn hành t nhiên ca th trng lao ng, ch không phi là
t các sc lnh ca chính ph.
Cui cùng, t do t nhiên bao g∗m quyn c tit kim, u t và tích lu− vn mà
không có s can thip ca chính ph. ∀ây là chìa khoá quan trng d,n ti tng trng kinh
t.
Adam Smith ã tán thành nhng u im ca tit kim, s u t vn và s d∃ng
máy móc thay th s c lao ng nh là nhng thành phn thit yu  thúc y nâng cao m c
sng (326). Trong ch+ng vit v s tích lu− vn (Ch+ng 3, Quyn II) trong cun Ca ci
ca các quc gia, bên cnh s #n nh trong chính sách ca chính ph, môi trng kinh
doanh cnh tranh và s qun lý kinh doanh tt, Smith ã nhn mnh r%ng tích lu− và tit
kim là các chìa khoá d,n n tng trng kinh t.

Tác ph m kinh i!n ca Smith nhn c s hoan nghênh rng rãi
S ng h hùng h∗n ca Adam Smith v t do t nhiên ã th#i bùng lên s quan tâm ca
mt th h ang lên. Nhng t ng vn hoa ca ông ã thay #i chiu hng chính tr, trit
phá ch thuyt Trng th+ng v bo h và áp b c lao ng. Nh s xut hin tác phm ca
Adam Smith, nhiu phong trào trên th gii ã din ra nh%m t c s t do th+ng mi.
Ca ci ca các quc gia là mt tài liu lý tng  ánh du s khi u ca cuc Cách
mng công nghip và các quyn chính tr ca con ngi.
Kit tác ca Adam Smith ã nhn c hu ht s khen ngi ca th gii. H.L.
Mencken ã nói “không có mt cun sách ting Anh nào có c s hp d,n h+n” (trích

9

trong Powell 2000, 251). Nhà lch s Arnold Toynbee ã kh3ng nh r%ng “Ca ci ca các
quc gia và u máy h+i nc ã phá hu! th gii c) và xây dng mt th gii mi” (trích
Rashid 1998, 212). Nhà nghiên c u lch s ngi Anh Henry Thomas Buckle thm chí ã
cng iu h+n na khi tuyên b r%ng, v tác ng lâu dài, tp sách ca Smith “có th là
cun sách quan trng nht ã tng c vit ra”, không k cun Kinh thánh (trích trong
Rogge 1976, 9) và Paul A. Samuelson ã 0t Smith  v trí “&nh cao nht” trong các nhà
kinh t hc (Samuelson 1962, 7)
3
. Ngay c mt s nhà Marxist ôi lúc c)ng ca ngi nhng
lun im ca Adam Smith.

Cuc i ca Adam Smith
Adam Smith là ai và làm th nào ông li vit c mt tác phm mang tính cách mng v
kinh t hc hin i nh vy?
Các cng bin và th+ng mi là nhng phn không th tách ri trong cuc i ca
Adam Smith. ∀c sinh ra  Kirkcaldy, trên b bin phía ∀ông Scotland gn Edinburg, vào
tháng 6 nm 1723, ngay khi chào i Smith ã có mt bt hnh ln do cha ông qua i cùng
nm ó. Dng nh Adam Smith sinh ra là nh mnh tr thành mt hc gi v th+ng mi
và nhân viên hi quan. Cha ông, c)ng tên là Adam Smith, là mt nhân viên kim soát hi
quan ti Kirkcaldy. Ngi cha 1 u ca ông, c)ng có tên là Adam Smith, là mt nhân viên
thu thu hi quan  cùng th trn, và mt ngi anh em h ca ông c)ng là mt thanh tra hi
quan  Alloa. Hãy th tng tng xem, tên ca ngi anh em h ca ông c)ng có tên là
Adam Smith.
Ngh nghip cui cùng ca Adam Smith ca chúng ta (ngi n#i ting) tht không
ngc nhiên li là u! viên hi ∗ng hi quan ca Scotland. Nhng chúng ta mi ang  phn
u ca câu chuyn. Trong nhng ngày u còn  Kirkcaldy, Adam c bit n nh là
mt  a tr( có s phn m∋ng manh. Lúc bn tu#i, ông ã b nhng ngi di-gan bt cóc
nhng sm c tr li cho m/ ca mình. “Ông có l ã bin thành mt ngi di-gan nghèo

kh#”, John Rae ã bình lun nh vy (1895, 5). Tình cm ca ông luôn hng v m/ ca
mình, ngi mà ông vô cùng yêu du.
M0c dù Smith có quen bit nhiu ph∃ n, nhng ông không h ci v. Quý bà
Riccoboni, nhà tiu thuyt ngi Pháp, ã vit r%ng “Ông nói ging khàn khàn vi hàm rng
ln và trông ông y xu xí nh qu!” khi g0p Adam Smith ln u tiên  Paris vào tháng 5
nm 1766. “Ông y là mt sinh vt ãng trí nht”, nhng sau cùng bà vit, “tuy nhiên ông là
mt ngi áng yêu nht” (trích trong Muller 1993, 16). Chúng ta bit chút ít v các mi
tình áng th+ng ca ông. Nhà nghiên c u tiu s v ông ã thut li r%ng ngi àn ông tr(
tu#i Smith ã say m mt quý cô xinh /p và hoàn m− nhng trong nhng hoàn cnh

3
∀ó là bài c nhm ch c ch tch ca Samuelson trc Hip hi Kinh t M−. Mt nm sau, Samuelson tuyên
b “ngi àn ông u tiên là Adam và nhà kinh t hc u tiên … là Adam Smith” (Samuelson 1966, 1408).

10

không c bit rõ nào ó ã làm cn tr ám ci ca h (Ross 1995, 402). Mt s quý cô
ngi Pháp ã theo u#i nhà bác hc xu trai này, tuy nhiên ã không có mt kt qu nào.
M0c dù David Hume thng xuyên trách c ông vì vic ông sng quá kín áo, nhng
Smith ã dành thi gian rnh ri cho vic tham gia rt nhiu câu lc b, nh Câu lc b ch+i
bài, Câu lc b Edinburg, “gii trí th c” London và Câu lc b Johnson. John Rae ã nhn
xét r%ng “m/, bn bè và các cun sách ca ông là ba nim vui ln ca Smith” (1895, 327).
2 tu#i 14 tr( trung, Smith ã vào ∀i hc Glassgow, sau ó dành c hc b#ng ti
∀i hc Oxford, n+i ông ã dành 6 nm hc các tác phm kinh in Hy Lp, Latin, vn hc
Pháp và Anh, cùng các môn khoa hc và trit hc. Nói v ∀i hc Oxford, ông ã vit trong
cun Ca ci ca các quc gia r%ng “trong nhiu nm, phn ln gii giáo s ã và ang t
b∋ mi th , thm chí ngay c gi v ging dy” (Smith 1965 [1776], 718). Mt s trang sau,
Smith ã có nhng ch& trích rt n#i ting dành cho các giáo s trng i hc vi “các bài
ging gi di”: “Nu mt giáo viên nào ó là mt ngi hiu bit, ó h3n s là mt iu khó
chu vi anh ta khi nhn th c r%ng anh ta ang nói ho0c c nhng th vô ngh.a hay rt ít ý

ngh.a khi ging bài cho sinh viên ca mình. ∀ó chc chn c)ng là nhng iu khó chu i
vi anh ta khi phi quan sát phn ln hc sinh không n nghe các bài ging ca mình, ho0c
có l d gi hc vi nhng biu hin d thy nh s xao lãng, coi thng, và ch nho… K!
lut ca trng i hc c to ra không vì li ích ca sinh viên mà vì quyn li, hay nói
úng h+n, là to ra s d dàng cho các ging viên” (720)
4
.
V ngoi hình, Smith có mt chiu cao trung bình và h+i quá cân. Ông không bao
gi ng∗i xung cho ho s. v nhng mt s phác tho cho thy “mt vài nét khá /p trai,
trán rng và ôi mt sáng, lông mày thanh, m)i h+i kho%m vi cái ming và c%m rn r∋i”
(Rae 1895, 438). Ông t mô t chính mình r%ng “tôi ch& là mt ngi bnh bao trong các
cun sách ca mình” (Rae 1895, 438).
Sau khi tt nghip, ông nm gi v trí giáo s Trit hc ∀o  c ti ∀i hc Glasgow
t nm 1751 n 1763. Tác phm u tiên ca ông, Lý thuyt v Tình cm o c (The
theory of Moral Sentiments), c xut bn nm 1759 và ã to dng Adam Smith tr thành
mt nhà t tng ln ca Scotland.


