Hoạt động yêu nước và cách mạng của nguyễn an ninh ở việt nam từ năm 1922 đến năm 1943

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
-----------*-----------

NGUYỄN VĂN GIA THỤY

HOẠT ĐỘNG YÊU NƯỚC
VÀ CÁCH MẠNG CỦA NGUYỄN AN NINH
Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1922 ĐẾN NĂM 1943

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

NGHỆ AN - 2022


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
-----------*-----------

NGUYỄN VĂN GIA THỤY

HOẠT ĐỘNG YÊU NƯỚC
VÀ CÁCH MẠNG CỦA NGUYỄN AN NINH
Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1922 ĐẾN NĂM 1943
LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ
CHUYÊN NGÀNH LỊCH SỬ VIỆT NAM
Mã số: 9229013

Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS. TS. TRẦN VŨ TÀI
2. TS. DƯƠNG THỊ THANH HẢI

NGHỆ AN - 2022


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu do chính bản thân thực hiện. Các
kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực, chưa từng được cơng bố trong
bất kỳ cơng trình nào khác.
Nghiên cứu sinh

Nguyễn Văn Gia Thụy


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................3
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................4
4. Nguồn tài liệu, phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ............................. 4
5. Đóng góp của luận án .............................................................................................. 6
6. Bố cục luận án .........................................................................................................6
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .........................................................................................7
1.1. Tình hình nghiên cứu ...........................................................................................7
1.1.1. Một số cơng trình trong nước nghiên cứu về Nguyễn An Ninh ............................. 7
1.1.2. Một số cơng trình nước ngồi nghiên cứu về Nguyễn An Ninh ......................... 17
1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu vấn đề ........................................................... 23
1.3. Những vấn đề luận án tiếp tục nghiên cứu .........................................................24
CHƯƠNG 2. NHỮNG NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG
YÊU NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG CỦA NGUYỄN AN NINH ..................................26

2.1. Bối cảnh lịch sử ..................................................................................................26
2.1.1. Bối cảnh thế giới .................................................................................................. 26
2.1.2. Bối cảnh trong nước ........................................................................................28
2.2. Truyền thống yêu nước và cách mạng của nhân dân Sài Gòn - Gia Định .........34
2.3. Truyền thống gia đình, dịng họ .........................................................................37
2.4. Ảnh hưởng tư tưởng tư sản đến hoạt động yêu nước và cách mạng của
Nguyễn An Ninh trước năm 1922 .............................................................................41
2.5. Ảnh hưởng tư tưởng vô sản đến hoạt động cách mạng của Nguyễn An Ninh ..45
Tiểu kết chương 2......................................................................................................52
CHƯƠNG 3. MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG YÊU NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG
TIÊU BIỂU CỦA NGUYỄN AN NINH TỪ NĂM 1922 ĐẾN NĂM 1943 .............54
3.1. Hoạt động của Nguyễn An Ninh từ năm 1922 đến năm 1930 ........................... 54
3.1.1. Hoạt động diễn thuyết .....................................................................................54
3.1.2. Hoạt động xuất bản, viết báo................................................................................ 61
3.1.3. Xuất bản sách La France en Indochine (LFEI - Nước Pháp ở Đông Dương) ..... 71
3.1.4. Thành lập tổ chức Thanh niên Cao vọng ............................................................. 75


3.2. Hoạt động của Nguyễn An Ninh từ năm 1930 đến năm 1943 ........................... 81
3.2.1. Vận động tranh cử và đấu tranh nghị trường ....................................................... 81
3.2.2. Viết sách “Tôn giáo”, “Phê bình Phật giáo” ........................................................ 92
3.2.3. Tổ chức Đơng Dương Đại hội năm 1936 ............................................................. 97
Tiểu kết chương 3....................................................................................................107
CHƯƠNG 4. NHẬN XÉT VỀ HOẠT ĐỘNG YÊU NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG
CỦA NGUYỄN AN NINH ........................................................................................109
4.1. Hoạt động yêu nước và cách mạng của Nguyễn An Ninh là một quá trình diễn ra
liên tục, kết hợp tư tưởng dân chủ tư sản với tư tưởng vơ sản để đạt mục đích cuối
cùng là độc lập dân tộc ............................................................................................109
4.2. Hoạt động yêu nước và cách mạng của Nguyễn An Ninh với nhiều hình thức đấu
tranh mới mẻ, hiện đại đã đáp ứng được những nhiệm vụ, yêu cầu đặt ra cho dân tộc

và thời đại ................................................................................................................118
4.3. Hoạt động yêu nước và cách mạng của Nguyễn An Ninh đã góp phần cổ vũ thanh
niên trí thức Việt Nam xác định lý tưởng, trách nhiệm trước lịch sử dân tộc ........121
4.4. Hoạt động của Nguyễn An Ninh góp phần hình thành lớp người cộng sản và tổ
chức cộng sản ở Nam Kỳ ........................................................................................126
4.5. Hoạt động của Nguyễn An Ninh đã kế thừa và phát huy giá trị văn hóa dân tộc,
truyền bá tư tưởng tiến bộ của thời đại ...................................................................131
4.6. Nguyễn An Ninh - tấm gương sáng về lòng yêu nước và tinh thần trách nhiệm
trước nhân dân .........................................................................................................136
Tiểu kết chương 4....................................................................................................140
KẾT LUẬN ................................................................................................................142
CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CƠNG BỐ ...............................................147
TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................148
DANH MỤC PHỤ LỤC ............................................................................................161
PHỤ LỤC ...................................................................................................................165


DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
TT

Mục từ viết tắt

Nguyên nghĩa

1

CTQG

Chính trị quốc gia

2

cb

Chủ biên

3

HS

Hồ sơ

4

KHXH

Khoa học xã hội

5

KHXH&NV

Khoa học xã hội và Nhân văn

6

LCF

La Cloche Fêlée

7

LFEI

La France en Indochine

8

Nxb

Nhà xuất bản

9

Tp. HCM

Thành phố Hồ Chí Minh

10

tr

Trang


1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Trong lịch sử phát triển của dân tộc Việt Nam, tầng lớp trí thức đã có những
đóng góp quan trọng cho đất nước, là lực lượng đi đầu, tiên phong trong việc khởi xướng

và tổ chức các trào lưu tư tưởng mới, các phong trào chính trị, văn hố, ứng dụng khoa
học kỹ thuật, sáng tạo nghệ thuật,... Trước họa xâm lăng, trí thức có mặt ở tuyến đầu
chống ngoại xâm với tâm niệm “quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách”. Khi đất nước
hịa bình, trí thức là trụ cột trong sự nghiệp “kinh bang tế thế”, xây dựng và phát triển quốc
gia. Đúng như người xưa đã viết: “Hiền tài là ngun khí quốc gia, ngun khí thịnh thì thế
nước mạnh rồi lên cao, ngun khí suy thì thế nước yếu rồi xuống thấp…”1. Và, thời nào
cũng vậy các đấng thánh đế minh vương chẳng ai không lấy việc bồi dưỡng nhân tài, kén
chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí là việc đầu tiên. Trong các giai đoạn quan trọng của lịch
sử dân tộc, tầng lớp trí thức thể hiện ngày càng rõ rệt và nổi bật. Đặc biệt, nửa đầu thế kỷ
XX, khi thực dân Pháp xâm lược, bình định và thực hiện khai thác, bóc lột nhân dân Việt
Nam, đội ngũ trí thức tây học được đào tạo từ nền giáo dục Pháp - Việt, được tiếp cận với
giáo dục hiện đại của phương Tây đã có những đóng góp quan trọng, để lại dấu ấn sâu đậm
trong nhân dân. Hướng tới mục tiêu bảo vệ độc lập dân tộc và chuẩn bị tương lai cho một
quốc gia dân tộc, họ đã dốc lòng cho cuộc đấu tranh với nhiều phương thức khác nhau,
đặt lợi ích của nhân dân và sự tồn vong của quốc gia dân tộc lên hết thảy (như trường
hợp Nguyễn An Ninh).
1.2. Nguyễn An Ninh (1900 - 1943), một nhà cách mạng kiệt xuất của lớp trí thức
tây học đầu tiên ở Việt Nam đã dũng cảm đem hết tài năng, dũng khí và tính mạng cống
hiến cho sự nghiệp giải phóng dân tộc thốt khỏi ách cai trị của chủ nghĩa thực dân. Sinh
ra trong một gia đình giàu truyền thống yêu nước, trên vùng quê hương cách mạng, lớn
lên trong thân phận người dân mất nước, Nguyễn An Ninh sớm xác định trách nhiệm
của thanh niên trí thức trước vận mệnh vong quốc của dân tộc. Tuy thành công trên con
đường học vấn nhưng vì u nước thương dân ơng đã từ bỏ vinh hoa để dấn thân vào
cuộc mưu cầu dân tộc. Tiên phong trong các phong trào đấu tranh đòi dân sinh dân chủ,
dân tộc đầu thế kỷ XX, bằng những hình thức đấu tranh mới mẻ, đa màu sắc, Nguyễn

1

Bài ký đề danh Tiến sĩ khoa Nhâm Tuất, niên hiệu Đại Bảo thứ 3 – 1442.

2
An Ninh đã thức tỉnh tinh thần dân tộc trong mỗi người dân, thơi thúc họ đồn kết đấu
tranh giành độc lập dân tộc. Sớm vận dụng linh hoạt phương pháp biện chứng duy vật
vào hoạt động thực tiễn cách mạng ở Việt Nam, Nguyễn An Ninh không chỉ tán đồng,
ủng hộ tư tưởng vơ sản, mà cịn là người bạn đường, người đồng minh của những người
cộng sản. Mặc dù tuổi đời cịn rất trẻ nhưng ơng lại là một đại trí thức có kiến thức khá
tồn diện về các lĩnh vực triết học, chính trị, văn hóa, khoa học, xã hội, đóng góp khơng
nhỏ cho nền móng phát triển tư duy lý luận của dân tộc.
Đánh giá về tầm vóc và những cống hiến của Nguyễn An Ninh đối với lịch sử
dân tộc, cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh viết: “Nguyễn An Ninh là một nhà yêu nước
vĩ đại, một trí thức tầm cỡ, nếu chịu khuất phục bọn đế quốc, chắc chắn ơng sẽ giàu có
và sống vương giả. Nhưng vì u nước thương dân ơng đã đi vào quần chúng lao khổ
vận động họ chống lại đế quốc và tay sai” [59, tr. 11]. Mặc dù, có nhiều cống hiến trong
lịch sử cách mạng Việt Nam nhưng cho đến nay chưa có cơng trình sử học nào nghiên
cứu một cách có hệ thống và chi tiết về những hoạt động yêu nước và cách mạng của
Nguyễn An Ninh từ năm 1922 đến năm 1943. Vì vậy, trên cơ sở kế thừa một số kết quả
nghiên cứu trong nhiều năm qua, đồng thời tiến hành thu thập, tập hợp nguồn tư liệu lưu
trữ hải ngoại, chúng tôi mong muốn mở rộng đi sâu phát triển nhiều nội dung mới để
làm rõ hơn những cống hiến của ông đối với dân tộc. Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ
góp phần bổ sung vào nguồn tài liệu tham khảo cho nghiên lịch sử Việt Nam cận đại,
đặc biệt là nghiên cứu về những đóng góp của trí thức Việt Nam đầu thế kỉ XX.
1.3. Trong xu thế tồn cầu hố, hội nhập và phát triển hiện nay, việc giáo dục
truyền thống yêu nước thương nòi, truyền thống “Uống nước nhớ nguồn”, ý thức trách
nhiệm của thế hệ trẻ đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc là một vấn đề quan
trọng. Chính bởi vậy, lời kêu gọi thanh niên “sống có lý tưởng” của Nguyễn An Ninh
dù đã lùi xa một thế kỷ vẫn còn nguyên giá trị cho hậu thế. Trau dồi kiến thức, rèn luyện
đạo đức, luôn sẵn sàng cống hiến sức lực và trí lực cho quê hương đất nước là những lý
tưởng, mục tiêu sống cần thiết cho thế hệ trẻ trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp
và hội nhập thế giới. Vậy nên việc nghiên cứu những hoạt động yêu nước và cách mạng

của Nguyễn An Ninh đối với dân tộc sẽ là tấm gương phản chiếu hấp dẫn cho thế hệ
thanh niên, nhất là thanh niên trí thức ngày nay tiếp bước noi theo.


