Châu phi đen mặt nạ & tượng gỗ potx

Châu phi đen mặt nạ &
tượng gỗ

Châu Phi có nền văn hóa lâu đời, bị lãng quên nhiều thế kỷ.
Nghệ thuật trang trí thân thể có xăm mình, rạch da, mài răng,
tết tóc.

Họ tô vẽ tỉ mỉ trên thân mình nhiều vật kỷ hà màu đỏ, trắng,
đen, vàng tạo từ cách nghiền nát thảo mộc, chất khoáng trộn
với nước hay dầu. Nghệ thuật đời sống với đồ dùng hàng
ngày dù tầm thường nhỏ bé, đều đẹp mắt. Dệt, trang trí bằng
thêu và in lạ lùng. Nhiều thành quách xây cất từ đá, gỗ, gạch
sống chưa nung, đất nện được trang trí bằng sơn màu, chạm
nổi. Tranh vẽ trên vách đá cổ xưa hình bò, ngựa, săn bắt, sinh
hoạt thời sa mạc Xahara còn khô cằn 5000 năm trước Công
nguyên. Thẩm mĩ châu Phi đen mà thế giới biết đến nhiều
hơn cả là chạm trổ, mặt nạ, tượng gỗ. Chúng độc đáo, muôn
hình muôn vẻ.

I. SỰ PHÁT HIỆN MUỘN MÀNG

Châu Phi, xứ sở của mặt nạ và tượng gỗ. Michel Leiris (nhà
nghiên cứu châu Âu) viết: “Mặt nạ châu Phi bản chất huyền
bí, trình bày hoạt động của nhân vật hàm hồ, vừa là hình ảnh,
vừa là thực tế, quan hệ mật thiết trong cuộc lễ khai tâm”.

Nam giới dùng mặt nạ trong cuộc tế lễ, nhảy múa, đàn bà, trẻ
con không được sờ mó. Mặt nạ là hình ảnh vật siêu phàm,
ảnh hưởng thuyết duy linh hồn (animiste) cho rằng người và

môi trường đều do lực lượng thần bí vô hình chi phối.

Con đường phát hiện nghệ thuật châu Phi đen nhiều gian nan,
khúc khuỷu. Thoạt đầu do người thích “chơi vật lạ” mang ở
ngoại quốc về, sau đến các nghệ sĩ và nhà khoa học ngắm
nhìn chăm chú mà chưa hề biết rõ gốc gác. Thế kỷ 19 châu
Âu duy lý nhìn vùng đất hoang vu châu Phi về nhân chủng
học hơn là nghệ thuật. Mặt nạ, tượng gỗ và đồ thờ cúng bị coi
là mọi rợ, vứt đi, “nghệ thuật dã man”, sơ đẳng của nền văn
minh “tiền lo-gic”!

Châu Phi, chủ yếu là điêu khắc được thế giới biết đến (trước
tiên ở châu Âu) trước đó, nhưng được coi là đích thực có giá
trị từ 1906 khi các họa sĩ lập thể Pháp “khám phá” ra nghệ
thuật da đen (nègre). Nhưng ảnh hưởng da đen của chủ nghĩa
lập thể hiện đại không phải là tất cả nghệ thuật châu Phi.
Thời đó các họa sĩ lập thể làm chấn động phương Tây bằng
biểu hiện tạo hình mới mẻ, dữ dằn chưa từng có trong lịch sử,
nhưng chưa ai hiểu và xác định bản chất thực các biểu hiện
ấy là gì?

Các nghệ sĩ lập thể tán dương, ca tụng hình thức tuyệt vời
của tượng châu Phi làm công chúng chú ý tới thừa nhận
tượng châu Phi và châu Đại Dương là “nghệ thuật chân
chính, tử tế”, “một nền nghệ thuật hẳn hoi”

Mặt nạ, tượng gỗ cách điệu hóa cao, biến đổi hoàn toàn hình
dáng mặt mũi, cơ thể để tạo ra căng thẳng. Họ đơn giản các
bình diện, thay đổi kích thước cân đối, nhiều khi phóng một
số nét hình ra phía trước tả tình cảm tàn ác, khủng khiếp, có

lúc đau thương hoặc dịu hiền kỳ lạ. Nét độc đáo này không
sao hợp khẩu vị thẩm mỹ phương Tây, hoàn toàn xa lạ với
nghệ thuật Phục hưng tôn trọng sự cân xứng. Đứng trước sức
hấp dẫn mang tính va đập mạnh mẽ không cưỡng nổi của
châu Phi thần bí, những người Âu cấp tiến mới tỉnh ra rằng: 4
thế kỷ nghệ thuật theo Hy Lạp không phải là cách nhìn thế
giới duy nhất, có nhiều hạn chế. Hội họa, điêu khắc châu Âu
bắt đầu chăm chú tới hình thể và nhịp điệu từ đây!