4
George Stigler, mt ngi ng1ng m Adam Smith, khi ging cho các sinh viên ca mình ti Chicago r%ng
ông khuyên mi ngi nên c toàn b cun Ca ci ca các quc gia tr trang 720 (Stigler 1966, 168n). Nu
các sinh viên nhìn vào thông ip này, tìm thy  quyn V, phn II, m∃c II, h s bt g0p s ch& trích ca Smith
i vi cách ging dy và các bài hc gi di. Nhng s trích d,n ó không là gì nu so vi nhng iu mà
Adam Smith vit  các trang sau khi ông lên án “phong t∃c Anh” ã bin nhng ngi tr( tu#i tr nên “ngày
càng t ph∃, vô l+ng tâm, thích ch+i bi, và ngày càng thiu kh nng áp d∃ng bt k mt s nghiêm túc nào
vào c vic hc hành hay công vic kinh doanh… Ngi cha ã to iu kin cho con trai ca mình vào s
“thc hành l bch” này s sm thy r%ng ngi con ca ông “tht nghip, b b∋ r+i, và sp sa phá sn ngay
trc mt mình”. Thc t t∗i t gì ã xy ra vy? Thanh niên (t 17 n 21 tu#i) c gi ra nc ngoài! Smith
ã ch& trích vic gi các tr( em ra nc ngoài và cho r%ng iu ó làm suy yu nhân cách ca chúng khi tách
ri chúng kh∋i s kim soát ca b m/ (1965 [1776], 720).


11


Giáo s ãng trí
Trong nhng tt ca mình, v giáo s n#i ting có mt ging nói khàn khàn, n0ng ting và
hay nói lp. Ông là mt thí d∃ hoàn ho v mt giáo s ãng trí. Cuc i ca ông là mt s
thng xuyên thiu tính t# ch c và m+ h∗. Sách và các bài vit c v t khp mi n+i trong
lúc ông nghiên c u. Ngay t khi còn nh∋, ông có thói quen t nói chuyn mt mình, “m&m
ci trong cuc nói chuyn mt cách say mê vi nhng ngi bn ∗ng hành vô hình” (Rae
1895, 329). Nhng câu chuyn v s v∃ng v ca ông rt nhiu: mt ln ông ngã vào hm
thuc da trong khi nói chuyn vi mt ngi bn; mt bu#i sáng ông cho bánh mì và b+ vào
bình trà, và sau khi ung bình trà ó, ông tuyên b ó là tách trà t nht mà ông tng ung;
ln khác, ông i do ra ngoài và mng du trong b áo ng c) k− và dng li khi ã cách vài
d0m  ngoài th trn. Mt ngi cùng thi ã nhn xét, “ông y là ngi ãng trí nht mà tôi
c bit” (trích trong West 1976, 176).

Smith ã vit cun kit tác ca ông nh th nào
Nm 1764, Charles Townsend, mt nhà lãnh o Anh  quc hi ã a ra li mi Smith
làm gia s cho con trai riêng ca v mình là Henry Scott – Công tc x Buccleuch – vi
mt khon hc phí và tin tr cp kha khá . H ã ti Pháp, n+i mà Smith ã g0p Voltaire,
Turgot, Quesnay và các nhà t tng v. i khác ca Pháp. “Smith này là mt ngi àn ông
tht tuyt vi” Voltaire ã tht lên. “Chúng ta không là gì khi so sánh vi ông y” (trích
trong Muller 1993, 15).
∀ó là nc Pháp mà Smith ã nhn ra r%ng ông ã mt i s thích làm nhim v∃ gia
s ca mình và bt u nghiên c u và vit cun Ca ci ca các quc gia. Ông ã mt 10
nm  vit cun sách này. Cui cùng, khi cun sách c xut bn bi nhng nhà in hàng
u ca Anh, nó ngay lp t c tr thành sn phm bán chy. Ngay trong ln xut bn u
tiên, 10.000 cun ã c bán ht trong vòng 6 tháng. David Hume và Thomas Jefferson
thuc trong s nhng ngi ca ngi cun sách, và sau ó nó ã c tái bn vài ln và dch

ra ting nc ngoài trong thi gian Smith còn sng
5
. Cun sách Ca ci ca các quc gia in
ra ln u tiên vi giá 36 shillings. Ngày nay mt ngi su tm có th phi tr h+n 150.000
ô-la cho bn in ln u ó.
Ca ci ca các quc gia v,n là mt cun sách kinh in và nhiu n bn khác nhau
có th c tìm thy  mt s hiu sách ln. 4n bn ln nào bn nên c? K t khi bn
quyn ht hiu lc, nhiu nhà xut bn ã a ra các n bn ca riêng mình, bao g∗m c ∀i
hc Glassgow, ∀i hc Chicago, Th vin cho mi ngi và Nhà xut bn T do; thm chí
 ó còn có cun nguyên v/n vi bìa bc b%ng giy Bantam. 4n bn mà tôi a thích là n

5
Tôi gi ý cun sách Adam Smith qua các quc gia: S truyn t và tip thu, c hiu ính bi Cheng-
chung Lai (2000),  cp n s nh hng t cun sách ca Adam Smith qua hàng th k!.

12

bn nm 1937 ca nhà xut bn Th vin Hin i (tái bn gn ây nht là 1994), c hiu
ính bi Edwin Cannan.
Tm quan trng ca Ca ci ca các quc gia ã t ti tm c1 ging nh kinh
thánh theo mt sách d,n y  do giáo s kinh t hc ca trng ∀i hc Colorado Fred R.
Glahe (1993) thc hin. Máy tính tht là k diu! Bn có th tng tng r%ng t “a” xut
hin 6691 ln trong Ca ci ca các quc gia không? Sách d,n hin nhiên là mt giá tr ln,
0c bit cho các hc gi. Ví d∃ “cu” xut hin 269 ln trong khi “cung” ch& xut hin 144
ln. Keynes chc h3n s rt hài lòng.

Smith c ch∀ nh làm nhân viên hi quan và thiêu t qun áo ca mình
Sau khi xut bn cun sách kinh in ca mình, Smith ã c ch& nh làm nhân viên hi
quan  Edinburgh nh ã  cp  phn trên. Ông c)ng dành thi gian ca mình  hiu
ính li các cun sách ã xut bn, sng mt cuc sng gin d m0c dù có l+ng hu, và

trong nhiu nm ã s( chia thu nhp cho các hot ng t thin mà ông không bao gi mun
l ra (Rae 1895, 437). Ông ã sng  Edinburg cho n cui i.
Vic làm nhân viên hi quan là mt s hài hc. Trong Ca ci ca các quc gia,
Smith ã lp lun ng h t do th+ng mi. Ông ã tán thành vic loi b∋ hu ht các thu
quan và thm chí có on ông vit vi s thông cm dành cho buôn lu. Hai nm sau, 1778,
Smith tích cc tìm kim mt v trí cao h+n trong h thng chính ph, có th là  ci thin
tình hình tài chính ca mình. Smith ã thành công giành c v trí ó và có tên trong U!
viên hi ∗ng hi quan, bt chp trc ây ông có các bài vit v t do th+ng mi và c
nhng li nhn xét ca bn ông, tin s− Samuel Johnson, khi nói r%ng “mt trong nhng v
trí thp kém nht ca loài ngi là U! viên Hi ∗ng thu quc gia” (trích trong Viner 1965,
64). Công vic có mt chút ting tm ã em li cho ông mt khon kha khá 600 bng mt
nm. Trong s nghch lý k qu0c này, nhà vô ch c# v) cho t do th+ng mi và t li ã
dành 12 nm ca cui i thc thi h thng lut nhp khu trng th+ng ca Scotland và
trn áp nhng k( buôn lu.
Mt ln trong công s, khi Smith ã t làm quen vi các quy tc và qui nh ca lut
hi quan, bt ng ông ã phát hin r%ng  mt s thi im cá nhân ông ã vi phm nó: hu
ht qun áo ông ang m0c là nhng ∗ c nhp lu trái phép vào t nc. Vit cho Huân
tc x Auckland, ông ca thán “Vi s ngc nhiên ln, tôi ã nhn thy r%ng him khi tôi có
mt cái c# c∗n [khn c#], caravat, mt ôi c# tay áo dim ng ten, hay mt chic khn tay
mà không b cm c m0c ho0c s d∃ng  ∀i Anh quc. Tôi mong mun mình c làm