3
Xuất phát từ những lý do trên, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Hoạt động yêu nước
và cách mạng của Nguyễn An Ninh ở Việt Nam từ năm 1922 đến năm 1943” làm luận
án tiến sĩ sử học, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là hoạt động yêu nước và cách mạng của
Nguyễn An Ninh ở Việt Nam từ năm 1922 đến năm 1943. Qua đó luận án sẽ làm rõ
thái độ chính trị và rút ra nhận xét về vai trị, đóng góp của Nguyễn An Ninh đối với
lịch sử dân tộc.
2.2. Pham vi nghiên cứu
- Phạm vi không gian: Trên cơ sở xác định đối tượng nghiên cứu là “Hoạt động
yêu nước và cách mạng của Nguyễn An Ninh”, luận án xác định phạm vi khơng gian
nghiên cứu là tồn lãnh thổ Việt Nam. Tuy nhiên, không gian Lục tỉnh Nam Kỳ được
tập trung nhiều hơn cả vì nơi đây trực tiếp diễn ra các hoạt động yêu nước và cách mạng
tiêu biểu của Nguyễn An Ninh. Ngoài ra, Nguyễn An Ninh có một thời gian tham gia
học tập và hoạt động ở nước Pháp trước năm 1922, vì vậy, không gian này cũng được
chúng tôi đề cập trong đề tài.
- Phạm vi thời gian: Đây là đề tài nghiên cứu về một nhân vật lịch sử cụ thể nên
phạm vi thời gian sẽ được đề cập toàn bộ thời gian từ khi sinh ra cho đến khi mất. Tuy
nhiên, để làm rõ trọng tâm của đề tài, phạm vi nghiên cứu được xác định cụ thể từ năm
1922 đến năm 1943, khi Nguyễn An Ninh ở Pháp trở về Nam Kỳ hoạt động cách mạng
cho đến lúc ông mất tại nhà tù Côn Đảo. Trong luận án, hoạt động của Nguyễn An Ninh
từ năm 1922 đến năm 1943 được tác giả chia thành hai giai đoạn: giai đoạn từ 1922 1930 và giai đoạn từ 1930 - 1943. Sở dĩ có sự phân chia như vậy bởi ở những hoàn cảnh
lịch sử khác nhau, những hoạt động yêu nước và cách mạng sẽ mang sắc thái, mức độ, mục
tiêu khác nhau. Nếu trước năm 1930 hoạt động yêu nước và cách mạng của Nguyễn An

Ninh mang tính độc lập, nghiêng về xu hướng dân chủ, thì từ sau năm 1930 hoạt động cách
mạng của ơng lại mang tính song hành cùng Đảng cộng sản Đông Dương, kết hợp cùng
các tổ chức, hội, nhóm cùng hành động để tiến đến mục tiêu chung là độc lập dân tộc.
- Phạm vi nội dung: Phạm vi nội dung nghiên cứu của luận án được xác định là
những hoạt động yêu nước và cách mạng tiêu biểu của Nguyễn An Ninh trong cuộc vận
động giải phóng dân tộc trước khi cách mạng tháng Tám năm 1945 bùng nổ, bao gồm


4
những hoạt động diễn thuyết chính; hoạt động xuất bản và viết sách, báo; thành lập hội,
vận động tranh cử, tổ chức phong trào Đông Dương Đại hội,… Trên cơ sở đó chúng tơi
sẽ đưa ra một số nhận xét về hoạt động yêu nước và cách mạng, đồng thời đánh giá vai
trị, đóng góp của ơng đối với lịch sử dân tộc Việt Nam thời Cận đại.
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
Trên cơ sở tiếp cận các nguồn tư liệu, luận án tập trung nghiên cứu về những hoạt
động yêu nước và cách mạng tiêu biểu của Nguyễn An Ninh từ năm 1922 đến năm 1943.
Từ đó đưa ra những nhận xét, làm rõ đóng góp, vai trị của ơng trong lịch sử đấu tranh
giải phóng dân tộc.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Trên cơ sở mục đích nghiên cứu, đề tài xác định nhiệm vụ nghiên cứu như sau:
- Thứ nhất: Luận án làm rõ những nhân tố nền tảng từ quê hương, gia đình, dịng
họ, thời đại hình thành nên khí phách anh hùng của nhà cách mạng ưu tú Nguyễn An
Ninh, không chịu bất công, sẵn sàng đứng lên đấu tranh chống lại kẻ thù.
- Thứ hai: Phân tích và rõ thái độ chính trị của Nguyễn An Ninh thơng qua các
hoạt động yêu nước và cách mạng cụ thể như: hoạt động diễn thuyết, xuất bản và viết
sách, báo, thành lập các hội, vận động tranh cử, đấu tranh nghị trường,… trong thời kỳ
lịch sử đầy biến động của dân tộc, từ năm 1922 đến năm 1943.
- Thứ ba: Trên cơ sở phân tích những hoạt động yêu nước và cách mạng của
Nguyễn An Ninh từ năm 1922 đến năm 1943, luận án sẽ làm rõ vai trị, đóng góp của