Năm 1906 Picátxô rồi Matixơ, Vlamanh, Đơ ranh, Brắc sục
sạo các hàng đồ cổ Paris tìm mặt nạ châu Phi. Tác phẩm
“Những cô gái Avinhông” vẽ 1907 của Picátxô là tuyên ngôn
lập thể.

Năm 1945 lần đầu tiên ở Paris (Bảo tàng Dân tộc học) trưng
bày phần lớn mặt nạ và tượng gỗ châu Phi, một nhà nghệ
thuật học Pháp viết “Người da đen sống giữa tự nhiên, nghệ
thuật của họ không sao chép những thứ quanh mình, mà
khám phá ra các thể dạng, còn đám nghệ sĩ chúng ta bị nhốt
kín trong các thành phố, cắt đứt mọi quan hệ với tự nhiên, chỉ
còn đeo đuổi sự bắt chước ”

Tượng của người nông dân Xu Đăng là kỷ hà học thiên về
đường thẳng, gẫy góc khắc khổ nhiều tính trừu tượng, lập
thể. Mặt nạ Đôgô ở Ma Li nhiều tầng trên tấm, gỗ cao khoét
thủng, chạm trổ và tô màu. Tượng của người Xênuphô (Bờ
biển Ngà) để thờ cúng gọi là tượng chày (Statve-Pilon) giầu
tính trang trí, người phương Tây rất thích tìm mua. Mặt nạ
Vobê hình trụ, hình ống, hình chóp hay bán nguyệt. Tượng
nhỏ vùng Banhê và Ansanti đẹp nhất châu Phi. Mặt nạ thần

Gu (thần sáng tạo) nét mặt thanh thản bằng gỗ đen bóng,
sống động. Mặt nạ Pumu ở Công Gô sơn trắng, phụ nữ có đôi
mắt xếch. Người Denđê có mặt nạ hình tam giác, cằm nhỏ,
nhọn, bằng xương hay ngà voi làm bùa chú trong buổi hành
lễ khai tâm.

Tượng vùng Đông, Nam Phi, người Nilôtích (vùng sông Nin)
tạc pho tượng đôi rất lớn thờ người chết với bộ mặt kéo dài.

Châu Phi, xứ sở mặt nạ mang vẻ đẹp thần bí không gì so
sánh. Nó nhắc về những bình minh hoang vu xa vắng thuở
đất trời tạo lập hay ban đêm rất chủ yếu và không tính người.
Tính thiêng liêng ra đời khi quy luật vũ trụ bị phá vỡ quan hệ
với thời gian vô trật tự tàng ẩn những sức mạnh nguy hiểm.
Mặt nạ có khi tượng trưng huyền thoại về gốc tích, ác, thiện
của thượng đế và bản năng mơ hồ con người không rõ ràng

Có mặt nạ bảo vệ, mặt nạ đánh lừa, mặt nạ chiến đấu, lễ khai
tâm Mặt nạ thờ vật thiêng màu đen, hiểu nó như đọc mật
thư. Mặt nạ Công Gô đoán mã như đoán mộng, càng suy
đoán càng thêm khó hiểu. Với người không khai tâm thì mặt
nạ là “nhà nhiều tầng gác” người khai tâm coi là hạ thế từ gác
trời xuống đất. Mặt nạ diễn tả cõi đi về của thần linh, những
xáo trộn trật tự chống chọi với đấng sáng tạo.