13


m,u và t tt c chúng i”
6
. Ông ã mong mun Huân tc Auckland và v ca Huân tc
kim tra qun áo ca h và làm t+ng t.
Smith ã d nh vit tác phm trit hc th ba v chính tr và lut hc, tip theo
cun sách Lý thuyt Tình cm o c ca mình và Ca ci ca các quc gia

7
. Tuy nhiên,
thay vào ó, ông ã dành 12 nm thc thi lut hi quan mt cách khó gii thích. ∀ó là s
cám d ca công s Nhà nc và s #n nh v ngh nghip.

Mt v# thiêu hu khác vào nh∃ng nm cui i
Mt s kin thiêu hy th hai ã xy ra lúc cui i ca Smith vào nm 1790. Ông ã n ti
ch nht hàng tun vi hai ngi bn thân nht ca mình, Joseph Black (nhà hoá hc) và
James Hutton (nhà a lý) ti mt quán n  Edinburg. Vài tháng trc khi ông mt, ông ã
khn khon yêu cu các bn ca ông hãy hu! b∋ nhng giy t ca ông cha c xut bn
ngoi tr mt s ít ông ã cân nhc gn nh chc chn  làm vic ó. (Ti sao ông không t
mình t nhng giy t này là mt iu bí n). ∀ây không phi là mt yêu cu mi m(. 17
nm trc, khi du lch ti London vi bn vit tay Ca ci ca các quc gia, ông ã d0n
David Hume, ngi thày ca ông, hu! toàn b các giy t v∃n v0t và 18 tp sách dày ca
mình mà “không cn bt k s kim tra nào” ∗ng thi không  li bt k cái gì ngoi tr
nhng nghiên c u cha hoàn thành ca ông v lch s thiên vn hc.
Smith dng nh ã c c v trng hp ca mt nhân vt +ng thi có s hu
mt vài bài vit riêng t c hé l cho công chúng vi mt tiu s “nói ht” và ông ã s
iu này xy ra t+ng t vi mình. Ông c)ng có th ã quan tâm ti nhng b c th ho0c bài
lun mà ông vit ra  bo v mt k( d giáo nh Hume trong mt thi k không có s
khoan dung i vi nhng ngi nh vy. Nhng Hume ã mt trc lúc Smith làm iu ó
và phi có mt ngi thc hin di chúc là iu cn thit.
Lúc sp mt, Smith tr nên cc k lo lng v nhng tài liu riêng t ca mình và ã
yêu cu nhiu ln các bn ca mình là Black và Hutton tiêu hu! chúng. Black và Hutton
luôn luôn thoái thác làm theo yêu cu ca Smith, hy vng r%ng Smith có th thay #i ý ngh.
ó. Nhng mt tun trc khi mt, ông ã gi ho tc ti nhng ngi bn ca mình và
khn khon h hãy t tt c nhng bn vit mà không cn bit ho0c h∋i trong ó có gì,
ngoi tr mt s ít m∃c chun b xut bn. Cui cùng hai ngi ã buc phi b%ng lòng và
t tt c mi th g∗m 16 tp vit tay, trong ó có bn vit ca Smith v lut pháp.

6
Th gi William Eden (Huân tc x Auckland), Edinburg, ngày 3/1/1780, trích trong Smith 1987,245-46.
Trong th ca mình, Smith ã ng h vic bãi b∋ hoàn toàn h thng cm nhp khu, c thay th b%ng m c
thu hp lý.
7
Tht may mn, nhng bn chú thích ngoài cho sinh viên v các bài ging này ã c phát hin vào nm
1958 và sau ó c xut bn thành Nhng bài ging v lut hc.

14

Sau khi t toàn b, ngi giáo s già dng nh ã cm thy rt thanh thn. Khi
nhng ngi khác n thm ông vào ti ch nht tip theo  n ti nh thng l, ông ã t
chi không tham gia. “Các quý ông thân mn, tôi rt yêu thích s ∗ng hành vi các bn,
nhng tôi tin r%ng mình phi ri xa các bn i sang mt th gii khác”. ∀ó là nhng li cui
cùng ông gi ti h. Ông mt vào th by tun sau, ngày 17 tháng 7 nm 1790.

Vng min nm ngc ca Adam Smith
Chúng ta hãy cùng tìm hiu k− v kit tác v. i nht ca Adam Smith và trit lý kinh t hc
mang tính cách mng ca ông. Mt h thng kinh t cho phép ngi àn ông và ngi àn
bà theo u#i nhng li ích bn thân ca h trong các iu kin “t do t nhiên” và theo
Smith, cnh tranh s em n mt nn kinh t thnh vng và có kh nng t iu ch&nh.
Loi b∋ nhng rào cn trong xut khu, lao ng, và giá c, ∗ng ngh.a r%ng ti a hóa vn
vt thnh vng thông qua giá c r( h+n, ∗ng l+ng cao h+n, và sn phm tt h+n. ∀iu này
s mang n tng trng và s #n nh.
Smith nh ngha v 3 thành t
Smith bt u cun sách vi vic bàn lun làm cách nào s thnh vng và ca ci c to
ra thông qua h thng th trng t do dân ch. Ông nhn mnh 3 0c trng ca h thng t
iu ch&nh hay mô hình c# in:
1. T do: các cá nhân có quyn sn xut và trao #i hàng hoá, lao ng và vn nu h
thy thích hp.

2. Cnh tranh: các cá nhân có quyn cnh tranh trong sn xut và trao #i hàng hoá và
dch v∃.
3. Công b%ng: các hot ng ca cá nhân phi công b%ng và trung thc da trên các
nguyên tc ca xã hi.
Cn chú ý r%ng Adam Smith ã kt hp ba nguyên tc này trong câu phát biu sau
ây: “Mi ngi, khi không vi phm lut pháp, c phép hoàn toàn t do mu cu li ích
ca bn thân theo cách riêng ca mình và c phép em s siêng nng và ∗ng vn ca
mình cnh tranh vi bt k ngi ho0c nhóm ngi nào khác” (1965 [1776], 651, tác gi
nhn mnh).