ơng đối với lịch sử dân tộc ở nửa đầu thế kỷ XX. Sự ghi nhận và tôn vinh của hậu thế
đối với những cống hiến của ông cho dân tộc cũng được làm sáng tỏ.
4. Nguồn tài liệu, phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Nguồn tài liệu
- Tài liệu lưu trữ: Phông Phủ Thống đốc Nam Kỳ (Trung tâm Lưu trữ quốc gia
II) gồm các báo cáo của Sở An ninh các tỉnh Nam Kỳ, đặc biệt là tỉnh Gia Định gửi
Thống đốc Nam Kỳ về tình hình chính trị từ năm 1922 - 1943; Phơng Phủ Tồn quyền
Đông Dương (Lưu trữ quốc gia Hải ngoại - ANOM - Pháp) gồm các điện tín, báo cáo,
cơng văn mật của cơ quan chuyên trách ở Nam Kỳ, Thống đốc Nam Kỳ, Nha An ninh
Đông Dương gửi cấp trên về tình hình chính trị Nam Kỳ từ năm 1922 - 1943 có liên
quan trực tiếp đến đề tài. Đây là kênh thông tin quan trọng phản ánh một cách chân thực


5
nhất, xác đáng nhất về hoạt động yêu nước và cách mạng của Nguyễn An Ninh cũng
như những nhận định, đánh giá của đối phương về vai trò của Nguyễn An Ninh trong
phong trào yêu nước và cách mạng từ năm 1922 đến năm 1943.
- Tài liệu tham khảo: Các cơng trình nghiên cứu chun khảo của các nhà khoa
học trong và ngồi nước về Nguyễn An Ninh; các cơng trình nghiên cứu về trí thức Việt
Nam, trí thức Nam Kỳ; lịch sử Việt Nam cận đại; lịch sử Nam Bộ và các cơng trình
nghiên cứu về phong trào u nước chống thực dân Pháp; các cơng trình thơng sử Việt
Nam; các luân án, luận văn, tạp chí, kỉ yếu hội thảo,...
- Tài liệu được xuất bản, in ấn thời Pháp: Nguồn báo chí trước năm 1945 đăng tải
những bài có liên quan đến đề tài như báo: Đơng Dương tạp chí, Đơng Pháp thời báo,
Đơng phương, Thanh nghị,... lưu trữ trong thư viện quốc gia Việt Nam hoặc đăng tải
trên trang điện tử Baochi.nlv.gov.vn. Ngoài ra, nguồn sách, báo, tạp chí đã được số hố
trên Thư viện số Gallica thuộc Thư viện quốc gia Pháp cho phép người đọc truy cập trực
tuyến trên Internet sẽ là nguồn tài liệu quý phục vụ hiệu quả cho luận án.
- Tài liệu điền dã: Chúng tơi đã có 5 buổi trực tiếp trao đổi, phỏng vấn con gái thứ
5 của Nguyễn An Ninh là bà Nguyễn Thị Minh2. Qua trao đổi, chúng tôi đã thu thập

được nhiều ý kiến mới, tiếp cận được rất nhiều tài liệu tiếng Pháp, nhiều bài báo, bài
nghiên cứu qua các thời kỳ viết về Nguyễn An Ninh. Nguồn tài liệu tại nhà tưởng niệm
Nguyễn An Ninh3 và nhà thờ gia tộc Nguyễn An Ninh4 cũng là một trong những tài liệu
quan trọng góp phần vào sự thành công của luận án.
4.2. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
- Cơ sở phương pháp luận: Luận án được xây dựng dựa trên cơ sở lý luận của
chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt
Nam trong hoạt động nghiên cứu KHXH.
- Phương pháp nghiên cứu: Vì đối tượng nghiên cứu của đề tài là một nhân vật
cụ thể (Nguyễn An Ninh), hoạt động trong một giai đoạn lịch sử cụ thể (1922 - 1943).
Mặt khác, việc tiếp cận nghiên cứu chủ đạo của đề tài không phải là cuộc đời và sự
nghiệp của Nguyễn An Ninh mà chỉ thơng qua đó để nghiên cứu về hoạt động u nước

2

Hiện gia đình Bà Nguyễn Thị Minh đang cư ngụ tại số 24A, Cư xá cao cấp 357A Nguyễn Trọng Tuyển, quận
Phú Nhuận, Tp. HCM.
3
Địa chỉ tại số 133, đường Nguyễn Văn Trỗi, Quận Phú Nhuận, Tp. HCM.
4
Địa chỉ tại phường Trung Mỹ Tây, Quận 12, Tp. HCM.


6
và cách mạng của ơng, vì vậy, để giải quyết các vấn đề đặt ra cho luận án, chúng tôi sử
dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành Nhân học - Sử học và phương pháp lô-gic.
Phương pháp nghiên cứu liên ngành giúp luận án phục dựng lại bức tranh một
cách chân thực, khoa học, phản ánh đúng lịch sử và quy luật vận động của quá trình hình
thành và phát huy tinh thần yêu nước, những hoạt động mang tính cách mạng của
Nguyễn An Ninh trong phong trào giải phóng dân tộc trước năm 1945.