Mặt nạ dùng làm uy lực chính trị, uy lực xã hội, biểu tượng
của thần thánh, vẻ đẹp luôn bất ngờ. Do là vật thờ cúng nên
làm ra không để giống cái gì! Phũ phàng và táo tợn với hiện
thực, mạnh tay bóp méo hình thức, xóa bỏ hình ảnh thật của
đời sống bằng thứ Kỷ hà học thần thánh, tạo ra hình thức của

cái vô hình, cuộn xoáy vào siêu thực và trừu tượng khởi
nguồn của hội họa phương Tây hiện đại. Mặt nạ Pongne
giống hình tượng của Klee, mặt nạ Xirigiơ gợi nhớ đến
Vasarely

Nhưng hoạt động thẩm mỹ châu Phi không chỉ thu hẹp trong
lĩnh vực sáng tác tạo hình. Là một tổng thể phức tạp thiên về
nghe nhìn, kết hợp nhạc, múa, thơ, kiến trúc, hội họa và điêu
khắc. Trong tự do vùng vẫy, điêu khắc vẫn nổi bật nhất. ở
đây có mối quan hệ giữa nghệ thuật và con người sáng tạo.
“Nghệ thuật nhân thể” nhằm thay đổi bản thân. “Nghệ thuật
về xung quanh” cụ thể hòa và sắp xếp lại quanh mình.

Không sao hiểu hết mặt nạ lúc xem trong viện bảo tàng, nó
đẹp bất động, trơ trẽn khi tách khỏi người đeo, không có
xiêm y tế lễ đi kèm, không chiêng trống, khói lửa bập bùng,
tiếng thở của gió ngàn, tiếng gọi bạn của đoàn người gào, rú.
Cuộc sống châu Phi phong phú và sôi sục. Cúng lễ và nhảy
múa cho mặt nạ tính khí hàm hồ trong môi trường phi lo-gic,
tĩnh và động Nhịp sống nghiêm trang không ào ạt, trần tục
mà là nhịp điệu các vật thể trong vũ trụ: vành tròn của quỹ
đạo hành tinh quỳ gối nhún nhẩy, hình xoáy vòng và đường
cong, dáng quỳ lạy và nhảy vọt. Mặt nạ trong thế giới mông
lung tĩnh liệt và năng động. Giọng trầm hùng của rừng thẳm,
sa mạc và dòng sông chảy vào cõi thâm u của vũ trụ, thức
dậy những trật tự vu vơ bị phá vỡ, nuôi sống những hoài
vọng về tương lai

II.NGƯỜI MẸ LINH HỒN CỦA VĂN HOÁ CHÂU PHI

Năm 1960, tổng thống nước cộng hòa Xêcu Turê trong thư
mừng danh họa Picátxô 80 tuổi có viết: “Châu Phi với nền
triết học cổ truyền đại đồng và nền văn hóa với quan niệm
“siêu hình” riêng biệt đã tránh được sự quyến rũ, đồng hóa
theo kẻ khác, tin chắc ở bản sắc của mình qua phong trào giải
phóng dân tộc không gì cưỡng lại và lay chuyển nổi”.

Truyền thống văn hóa và bản sắc tâm hồn giúp cho nghệ
thuật châu Phi tồn tại bất diệt dù lục địa đen mênh mông từng
chịu nhiều đau khổ hơn bất cứ nơi nào trên trái đất, khi người
Âu đặt chân nên vùng đất đai phì nhiêu này để bắt nô lệ.
Tháng 12/1592 vua Tây Ban Nha ký đạo dụ xuất khẩu nô lệ
từ châu Phi sang châu Mỹ. Hàng triệu, triệu người bị bắt rời
khỏi quê hương, bị xích chân, xiềng tay lùa đi như súc vật,
làm đủ mọi việc của kiếp ngựa trâu. Thực dân Anh, Pháp, Bỉ,
Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha thôn tính toàn bộ châu Phi, ngăn
cách họ bằng hàng rào thuế quan và “luật pháp lưỡi lê” khắc
nghiệt. Nước mắt châu Phi chảy dài suốt 600 năm, nô dịch
với những cuộc tàn sát liên miên, man rợ Nhưng điều kỳ lạ
là nghệ thuật dân gian châu Phi vẫn sống động và phát triển
trong tâm hồn những người dân đau thương, bất khuất.

Thế giới tối tăm phía sa mạc Xahara ngày nay đã bừng sáng,
thoát khỏi gông cùm của chủ nghĩa thực dân, xây dựng lại Tổ
quốc theo những con đường riêng, nhưng nhiệm vụ lớn lao
về văn hóa là khai thác và sử dụng văn nghệ dân gian, cơ sở
cho nền nghệ thuật hiện đại châu Phi ngày nay. Khẩu hiệu
của họ: “Hãy biết ơn sâu sắc vốn nghệ thuật dân gian, coi đó
như bà mẹ linh hồn của nền văn hóa”. Mặt nạ và tượng gỗ
châu Phi đen mãi mãi là đặc sắc, tỏa sáng trong kho tàng văn

hóa nhân loại./.