Li ích ca bàn tay vô hình
Smith bin lun r%ng ba thành t này s a n mt s “hài hoà t nhiên” v li ích gia
công nhân, ch t và nhà t bn. Tr li vi ví d∃ v nhà máy sn xut kim, nhà qun lý và
lao ng phi cùng nhau làm vic  t kt qu và chic áo len làm ra chính là “lao ng
kt ni” cn thit ca công nhân, th+ng lái, và ngi vn chuyn trên toàn th gii. 2 mt

15


m c chung, t li t nguyn ca hàng triu cá nhân to ra mt xã hi #n nh và thnh
vng không cn n s iu hành trung tâm ca nhà nc. Hc thuyt t li khai sáng này
ca ông thng c gi là “bàn tay vô hình”, da trên mt on n#i ting (c ci biên
li) t Ca ci ca các quc gia: “B%ng vic mu cu li ích ca chính mình, mi cá nhân
c d,n dt bi mt bàn tay vô hình thúc y li ích chung” (423).
Hc thuyt bàn tay vô hình ca Adam Smith ã tr thành mt phép n d∃ ph# bin
v mt th trng t bn không b trói buc. M0c dù Adam Smith s d∃ng thut ng này ch&
mt ln trong Ca ci ca các quc gia, và s d∃ng rt ít  n+i nào ó, nhng thut ng
“bàn tay vô hình” ã tr thành biu tng cho cách vn hành ca nn kinh t th trng c)ng
nh cách hot ng ca khoa hc t nhiên (Ylikoski 1995). Nhng nhà bo v kinh t hc
th trng ã s d∃ng nó vi ý ngh.a tích cc, mô t bàn tay th trng là “lch s” (Harris

1998), “thông thái” và “v+n xa” (Joyce 2001), là mt th “ci thin i sng cho mi
ngi” (Bush 2002), trong khi trái ngc vi nó là “bàn tay hu hình”, “bàn tay giu m0t”,
“bàn tay chim ot”, “bàn tay cht chóc”, và “qu m st” ca chính ph, n+i s hu “s
gi,m p vô hình lên nhng nim hy vng ca nhân dân và phá hu! gic m+ ca h”
(Shleifer và Vishny 1988, 3-4; Lindsey 2002; Bush 2002). Các phê phán c)ng s d∃ng các
so sánh i lp  th hin s i ch ca h vi ch ngh.a t bn. Vi h, bàn tay vô hình
ca th trng có th là “mt qu ve trái tay” (Brennan và Petit 1993), “gi,m p” và “làm
sa ly” và “b ct b∋” (Hahn 1982), “b tê lit” (Stiglitz 2001, 473), “,m máu” (Rothschild
2001, 119) và là “mt qu m st ca cnh tranh” (Roemer 1988, 2-3).
Khái nim bàn tay vô hình ã nhn c s ca t∃ng mt cách áng ngc nhiên t các
nhà kinh t hc. Tt nhiên, mt trong s ó là s tán d+ng ht li t nhng ngi ng h
th trng t do. Miltion Friedman  cp n biu tng ca Adam Smith nh là “s sáng
sut quan trng” trong hp tác và kh nng t iu ch&nh “s c mnh ca th trng n sn
xut hàng hoá ca chúng ta, qun áo ca chúng ta, ngôi nhà ca chúng ta” (Friedman và
Friedman 1980, 1). “Tm nhìn ca ông v con ng mà các hành ng t nguyn ca hàng
triu con ngi có th c kt hp li vi nhau thông qua h thng giá c không cn ti s
ch& o tp trung… là s sáng sut tinh vi và huyn diu” (Friedman 1978, 17; c trích
trong Friedman 1981).
Các nhà kinh t hc trng phái Keynes c)ng ch3ng h kim li khi ca ngi v iu
này. William Baumol và Alan Blinder ã phát biu r%ng m0c dù có nhng iu cha hoàn
ho, “bàn tay vô hình s hu mt nng lc áng kinh ngc  gii quyt vn  phi hp
gia nhng phn t kh#ng l∗ thc s” (2001, 214). Frank Hahn ã ca ngi hc thuyt bàn
tay vô hình nh mt “s ngc nhiên” và phép n d∃ thích hp. “Bt k nhng s ch& trích
nào tôi c bit  các hc thuyt v sau này, tôi mun ghi li r%ng ó là mt kt qu ln
ca trí tu … Bàn tay vô hình hot ng hài hoà em li s tng trng hàng hoá mà loài
ngi mong mun” (Hahn 1982, 1, 4, 8).


16

nh lý c bn u tiên v kinh t hc phúc li
Hc thuyt bàn tay vô hình v th trng c bit n nh là “nh lý c+ bn u tiên v
kinh t hc phúc li”
8
. George Stigler ã gi ó là “v+ng min nm ngc” ca Ca ci ca
các quc gia và là “nh  quan trng nht ca mi nh  trong kinh t hc”. Ông b#
sung thêm, “Smith có mt chin thng 0c bit quan trng: ông a vào trung tâm kinh t
hc s phân tích có h thng hành vi ca các cá nhân theo u#i t li di nhng iu kin
cnh tranh” (Stigler 1976, 1201).
Xây dng trên mô hình cân b%ng t#ng quát (GE) ca Walras, Pareto, Edgeworth và
rt nhiu nhng bc tin bi khác, Kenneth J. Arrow và Frank Hahn ã vit mt cun sách
t#ng th phân tích “mt nn kinh t phi tp trung hoá, lý tng hoá”, và coi Smith nh “s
din t nên th+ ca cu thành c+ bn nht v các mi quan h cân b%ng trong nn kinh t, s
cân b%ng hoá t! l li nhun…”. Hahn k vng mt s hn lon vô chính ph, nhng th
trng ã a ra “mt câu tr li khác” - s trt t t phát. 2 mt khía cnh rng h+n,
Arrow và Hahn phát biu r%ng tm nhìn ca Smith “hin nhiên là óng góp trí tu quan
trng nht mà t tng kinh t ã to ra mt s hiu bit chung v tin trình xã hi” (Arrow
và Hahn 1971, v, vii, 1). Không ch& v kinh t hc phúc li (Lut Walras, ti u Pareto, hp
Edgeworth) ã kh3ng nh da trên cn c hình hc và toán hc v lun im c+ bn ca
Adam Smith, mà nó còn cho thy r%ng trong hu ht các trng hp s c quyn, s h tr
t phía Nhà nc và các hình th c khác phi cnh tranh tt yu d,n n s lãng phí và không
hiu qu (Ingra và Israel 1990).

Adam Smith nói v Bàn tay vô hình
Tht ngc nhiên khi Adam Smith s d∃ng thut ng “bàn tay vô hình” ch& có ba ln trong
các tác phm ca mình. Các  cp là rt ít ∋i mà các nhà kinh t và chính tr him khi 
cp n ý tng bàn tay vô hình nh mt thut ng trong th k! 19. Không có s trích d,n
tham kho nào v nó trong l k! nim mt th k! ra i tác phm Ca ci ca các quc gia
vào nm 1876. S tht là, trong tp c tái bn n#i ting ca Edwin Cannan, c xut bn
nm 1904, phn chú d,n ã không có mt m∃c t riêng nào cho “bàn tay vô hình”. Thut

ng này ch& tr nên mt biu tng thông d∃ng trong th k! 20 (Rothschild 2001, 117-18).
Nhng s kin mang tính lch s này không ám ch& r%ng phép n d∃ ca Smith ch& là th bên
l trong t tng ca ông; nó thc s là nhân t trung tâm ca t tng y.
S  cp v bàn tay vô hình c tìm thy trong cun “Lch s Thiên vn hc”,
cun sách ông ã trình bày v nhng ngi mê tín khi h cho r%ng các hin tng bt
thng là do các thn thánh vô hình to ra:

8
Trong kinh t hc phúc li, “phúc li”  cp n hàng hoá chung ho0c tình trng hnh phúc nói chung ca
con ngi ch không phi con ngi sng nh phúc li hay tr cp ca chính ph.