Ngồi ra, phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, quy nạp, diễn dịch,… cũng
được sử dụng hỗ trợ cho nghiên cứu trong từng hoạt động cách mạng cụ thể của Nguyễn
An Ninh. Mục đích nhằm làm nổi bật ý chí, nghị lực, tài năng và những cống hiến của
ông, đồng thời chỉ ra những ưu điểm, hạn chế trong từng hoạt động cách mạng cụ thể.
5. Đóng góp của luận án
- Luận án là cơng trình đầu tiên phục dựng tồn cảnh về hoạt động yêu nước và
cách mạng của Nguyễn An Ninh trong thời kỳ lịch sử đầy biến động từ năm 1922 đến
năm 1943.
- Luận án đã cung cấp thêm nhiều nguồn tư liệu mới nhằm làm rõ hơn tính cách
mạng trong từng hoạt động cụ thể như diễn thuyết, xuất bản và viết sách, báo, thành lập
các hội, vận động tranh cử, đấu tranh nghị trường,… của Nguyễn An Ninh từ năm 1922
đến năm 1943, từ đó đưa ra những nhận định, đánh giá về những cống hiến to lớn của
ông đối với lịch sử dân tộc.
- Luận án đã hệ thống được nguồn tư liệu khá tin cậy về Nguyễn An Ninh và
cơng bố về hoạt động của ơng theo dịng lịch sử dân tộc và lịch sử vùng đất cực Nam
của tổ quốc. Điều này sẽ góp thêm vào nghiên cứu lịch sử phong trào đấu tranh vùng
Nam Bộ, lịch sử đấu tranh của tầng lớp trí thức Nam Bộ nói riêng, cả nước nói chung.
6. Bố cục luận án
Ngồi phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của
luận án được bố cục thành 4 chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án.
Chương 2: Những nhân tố tác động đến hoạt động yêu nước và cách mạng của
Nguyễn An Ninh.
Chương 3: Một số hoạt động yêu nước và cách mạng tiêu biểu của Nguyễn An
Ninh từ năm 1922 đến năm 1943.
Chương 4: Nhận xét về hoạt động yêu nước và cách mạng của Nguyễn An Ninh.


7
CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1. Tình hình nghiên cứu
Nghiên cứu về hoạt động của các nhân vật có ảnh hưởng tích cực và đóng góp to
lớn cho phong trào yêu nước, cách mạng Việt Nam giai đoạn cận đại là một trong những
trọng tâm của sử học và các ngành khoa học liên quan. Nguyễn An Ninh là nhân vật đặc
biệt có nhiều ảnh hưởng sâu sắc đến phong trào yêu nước và cách mạng trong lịch sử
Việt Nam giai đoạn Cận đại. Tuy không phải là đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam
nhưng mọi hoạt động của ơng lại có nhiều điểm tương đồng, giao thoa với mục đích
cách mạng của Đảng. Khơng ngẫu nhiên mà chính quyền thực dân Pháp lại liệt ơng
vào nhóm “phần tử cộng sản nguy hiểm” [152]. Do vậy, cuộc đời và hoạt động của
Nguyễn An Ninh đã trở thành đề tài nghiên cứu của rất nhiều tác giả trên nhiều
phương diện khác nhau, được công bố dưới các dạng bài báo khoa học, sách, đề tài
khoa học, luận án, luận văn,…
1.1.1. Một số công trình trong nước nghiên cứu về Nguyễn An Ninh
Ở mảng đề tài này đã có nhiều cơng trình được cơng bố từ những góc độ tiếp cận
khác nhau, cơ bản giới thiệu cuộc đời, sự nghiệp, tư tưởng và đóng góp của Nguyễn An
Ninh trong sự nghiệp giải phóng dân tộc.
Từ năm 1943 (Nguyễn An Ninh qua đời) cho đến năm 1975, nghiên cứu về
Nguyễn An Ninh chủ yếu là bày tỏ tình cảm yêu mến, ngưỡng mộ của nhân dân Nam
Bộ về những đóng góp của ơng đối với lịch sử dân tộc. Bằng nhiều cách tiếp cận khác
nhau từ nghiên cứu các hoạt động báo chí xuất bản, diễn thuyết, tư tưởng của Nguyễn
An Ninh, các nhà nghiên cứu đã đưa ra những nhận định, đánh giá khác nhau, thậm
chí trái ngược nhau.
Đề cập đến Nguyễn An Ninh sớm nhất phải kể đến các bài đăng trên báo “Thần
chung”, “Tiếng dội Miền Nam”, “Dân quyền”. Ngày 14/3/1950, báo “Thần chung” đăng
bài Những giờ phút cuối cùng của Nguyễn An Ninh trong ngục Côn Lôn trên số 209; bài
Trong giờ hấp hối của Nguyễn Ngọc Danh (Tiếng dội Miền Nam ngày 26/8/1961) [8];
Nguyễn An Ninh vị lãnh tụ của nhân dân miền Nam anh hùng (báo Dân quyền, số đặc
biệt ra ngày 15 và 16/8/1964). Các bài báo tập trung nói về cuộc đời và hoạt động cách
mạng kiên cường của Nguyễn An Ninh cho đến khi trút hơi thở cuối cùng tại nhà tù Côn