17


∀i vi loài ngi trong thi k nguyên thu!, c)ng nh trong thi k u ca ngi
Heathen c# xa, nhng hin tng bt thng ca thiên nhiên u c cho là t các
lc lng siêu nhiên và quyn nng do chúa ca h to ra. La cháy và nc chy; vt
th n0ng chìm xung và vt th nh/ h+n n#i lên là quy lut ca t nhiên; ch không
phi bao gi c)ng là bàn tay vô hình ca thn Jupiter c s d∃ng vào nhng vn 
nh vy (Smith 1982, 49).
Li tuyên b y  v quyn nng kinh t ca bàn tay vô hình ã xut hin  Lý
thuyt Tình cm o c, khi mà Smith ã mô t mt s ch t giàu có khó a là nhng
ngi có “bn tính ích k! và tham lam” theo u#i “nhng nhu cu vô  và hão huyn”. Và
h+n na h ã tuyn d∃ng vài ngàn ngi công nhân nghèo kh#  sn xut nhng hàng hoá
xa hoa:
Phn còn li ông ta [ngi ch] buc phi phân phi… gia nhng ngi… ang làm
thuê trong mt nn kinh t kh#ng l∗; tt c nhng ai c hng t s xa hoa và ∗ng
bóng ca ông ta ch& là phn ti thiu dành cho cuc sng vi s k vng hão huyn v
s nhân o hay tính công b%ng ca ngi ch… H chia s( vi ngi nghèo kt qu
t tt c các tin b ca h. H c d,n dt bi bàn tay vô hình… mà h không h 

ý hay bit n r%ng iu ó thúc y mi li ích ca xã hi (Smith 1982 [1759], 183-
85).
Ln  cp th ba, ã c trích d,n  trên, xut hin  phn th+ng mi quc t
trong Ca ci ca các quc gia, khi Smith tranh lun chng li các rào cn nhp khu và
chng li các th+ng lái c)ng nh nhng nhà sn xut ã ng h quan im Trng th+ng.
Sau ây là toàn b trích d,n:
Vì vy, mi cá nhân có n lc ht s c  có th s d∃ng ∗ng vn ca mình h tr
ngành sn xut trong nc và làm cho ngành này có th to ra giá tr ln nht; mi cá
nhân nht thit phi lao ng  làm cho doanh thu hàng nm ca xã hi  m c ln
nht anh ta có th. Nhìn chung, thc s anh ta không có ý nh thúc y li ích chung
ho0c gi c)ng không bit r%ng mình ã thúc y li ích ó lên c bao nhiêu… Và
b%ng vic hng ngành sn xut vào vic to ra các sn phm có giá tr ln nht có
th, anh ta ch& có ý nh là thu vén cho li ích ca riêng mình, và anh ta  trong trng
hp này c)ng nh nhiu trng hp khác, b d,n dt bi bàn tay vô hình thúc y 
thc hin mt m∃c ích mà thc ra anh ta không h ngh. n. ∀iu ó c)ng không làm
cho xã hi b t∗i i. B%ng vic theo u#i li ích riêng ca mình, anh ta thng xuyên
thúc y li ích ca xã hi nhiu h+n khi anh ta thc s có ý nh làm nh vy. Tôi
cha bao gi c bit nhiu iu tt nh th t nhng k( gi danh buôn bán vì li ích
chung (Smith 1965 [1776], 423).

Mt s gii thích tích cc hay tiêu cc?
Nhiu nhà quan sát tin r%ng Adam Smith s d∃ng bàn tay vô hình theo mt ý ngh.a tích cc,
nhng trong cun sách gn ây ca mình, Tình cm Kinh t (Economic Sentiments), giáo s

18

∀i hc Cambridge Emma Rothschild ã bày t∋ s bt ∗ng. B%ng vic s d∃ng nhng b%ng
ch ng “gián tip”, bà kt lun “nhng iu gì tôi s gi ý di ây cho thy r%ng Adam
Smith ã không 0c bit coi trng bàn tay vô hình”. Theo Rothschild, quan im ca Smith
v hình tng bàn tay vô hình nh là mt “trò ùa hài hc nh/ nhàng”. Bà tip t∃c i xa

h+n khi cho r%ng ó là “th chng li Smith và không quan trng vi hc thuyt ca ông”
(Rothschild 2001, 116, 137). Bà thm chí gi ý r%ng Smith có th ã vay mn s din t
này t Shakespeare. Rothschild lu ý r%ng Smith ã thuc lòng Tp III ca v Macbeth.
Trong khung cnh ngay trc ba n và án mng ca Banquo, Macbeth ã yêu cu bóng ti
che ph ti ác mà anh ta nh thc hin:
Hãy n ây, nhìn vào bóng êm
Che i ánh mt du dàng ca mt ngày ti nghip
Vi bàn tay ,m máu và vô hình ca ng+i
Xoá b∋ và xé tan i s ràng buc ln lao y
Giúp ta m dn i
Vì vy chúng ta ã thy mt bàn tay vô hình không phi là mt bàn tay thân thin,
mà là mt bàn tay ,m máu và y bo lc. Nhng Rothschild có l ã chng i quá m c.
M0c dù Smith ã s d∃ng c∃m t “bàn tay vô hình” ch& mt vài ln, ý tng v mt bàn tay
vô hình có li có m0t  khp mi n+i trong các tác phm ca ông. H+n th na, ông ã l0p
li tuyên b ca mình r%ng các cá nhân hot ng vì li ích ca bn thân h mà không có ý
th c làm li cho hnh phúc chung. Nh Jacob Viner ã din gii v hc thuyt ca Smith
“Thng  a thích th+ng mi gia nhng con ngi  thúc y tình anh em chung gia
h” (Viner 1972, li ta). Smith ã l0p i l0p li s cng h ca mình v d1 b∋ hàng rào
thu quan, 0c li ca nhà nc, và các iu lut lao ng vì iu ó giúp cho các cá nhân
có th có các c+ hi  “ci to tt h+n iu kin cho chính h” và t ó làm cho mi ngi
tr nên tt h+n (1965 [1776],329). Ý tng ca hc thuyt bàn tay vô hình xut hin nhiu
h+n Rothschild ã thy. Ngay t nhng trang u trong cun Lý thuyt Tình cm o c,
Smith ã lp lun v iu này trong hc thuyt ca mình:
Nhng ngi Stoic c# xa a ra ý kin r%ng th gii c kim soát bi nhng iu
lut ca Thng  mt cách thông thái, quyn nng, và bi v Chúa tt, mi s kin
riêng l( phi c coi nh là mt phn cn thit n%m trong d kin ca v) tr∃, và
hng ti s thúc y mt trt t chung và hnh phúc cho t#ng th: nhng tt xu và
hành ng di dt ca loài ngi vì vy là mt phn quan trng n%m trong d kin này
bên cnh s thông thái và o  c ca h; và bi nhng s huyn bí bt dit bin iu
xu xa thành tt /p và có khuynh hng làm cân b%ng s thnh vng và s hoàn ho

ca h thng t nhiên v. i (Smith 1982 [1759] 36).
M0c dù Smith ã tht bi khi  cp n bàn tay vô hình ích danh trong on trên,
nhng ng cnh ã c th hin mt cách sinh ng. Tác gi ã trích Chúa tri thông qua
Lý thuyt Tình cm o c, s d∃ng nhng tên nh ∀ng sáng to T nhiên, K− s, ∀ng

19


Kin trúc v. i, Ngi sáng lp, V quan toà ca trái tim, Thn thánh, và V quan toà ‘hiu
mi iu’ ca th gii.

Tín ng%ng ca Adam Smith là gì?
Chúa ã không c  cp trong Ca ci ca các quc gia ã làm cho mt s ngi c có
th kt lun r%ng Adam Smith, c)ng nh ngi bn Khai sáng Scotland thân nht ca ông,
David Hume, là nhng ngi theo ch ngh.a vô thn. Smith thc t ã chia s( nhiu giá tr
vi Hume. Không ai trong s h là i n nhà th ho0c là nhng tín ∗ truyn thng vào
nim tin Thiên chúa. C hai nhà t tng Scotland u phn i hc thuyt Thiên chúa-Hy
Lp v phi vt cht và phi th+ng mi, và trit lý Thiên chúa giáo khi cho r%ng các nhu cu
trn t∃c là bn cht ca qu!. C)ng nh Hume, Smith ã tin r%ng mt xã hi thnh vng, o
 c là có th trong cuc sng, và nó n không ch& có trong cuc sng và r%ng xã hi ó có
th c da trên khoa hc và lý trí, không phi da trên ch ngh.a c oán và s mê tín d
oan. C hai ngi u ã ng h t do th+ng mi, u tranh chng ch ngh.a Trng
th+ng vi s tr cp t chính ph và các iu lut, và cnh báo s nguy him ca mt
chính ph phình to (Fitzgibbons 1994, 14-18).
Tuy vy Smith ã rõ ràng không ∗ng tình mt vài khía cnh quan trng trong t
tng ca Hume, 0c bit là s hn thù ca ông i vi tôn giáo có t# ch c. Hume ã thích
mt nhà nc tôn giáo không cnh tranh bi vì nó s cung cp nha sng cho lòng nhit
huyt ca nhng ngi i theo tôn giáo và duy trì trt t chính tr. Smith thì ngc li, phn
i nhà nc tôn giáo, vì ông ngh. r%ng nó khuyn khích s thiu khoan dung và s cu∗ng
tín. Ông ã ngh. r%ng tôn giáo là có li nu nim tin vào tôn giáo và các t# ch c tôn giáo là

t do và m ca. “Trong mt s nh∋ các giáo phái, o  c ca mi ngi là ging nhau và
có trt t: thông thng nhiu h+n vi s trong nhà th” (1965 [1776], 747-48). Ông ã
thích “mt s lng ông o các giáo phái” và có mt không khí cnh tranh  gim bt s
hng máu và cu∗ng tín, khuyn khích s bao dung, hài hoà và tín ng1ng có chng mc
(744-45)
9
. Smith ã t mình em li nhiu óng góp cho các t# ch c t thin trong cuc i
và ã tng mt ln giúp 1 mt ngi àn ông mù tr( tu#i có mt ngh nghip tri th c
(Fitzgibbons 1995, 138).
Smith ã loi b∋ t tng phi luân lý ca Hume và c thái  h vô v các nhn nh
hiu bit và ch ngh.a nghi ng cc oan v các giá tr truyn thng, c tìm thy trong
Lun thuyt v bn cht con ngi (A Treatise on Human Nature). Không ging nh Hume,
Smith là mt tín ∗ v ngi hoà gii cui cùng. ∀ c tin ca ông dành nhiu cho tín ng1ng

9
Laurence Iannaccone (∀i hc George Mason), Robert Barro (Harvard), và Edwin West ã kim tra gi
thuyt ca Smith v s t do tôn giáo, so sánh lng ngi tham d ti nhà th và m c  các c quyn  các
nc khác nhau theo o Thiên Chúa và o Tin Lành, và có kt lun r%ng lng ngi tham d nhà th có xu
hng tng lên  các nc có t do tôn giáo và có nhiu tín ng1ng khác nhau. Xem Iannaccone (1991),
West (1990).

20

thn lun trong chúa Stoic và Stoic t nhiên h+n là mt con chiên thuc dòng chúa Khi
huyn, hay là thuyt c n +n và b trng pht trong t+ng lai. Cun sách Tình cm o
c ca ông thng xuyên  cp ti Chúa. Nh Robert Heilbroner ã vit, ch  ca “bàn
tay vô hình … xuyên sut toàn b Tình cm o c … Bàn tay vô hình  cp ti cách
th c mà ∀ng sáng to t nhiên ã m bo cho nhân loi t c ch tâm ca Ngi cho
dù còn t∗n ti khyt im trong quyn lc ó…” (Heilbroner 1986, 60).
Smith ã theo Hume trong vic loi b∋ tín ng1ng và h thng hoá nhà th, nhng

v,n còn mt chút ít nghi ng r%ng Adam Smith có  c tin vào ∀ng Sáng th. Nh A.L.
Macfie kt lun, “toàn b âm hng ca công vic ông làm s có s thuyt ph∃c ln r%ng
ông là mt ngi ngoan o thc s” (Macfie 1967, 111).
Ch  xuyên sut trong các tác phm ca Adam Smith là làm th nào có mt xã hi
t do dân ch, mt “h thng t do t nhiên”, n+i mà s t do c ti u hoá v m0t kinh
t, v m0t chính tr và v m0t tôn giáo trong mt nn móng vng chc v o  c ca pháp
lut, phong t∃c và các giá tr.

Nim tin vào &∋c Chúa vô hình
Nhà lch s Athol Fitzgibbons ã có lý do chính áng khi gi K hoch kinh t mi là “H
thng ca Adam Smith v T do, Thnh vng và ∀o  c” (1995). Nu “mt bn miêu t
mi v Smith” là úng, s n d∃ v bàn tay vô hình là cách th hin phù hp y  nht 
mô t h thng t do t nhiên ca ông, k t khi thit lp mt xã hi o  c yêu cu s hiu
bit có h thng v cái úng và cái sai.
Nh c  cp  trên, bàn tay vô hình là mt cách ám ch& khác mà Smith miêu t
Chúa. Nh Salim Rashid vit, “có l “bàn tay vô hình có th ngh. nh mt bàn tay d,n dt
ca các v thn” (Rashid 1998, 219). Dù không phi là mt con chiên Thiên chúa truyn
thng, Smith ã rt quen thuc vi Kinh thánh và nim tin Thiên chúa giáo. Trong kinh
thánh, thng  th&nh thong c nhc n là “∀ c Chúa vô hình”. Thánh Paul ã vit
cho Timothy, “Bây gi n ∀ c vua i i bt dit, vô hình, và ch& có ∀ c chúa thông
minh là thiêng liêng và chói sáng mãi mãi. Amen” (1 Timothy 1:17; cùng xem Colossians
1:15-16).
∀ó là mt s tò mò làm th nào mà các nhà kinh t hin i ngày nay thng xuyên
ã vin d,n thut ng tôn giáo  miêu t bàn tay vô hình. Trong bài lun n#i ting, “Tôi, cái
bút chì”, Leonard Read (ngi say mê trng phái Áo) ã khc ho công vic ca bàn tay vô
hình trong vic to ra cái bút chì mt cách “thn bí” và “k diu” (Read 1999 [1958], 10-
11). Milton Friedman ã s d∃ng ngôn ng t+ng t (Friedman và Friedman 1980, 3, 11-
13). Frank Hahn ã lu ý khái nim bàn tay vô hình gi thit “mt ý ngh.a sng ng ca
ngu∗n gc ti li (c hu) mt xã hi loài ngi y tham lam và t li” (Hahn 1982, 1, 5).
James Tobin luôn trình bày v “tín ∗ thc s ca bàn tay vô hình” (Tobin 1992, 119). Và


21


biu tng tôn giáo này ã em li cho chúng ta bn cp  nim tin và làm th nào áp d∃ng
nó vào các trng phái kinh t hc có tính cht mâu thu,n vi nhau.

Các m∋c  khác nhau v nim tin trong ch ngha t bn
Kinh Thánh ã nói mt th bc v nim tin ca các cá nhân vào Chúa và kit tác ca ngi,
phân loi trong s h nhng ngi không tin, tin ít, tin nhiu, và hoàn toàn tin vào s hin
din ca ng ti cao. Chúa là “vô hình”. Nh vy, con ngi có nim tin khác nhau v tôn
giáo ca h. Trong th gii ngày nay, rt ít tín ∗ có nim tin tuyt i vào Chúa, r%ng ngi
sng và làm nhng iu k diu trong th gii ca h, và không bao gi nghi ng. S khác
có nim tin ln lao vào nhng quyn lc phi thng, dù h có ôi chút nghi ng. Cùng vào
thi im ó, có nhiu ngi có ít nim tin vào Chúa; mt s h thi thong thy nhng tác
phm “vô hình” ca Chúa nhng rt him khi n nhà th. Cui cùng ó là nhng ngi vô
thn và bt kh tri, là nhng ngi không tin vào Chúa, loi b∋ hoàn toàn ý ngh. v s Khi
huyn ho0c siêu nhiên và h là nhng ngi ch& tin vào duy nht nm giác quan, th gii t
nhiên và lý trí.
C)ng nh con ngi có nhng m c  nim tin khác nhau vào mt “∀ c Chúa vô
hình”, mi ngi ã có nhng nim tin khác nhau vào mt “bàn tay vô hình” có li ca ch
ngh.a t bn và s t do. Tôi tin chc r%ng nu  cho h t xoay x thì các cá nhân s hot
ng theo li ích ca mình và to ra mt kt qu tích cc. Nim tin th hin mt m c  có
kh nng lng trc cho t+ng lai: Mt nn kinh t không b trói buc liu có t h∗i ph∃c
sau mt cuc khng hong? Vic loi b∋ thu gia hai quc gia s làm gia tng vic làm và
th+ng mi ca hai nc? Vic không kim soát giá du m∋ s loi b∋ các cuc khng
hong nng lng? Vic tht nghip k− thut trong mt ngành s d,n n vic làm mi 
ngành khác? Có mt nn kinh t cnh tranh cui cùng s phá hu! s c mnh c quyn  mt
th trng nht nh nào ó? Các cá nhân có m c  t tin khác nhau v th trng phn ng
tích cc vi s thay #i hay các cuc khng hong. Mt s có nim tin tuyt i r%ng mi