8
Đảo. Tuy chỉ là những bài đăng lẻ tẻ, chủ yếu đề cập đến tài năng, đạo đức của Nguyễn
An Ninh, nhưng đây là những minh chứng đầu tiên thể hiện sự ghi nhận của người dân
đối với những cống hiến của ông cho lịch sử dân tộc. Tài liệu sẽ được chúng tôi sử dụng
làm mốc thời gian đầu tiên ghi nhận cơng lao đóng góp của Nguyễn An Ninh cho hậu thế.
Sau gần một thập kỉ, trên báo “Điện tín” số 930 ra ngày 14/8/1972 có hai bài viết
về Nguyễn An Ninh: bài Để cho điều phải nó thắng điều quấy [88] của Lý Chánh Trung
và Theo đuổi nghề báo và diễn thuyết [4] của Trường Bình. Hai bài viết đã ca ngợi tinh
thần yêu nước của Nguyễn An Ninh đối với dân tộc, trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến
dấu ấn của ông đối với nhân dân miền Nam khi gọi ông là “Nhà cách mạng lừng danh
của miền Nam”, “Con người đã làm cho dân tộc này hãnh diện” [4].
Tất cả những bài đăng trên các báo ở giai đoạn trước năm 1975 đều đề cập đến
cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn An Ninh, chủ yếu là báo chí Sài Gịn. Tuy nhiên, do
định kiến chính trị và bối cảnh lịch sử bấy giờ, các bài viết thường né tránh hoặc nói rất
sơ lược về những hoạt động của ông từ sau năm 1930 cho đến khi bị bắt lần cuối cùng
năm 1939. Chính bởi vậy, những hoạt động yêu nước và cách mạng của Nguyễn An
Ninh chưa được đánh giá đầy đủ, đóng góp trên các lĩnh vực tư tưởng, văn hoá chưa
được đề cập tới.
Ở miền Bắc, giai đoạn trước năm 1975, những bài viết về Nguyễn An Ninh hầu
như khơng có. Do thiếu nguồn tư liệu và cũng do một vài nguyên nhân khác nên khơng
có cơng trình nào viết riêng về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn An Ninh. Thậm chí
trong các Văn kiện đảng hay trong tư liệu giảng dạy của các trường đại học ở miền Bắc
còn xem Nguyễn An Ninh là một tiểu tư sản cách mạng nửa vời, có tư tưởng thân Tơrốt-xkít và thuộc phe “quốc gia cách mạng” [11, tr. 95]. Giai đoạn từ năm 1975 - 1986,
trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử có đăng một bài báo trên mục “Đính chính tư liệu” viết
về Nguyễn An Ninh với tựa đề Đòi trả tự do cho Nguyễn An Ninh trên báo “Việt Nam
hồn” được Hồ Song đăng lại trên Nghiên cứu lịch sử số 2 (267), năm 1993, trang 66-67
[71] và Bức thư của Nguyễn An Ninh gửi Uỷ ban Điều tra được Phạm Quang Trung
đăng lại trên Nghiên cứu lịch sử số 1 (284) năm 1996, trang 64-65. Tuy chưa đưa ra

đánh giá, song đây là dầu mốc cho thấy giới sử học miền Bắc đã bước đầu đề cập về
Nguyễn An Ninh.
Năm 1961, Lê Văn Thử đã xuất bản cơng trình chuyên khảo đầu tiên nghiên cứu
về Nguyễn An Ninh với nhan đề Hội kín Nguyễn An Ninh [76]. Với tư cách là nhà hoạt


9
động cùng thời với Nguyễn An Ninh, tác giả đã trình bày cụ thể quá trình hoạt động của
Nguyễn An Ninh cùng một số gương mặt khác như Võ Công Tồn, Phan Văn Hùm,…
trong phong trào Hội kín. Bày tỏ sự ngưỡng mộ tài năng từ những đóng góp của Nguyễn
An Ninh trong phong trào cách mạng và lịch sử tư tưởng dân tộc, tác giả đã đưa ra nhiều
nhận định khá xác đáng khi cho rằng việc lập và vận hành Hội kín do Nguyễn An Ninh
thành lập đã góp cơng lớn “mở ra một con đường khai phá đầu tiên để cho Đảng Cộng
sản Đông Dương được vào tổ chức dễ dàng ở Nam Kỳ” [76, tr. 12]. Tuy nhiên, chúng
tơi khơng đồng tình với tác giả khi gọi tổ chức Thanh niên Cao vọng là “Hội kín”. Việc
nhận xét hành động viết thư gửi Thống đốc Le Fol để xin được thả ra khỏi Khám Lớn
của Nguyễn An Ninh năm 1926 là chưa chuẩn xác [76, tr. 33]. Điều này sẽ được lí giải
ở mục 3.1.4 của luận án. Nội dung bức thư Nguyễn An Ninh gửi cho Thống đốc Le Fol
cũng sẽ được làm rõ theo đúng bản chất của hành động.
Năm 1970, tác giả Phương Lan xuất bản cuốn Nhà cách mạng Nguyễn An Ninh
[39]. Cuốn sách được đăng trên tờ “Nhật báo Cấp Tiến” liên tiếp từ ngày 07/6/1970 đến
ngày 07/10/1970. Với mục đích tưởng niệm, ghi ân những bậc tiền bối cách mạng trong
lịch sử đấu tranh dân tộc, tác giả đã trình bày khá chi tiết về nguồn gốc gia đình, tiểu sử
cuộc đời và những hoạt động cách mạng của Nguyễn An Ninh. Dẫn chứng Nguyễn An
Ninh ở vai trò là người khởi xướng xuất bản báo LCF, “Hội kín Nguyễn An Ninh”, Đơng
Dương Đại hội, tác giả đã ví những hành động đó như tiếng chng thức tỉnh ý thức dân
tộc của đồng bào đang lầm than, mê đắm bởi chính sách mị dân của chính quyền thực
dân. Những nhận định như: “Nguyễn An Ninh là một nhà cách mạng đại tiền phong, một
anh hùng dân tộc, một triết nhơn cao cả” [39, tr. 253]; “Nguyễn An Ninh là nhà cách
mạng đem xương máu lót đường cho nền tự do dân chủ quốc gia” [39, tr. 255] cho thấy

Nguyễn An Ninh trong mắt người dân Nam Bộ là một anh hùng của dân tộc.
Sau khi đất nước được giải phóng (1975), các nhà nghiên cứu có điều kiện tiếp
cận nhiều nguồn tư liệu lưu trữ. Do đó, những cơng bố về Nguyễn An Ninh đã được đề
cập trên nhiều lĩnh vực, nhất là về lĩnh vực tư tưởng. Trong số các cơng trình được cơng
bố, nổi bật là cuốn Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XIX đến cách mạng
tháng Tám [24], [25] của Trần Văn Giàu. Với nguyên tắc tôn trọng sự thật từ nhiều
nguồn tư liệu khác nhau tác giả đã luận bàn về ý thức hệ tư sản, các dạng thức, các biểu
hiện cùng sự chuyển biến của nó trong gần nửa thế kỉ để soi rọi dưới ánh sáng của tiêu
chuẩn giải phóng dân tộc. Tác giả nhấn mạnh đến nhiều đóng góp của nhân vật Nguyễn