ngi tin hành công vic vì s tt /p h+n. Mt s khác có nim tin ln lao r%ng trong
nhiu trng hp các hot ng cá nhân mang li li ích cho xã hi. S khác ch& có mt chút
nim tin vào th trng t do và lo lng r%ng, hu ht thi gian, các doanh nghip t nhân
làm cái gì tt nht cho chính các cá nhân ch không phi vì xã hi. Cui cùng có mt s ít
ngi t chi bt k th tt /p nào n t th gii tranh giành ác lit (dog-eat-dog) ca
Mammon, các tp oàn xuyên quc gia l)ng on, tham nh)ng và gây ra khng hong và
không có cái gì có th ci thin vn  này c u ri ci cách th ch chính ho0c cách mng
ngoài vòng pháp lut.
Tôi ã tng chia ra bn trng phái kinh t hc theo m c  nim tin khác nhau i
vi t bn ch ngh.a và th trng t do: Ch ngh.a Marx không có nim tin i vi h
thng t bn ch ngh.a có kh nng gii quyt các vn  xã hi; Trng phái Keynes có

22

chút nghi ng v bàn tay vô hình; các nhà kinh t hc Chicago có nim tin ln lao vào s
vn hành ca ch ngh.a t bn; và trng phái Áo có nim tin hoàn ho, thm chí mù quáng
vào ch ngh.a t bn (Skousen 2005, 261-67).

Phi chng Adam Smith ã b( qua ch ngha cá nhân và lòng tham ca con
ngi?
Nhng nhà phê bình lo lng r%ng bn k hoch chi tit v s t do ca nhà kinh t ngi
Scotland này ã bt èn xanh cho tính hám li và s la o, thm chí “s xung t xã hi,
phá hu! môi trng, và lm d∃ng quyn lc” (Lux 1990). Ch3ng phi Ca ci ca các quc
gia tán thành mt cách không bi ri s ích k! tham lam và tính t cao? Làm sao mà Adam
Smith ã b∋ qua nhiu trng hp gian trá, la lc, tr∃c li khách hàng hàng ngày ca các
nhà t bn nh%m theo u#i li ích cá nhân mà b∋ qua các phí t#n xã hi.
Trái ngc vi nim tin chung, Smith ã không h b∋ qua ch ngh.a duy ngã c
tôn, s tham lam và s suy ∗i kiu ph+ng Tây, ho0c ông c)ng không mun tính hiu qu
v kinh t th ch cho o  c. T li không có ngh.a là b∋ qua các nhu cu ca ngi khác;
thc t, nó có ý ngh.a ngc li: h thng ca ông m bo r%ng c ngi mua và ngi bán

u có li t mi giao dch t nguyn. Nhiu c gi ã không ánh giá úng câu trích n#i
ting ca ông “chúng ta không mong ba n ti nh s ho tâm ca ngi bán tht, ngi
bán ru, ho0c ngi làm bánh, mà t li ích ca chính h”. ∀ây là ng cnh ca câu nói
trên:
Nhng con ngi hu nh thng xuyên cn phi có s giúp 1 ca các bn hu và
tht qu là vô ích nu mong i iu ó ch& xut phát t lòng nhân t ca h. S tt
h+n khi anh ta thuyt ph∃c c r%ng anh ta có th quan tâm n s v k! ca h trong
li ích ca anh ta và cho h thy r%ng có li khi làm iu ó cho anh ta khi anh ta yêu
cu h Hãy cho tôi cái tôi mun và anh s có cái anh mun, ó chính là ý ngh.a ca
mi trao #i nh vy. ∀iu ó không xut phát t s ho tâm ca ngi bán tht, bán
ru, hay bán bánh mì mà chúng ta có ba n ti, mà t chính li ích ca h. Chúng ta
chú tâm n s v k! ca h ch không phi là s nhân o, và không nói vi h v
nhng th chúng ta cn mà nói v li ích mà h s t c (Smith 1965 [1776] 14).


Thông ip mà Adam Smith nói vi chúng ta là chúng ta có th giúp chính mình
b%ng vic giúp 1 ngi khác – Nguyên tc vàng (Golden Rule). Nhng ngi kinh doanh
tp trung vào vic th∋a mãn nhu cu và mong mun ca khách hàng s thu c nhiu li
nhun nht. M0c dù các nhà t bn c thúc y b%ng s mong mun t c li ích cá
nhân, nhng cách th c mà h ti u hoá li nhun là vic thng xuyên tìm cách áp ng
nhu cu hàng ngày ca công chúng. Do vy, các nhà t bn thành công tt yu nh hng

23


hành vi hàng ngày n nhim v∃ giúp 1 và ph∃c v∃ ngi khác. T li d,n n s thu
cm.
Smith ã a thích s t kim ch. Thc t, ông ã kh3ng nh chc chn r%ng mt xã
hi th+ng mi t do t+ng thích trong các ràng buc v lut pháp mà ông ã vch ra s hài
hoà các xúc cm và thoát c s lc li trong cánh rng rm ca Hobbes, mt khung cnh

ông tha hng t Montesquieu (xem trang 40-41) và sau này là Ngh s. Nassau.
10
Ông ã
dy r%ng th+ng mi khuyn khích con ngi tr nên có giáo d∃c, cn cù và t giác, và làm
gim s tho mãn. ∀ó là s s hãi mt khách hàng “s hn ch s gian di và sa #i tính s+
sut ca anh ta (ngi bán hàng)” (1965 [1776], 129).
Mi s trao #i hp pháp phi em li li ích cho c ngi mua và ngi bán, không
làm thit hi cho bt c bên nào. Bàn tay vô hình ca Smith ch& hot ng khi nhng ngi
kinh doanh có mt tm nhìn c khai sáng trong dài hn v cnh tranh, n+i nhn ra giá tr
ca ting tm và tái lp kinh doanh. Nói ngn gn, t li thúc y li ích ca xã hi ch& khi
nhà sn xut áp ng c nhu cu ca khách hàng. Khi khách hàng b la di, mt s kin
xy ra rt ph# bin cho xã hi, t li s vt quá phí t#n trong phúc li ca xã hi.
Smith ã nhn ra r%ng mi ngi b thúc y bi li ích. Nó t nhiên tìm kim vì
mình và vì gia ình mình h+n mi li ích khác và t b∋ nó s là trái quy lut t nhiên ca
con ngi. Dù vy  cùng thi im này, Smith ã không b∋ qua cho tính ích k! và s tham
lam. Vì i vi Adam Smith, tham lam và ích k! là vô o  c. Ông chc s không hài lòng
vi Ayn Rand khi gi ích k! là o  c, ho0c Walter William ã dán cái mác tt cho lòng
tham (Rand 1964). Tuy nhiên, Smith ã chp nhn tt c nhng tt xu ca con ngi, và
ông cho r%ng nhng ng c+ c+ bn y không th b cm ho0c 0t ngoài vòng pháp lut
c và r%ng chúng ch& có th không c khuyn khích ho0c c làm cho hài hoà trong
mt xã hi th+ng mi vi nhng ng c+ úng n. Nh Dinesh D’Souza ã din gii
Smith “Ch ngh.a t bn khai hóa lòng tham c)ng ging nh kt hôn khai hóa nh∃c d∃c.
Lòng tham, c)ng nh nh∃c d∃c, là mt phn t nhiên ca con ngi; nó s là vô ích khi c
gng trit tn r. Vic mà ch ngh.a t bn có th làm là kh+i dòng lòng tham theo cái cách
mà nó áp ng c mong mun và nhu cu ca xã hi” (D’Souza 2005).
Trong thc t, xã hi lý tng ca Smith s c thm m vi tính  c hnh, s
yêu th+ng l,n nhau, và pháp lut dân s ngn cm các hot ng kinh doanh bt công và
gian ln. “Khán gi vô t” ca Smith phn ánh các chun mc o  c và s ánh giá ca
cng ∗ng (Smith 1982 [1759], 215 ln). Con ngi kinh t là hp tác, công b%ng không làm
hi ngi khác. Mt môi trng o  c tt và h thng lut pháp làm li cho tng trng