10
An Ninh trên lĩnh vực tư tưởng: “Kịch liệt phê phán cơng kích chế độ và chính sách thực
dân phản động, gây được căm thù sâu sắc trong nhân dân đối với kẻ xâm lược, đó là nét
nổi bật của tư tưởng Nguyễn An Ninh” [25, tr. 471]. Tuy nhiên, cơng trình chỉ mới nêu
ra một số đóng góp tư tưởng yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản của Nguyễn
An Ninh trong tiến trình tư tưởng Việt Nam đầu thế kỷ XX [25, tr. 473-488], chưa thấy
được sự vận động của tư tưởng vô sản. Điều này sẽ được bổ sung trong luận án từ những
nguồn tài liệu gốc tin cậy mà chúng tôi tiếp cận được.
Từ năm 1986, khi đất nước bước vào công cuộc đổi mới toàn diện, nhất là đổi
mới tư duy, đổi mới cách đánh giá lịch sử, những ghi nhận về hoạt động yêu nước và
cách mạng của Nguyễn An Ninh dần được sáng tỏ. Ngày 15/9/1987, cuộc hội thảo đầu
tiên về Nguyễn An Ninh được tổ chức tại Bảo tàng Tp. HCM do Ban Tuyên huấn Thành
ủy Tp. HCM chủ trì. Tham dự hội thảo, bà Nguyễn Thị Minh đã tường thuật nội dung
cuộc tranh luận trong bài Nguyễn An Ninh, nhà cách mạng chân chính được đăng trên
Tạp chí Hồn Việt năm 2013. Hội thảo đã xuất hiện hai quan điểm đánh giá đối lập nhau
về vai trò của Nguyễn An Ninh đối với lịch sử dân tộc. Quan điểm thứ nhất cho rằng
Nguyễn An Ninh là nhà yêu nước lớn của Nam Kỳ, được đồng bào tôn vinh, nhưng vẫn
xem ông là người theo chủ nghĩa quốc gia cải lương vì thế khơng nên “bơi đỏ” ơng;
Quan điểm thứ hai khẳng định Nguyễn An Ninh là nhà cách mạng chân chính và u

cầu cần phải nhìn nhận lại những đánh giá về nhân vật [50, tr. 13-14]. Ơng Dương
Đình Thảo bấy giờ là Uỷ viên Ban Thường vụ Thành uỷ, Trưởng ban Tuyên huấn
Thành uỷ Tp. HCM là người đầu tiên nêu lên quan điểm thứ hai này và được nhiều
nhà khoa học ủng hộ. Giáo sư Trần Văn Giàu cho rằng tự thân Nguyễn An Ninh đã
đẹp không cần tô đỏ, chỉ cần hậu thế nghiên cứu và đánh giá một cách khách quan,
nghiêm túc. Có thể nói, đây là quan điểm khoa học lịch sử đổi mới được đồng thuận
cao. Qua thu thập tài liệu lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia II, chúng tôi rất đồng
tình với quan điểm thứ hai của các nhà nghiên cứu. Luận án sẽ được nghiên cứu và
đánh giá theo tinh thần khoa học mới này.
Sau Hội thảo đầu tiên, số lượng các bài báo, tạp chí, sách chuyên khảo về Nguyễn
An Ninh nhiều hơn trước, trong đó tập trung nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp và hoạt
động yêu nước của ông. Cuốn sách Nguyễn An Ninh [58] đã tập hợp các bài viết, bài
tham luận trong hội thảo. Đây là cuốn sách mở đầu cho việc nghiên cứu có hệ thống về
nhà yêu nước và cách mạng Nguyễn An Ninh. Cơng trình đã tập hợp được số lượng lớn


11
những bài báo, tác phẩm của Nguyễn An Ninh được đăng trên các báo LCF, La lutte,
Thần chung,…; những bài viết của nhà cách mạng cùng thời như Phan Văn Voi, Mai
Huỳnh Hoa, Nguyễn Thị Lựu,…; những bài phát biểu, tham luận của các nhà nghiên
cứu như Trần Văn Giàu, Hà Huy Giáp, Nguyễn Văn Trân. Các tác giả đã đánh giá cao
những đóng góp của Nguyễn An Ninh trong phong trào yêu nước và cách mạng ở Việt
Nam từ những năm 20 của thế kỷ XX cho đến năm 1943. Đồng thời đề cập đến sự
chuyển biến tư tưởng của ơng trong q trình ơng tham gia vào phong trào đấu tranh đòi
tự do dân chủ, dân tộc ở Việt Nam.
Cuốn Sự tiến hóa liên tục của Nguyễn An Ninh, một lãnh tụ cách mạng hùng biện
[17] của Hà Huy Giáp là cơng trình đề cập đến q trình diễn biến sự chuyển hóa tư
tưởng và hành động của Nguyễn An Ninh. Từ những dẫn chứng về các hoạt động yêu
nước và cách mạng, tác giả cho rằng Nguyễn An Ninh cùng Phan Văn Trường là những
người tiếp sau Nguyễn Ái Quốc có cơng gieo hạt giống u nước theo xu hướng xã hội