kinh t. Smith ng h th ch xã hi – th trng, cng ∗ng tôn giáo và lut pháp – thúc y

10
Trong bài din vn nhm ch c Giáo s Drummond Kinh t Chính tr u tiên ti Oxford, Ngh s− Nassau ã
d oán r%ng ngành khoa hc mi “s có th hng u tiên theo ánh giá công chúng trong các ngành khoa hc
o  c…” và tuyên b r%ng “mu cu giàu có… i vi b phn loài ngi, là ngu∗n lc ln i vi s hoàn
thin v o  c”.


24

tính t ch, t giác và s yêu th+ng (Muller 1993:2). Và h+n ht, Adam Smith không ch& là
mt nhà kinh t, mà còn là mt giáo s trit hc o  c.

Vn  ca Smith: cm thông vi T li
Trong tác phm nm 1759, Lý thuyt Tình cm o c, Adam Smith ã vit r%ng “cm
thông” là ng c+ %ng sau mt xã hi yêu th+ng và thnh vng. Trong Ca ci ca các
quc gia, “t li” tr thành ng lc chính. Nhà trit hc ngi ∀ c ã gi s mâu thu,n
này là Vn  ca Smith (Das Adam Smith Problem), nhng Smith t mình ã không nhìn
thy s xung t nào gia hai iu này. Ông có mt cái nhìn lch s. Trong xã hi trc t
bn ch ngh.a c miêu t trong Lý thuyt Tình cm o c, s yêu th+ng, ho0c tình yêu
có l là nhân t quan trng nht trong mt gia ình ho0c trong các mi quan h vi ∗ng
nghip và bè bn trong mt làng xã n+i mi ngi bit rõ v nhau. Tuy nhiên, trong th gii
công nghip t bn, các thành ph nh London hay Paris thu hút hàng ngàn ngi l m0t và
ng lc thay #i t thông cm n t li trong hot ng kinh t, vì “tht là vô ngh.a k
vng cái gì ó ch& t lòng nhân t” (1965 [1776], 14).
Smith ã kt hp c hai ng c+ trong Ca ci ca các quc gia, n+i s thông cm
và s t li là hai ng lc chính trong xã hi t bn ch ngh.a hin i. Smith ã tin r%ng
mi ngi có mt nhu cu c+ bn có th c chp nhn bi ngi khác. ∀ có c s
thông cm này, mi ngi phi th hin theo cách có c s tôn trng và s khâm ph∃c.

Trong cuc sng kinh t, nó có ngh.a là t li c khai sáng, n+i mà c ngi bán và ngi
mua cùng c li trong cuc giao dch gia h. H+n na, Smith ã dám chc r%ng tin b
kinh t và th0ng d ca ci là mt iu kin tiên quyt cho s cm thông và t thin. Nói
ngn gn, Smith ã mong mun kt hp kinh t hc và hành vi o  c (Fitzgibbons 1995,
3-4; Tvede 1997, 29).
Nhà trit hc ngi Scotland ã tin r%ng con ngi b thôi thúc bi c s t li và
lòng yêu th+ng, nhng trong mt th trng kinh t ph c tp, n+i các cá nhân ri b∋ nhng
ngi bn thân nht ca h và gia ình, t li tr thành ng lc mnh h+n. Theo cách gii
thích ca Ronald Coase thì “li ích ln nht ca th trng là có th s d∃ng s c mnh ca
s t li  bù p nhng im yu và tính thiên v ca lòng nhân o, do vy nhng ngi
vô danh, không lôi cun và không có quyn th có th có c nhng th h mun” (Coase
1976, 544).

&c quyn làm t)n hi h thng th trng nh th nào?
Smith cho r%ng s cnh tranh là tuyt i cn thit  bin s t li thành tình th+ng trong
mt xã hi t iu ch&nh. Ông a thích mt s r( h+n v “giá c t nhiên, ho0c giá c ca t
do cnh tranh” h+n là giá c cao do s c quyn và “s u tiên tuyt i” c cp cho các

25


tp oàn và các công ty th+ng mi (ví d∃ nh công ty ∀ông 4n). Smith ã kch lit phn
i s “tham lam bn x&n” và “o  c xu xa ca c quyn” (428) i vi nhng doanh
nhân quen vi 0c quyn. Cnh tranh có ngh.a là giá c r( h+n và nhiu tin  mua nhng
hàng hoá khác, và có ngh.a là to ra nhiu vic làm và có m c sng tt h+n. Theo Smith,
quyn lc c quyn to ra mt xã hi chính tr c thit k bi s h danh, xu nnh và s
gi di (Muller 1993, 135). ∀c quyn to iu kin thun li cho vic có li nhun nhanh,
d dàng và tiêu dùng lãng phí (Smith 1965 [1776], 578).
Trong khi dành s tin tng vào th trng, nhng Smith li không có thin cm i
vi th+ng gia và nhóm li ích cá bit. Trong mt on trích n#i ting ca mình, ông ã gii

thích “Nhng ngi cùng buôn bán him khi c g0p nhau ngay c lúc vui ch+i gii trí,
nhng cuc ngã giá li c kt thúc trong s thông ∗ng mt cách thm l0ng chng li xã
hi, ho0c cùng nhau s d∃ng các th on  nâng giá” (128). M∃c ích ca ông là thuyt
ph∃c nhng nhà lp pháp chng li nhng s ng h i vi vic tng thêm quyn li cho
các th+ng lái mà thay vào ó là hành ng vì li ích chung.

Nh∃ng cp nht i vi hc thuyt ca Adam Smith
Mô hình ca Adam Smith ã a ra hai gi thit: trc ht, trong h thng t do t nhiên
ca ông s d,n n m c sng cao h+n; và th hai, các tác ng ca t do kinh t s em li
ích li nh nhau cho c ngi giàu và ngi nghèo. K t khi Smith vit cun sách ca
mình, ã nhà kinh t nào kh3ng nh hay bác b∋ nhng nh  này cha? Chúng ta cùng
kim nghim tng gi thit mt.

Cp nht 01: T do kinh t s giàu có hn
Trc ht, t do kinh t có d,n ti m c sng cao h+n không? Nu Smith còn sng n ngày
nay, ông s không nghi ng gì tin tng vào mt ch  t bn ch ngh.a t do và dân ch
vi vic tng nhanh lan rng trong m c sng. Trong mt nghiên c u k− l1ng do James
Gwartney, Robert A. Lawson và Walter Block xut bn nm 1996 và c cp nht thng
niên bi Gwartney và Lawson (xem 2004) dng nh ã kh3ng nh quan im ca Smith
v s t do kinh t và thnh vng có quan h ch0t ch vi nhau. Các tác gi ã xây dng
chi tit mt h s o lng s t do kinh t ca h+n 100 quc gia, da trên 5 tiêu chí (quy
mô chính ph, quyn s hu và cu trúc hp pháp, tin sch, th+ng mi, và các iu lut).
Sau ó h so sánh tng m c  t do ca các nc vi tc  tng trng ca chính các
nc ó, da trên thu nhp bình quân u ngi tính theo s c mua t+ng +ng. Kt lun
ca h c minh ch ng b%ng hình minh ho áng chú ý trong Hình 1.2.
Theo nghiên c u này, m c  t do ln h+n v kinh t thì t c m c sng cao
h+n, c o lng bi t#ng thu nhp quc dân (GDP) u ngi tính theo s c mua t+ng