chủ nghĩa cho thanh niên, trí thức, học sinh trong buổi đầu [17, tr. 9]. Đề cập đến nhiều
yếu tố tác động đến quá trình chuyển biến tư tưởng của Nguyễn An Ninh, từ đó tác giả
rút ra nhận xét: Nguyễn An Ninh là một trí thức sớm có thiện cảm với cách mạng Bơnsê-vich Nga, thích Mác, M. Gan-đi, chủ nghĩa nhân văn nhân đạo hơn dùng bạo lực cách
mạng [17, tr. 98]. Và khẳng định, từ sau năm 1930, khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời,
quan điểm cách mạng của Nguyễn An Ninh có nhiều điểm tương với quan điểm của
Đảng Cộng sản. Mặc dù cơng trình khơng đề cập đến sự nghiệp giải phóng con người,
nhưng nhiều luận cứ được đưa ra trong nghiên cứu cho thấy sự nhạy bén, thức thời và
“tiến hóa liên tục” trong tư tưởng của một trí thức Tây học tiêu biểu Nguyễn An Ninh
để đến gần với quan điểm của Đảng Cộng sản Đông Dương trong cuộc đấu tranh giải
phóng dân tộc.
Cho rằng Nguyễn An Ninh chưa có một chỗ đứng đúng với những cống hiến
trong lịch sử dân tộc giai đoạn cận đại, trên báo Nhân Dân ra ngày 19/9/1990 Trần Bạch
Đằng viết: “Cần nói thẳng rằng trong hệ thống nghiên cứu giai đoạn lịch sử Việt Nam
cận đại của các cơ quan khoa học và giáo dục nước ta, kể cả lịch sử Đảng và học viện
Đảng cao cấp, cụ Nguyễn An Ninh chưa có được một chỗ đứng đúng với tầm vóc của
cụ. Tơi khơng tin chỉ vì thiếu tư liệu mà vì thái độ đánh giá nhân vật lịch sử của chúng
ta ít nhiều còn mang tính biệt phái” [59, tr. 23-27]. Vấn đề được đặt ra là cần phải đánh
giá lại đóng góp của Nguyễn An Ninh đối với lịch sử dân tộc. Để tiếp tục làm rõ, hội


12
thảo lần thứ hai về Nguyễn An Ninh được tổ chức vào ngày 30/11/1990 tại Bảo tàng
Cách mạng Việt Nam, có sự phối hợp của Viện Sử học. Hội thảo diễn ra ở Hà Nội là
một cơ hội để các nhà nghiên cứu miền Bắc thể hiện quan điểm của mình đối với cống
hiến của Nguyễn An Ninh trong lịch sử dân tộc. Sau bài khai mạc của nhà sử học Dương
Trung Quốc, nhiều tham luận đã được trình bày và đều có chung một nhận định Nguyễn
An Ninh là một gương mặt lớn trong pho sử cách mạng nước nhà. Trong bài tham luận
Nguyễn An Ninh dưới ánh sáng phương pháp luận sử học, Tham Đạm đã xem Nguyễn
An Ninh là một nhân vật tích cực trong lịch sử dân tộc: “Nguyễn An Ninh thuộc nhân
vật tích cực và cách mạng trong lịch sử Việt Nam đầu thế kỷ 20. Ông lưu lại ảnh hưởng

cho đời sau bằng dấu ấn hành động đầy tinh thần yêu nước và quan điểm tiến bộ cách
mạng của mình” [59, tr. 63]. Đưa ra nhiều dẫn chứng về những hoạt động cách mạng
của Nguyễn An Ninh, Đinh Xuân Lâm khẳng định: “Nguyễn An Ninh là một trí thức
chân thành và yêu nước” [59, tr. 53]. Ngoài ra hội thảo cũng gợi ý những khoảng trống
lịch sử cần giải quyết, như: có phải Nguyễn An Ninh là người tiếp cận sớm và truyền bá
chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam không; Hệ thống tổ chức Thanh niên Cao vọng
được xây dựng như thế nào? Có chương trình và điều lệ ra sao? Vì sao Nguyễn An Ninh
khơng kiên trì phát triển tổ chức của mình mà lại trao cho Đảng Cộng sản trong khi bản
thân ông không tham gia Đảng Cộng sản; Sự thật về cuộc đời của Nguyễn An Ninh tại
Côn Đảo, tinh thần của ông thế nào?
Tuy nhiên, trong suốt ba năm sau ngày diễn ra hội thảo lần thứ hai, khơng có ấn
phẩm chính thức nào về Nguyễn An Ninh được cơng bố. Chỉ có các bài nghiên cứu được
đăng trên các báo, tạp chí như: Nguyễn An Ninh một luật sư, một nhà báo yêu nước [34]
của Nguyễn Quốc Hồng; Tơi tuy ở ngồi Đảng nhưng trái tim tơi thuộc về Đảng [31]
của Đỗ Quang Hưng; Tưởng nhớ Nguyễn An Ninh [35] của Chu Hồng; Nguyễn An Ninh
trong tiến trình tư tưởng Việt Nam [87] của Lê Sỹ Thắng; Nguyễn An Ninh một chiến sĩ
yêu nước và cách mạng [19] của Trần Văn Giàu;... Những bài viết trên đều có chung
một nhận định rằng những tư tưởng, quan điểm cách mạng của Nguyễn An Ninh có ảnh
hưởng rất lớn đến tầng lớp thanh niên Việt Nam những năm 20 của thế kỷ XX. Đó chính
là sự tiếp nối nền tảng tư tưởng về yêu nước thương nòi của dân tộc và sự phát triển tư
tưởng cách mạng giải phóng dân tộc.
Ngày 30/7/1993, trong một đoạn phim tài liệu thời sự của Xưởng phim Tp. HCM
có ghi lại lời phát biểu của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng nói về những năm tháng bị


13
giam cùng ông Nguyễn An Ninh trong Khám Lớn. Trong đó cố Thủ tướng khẳng định:
“Nguyễn An Ninh là một nhà yêu nước, một chiến sĩ cách mạng kiên cường, kiên quyết
đấu tranh vì Tổ quốc và dân tộc cho đến hơi thở cuối cùng. Nguyễn An Ninh có tầm vóc
một nhà lãnh đạo một cuộc cách mạng, cho nên chúng ta phải ghi nhớ những cống hiến

quan trọng của một nhân vật có tầm vóc lịch sử”5 [59, tr. 12]. Trên báo Sài Gịn Giải
Phóng số ra ngày 14/8/1993, cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh cũng đưa ra nhận định:
“Nguyễn An Ninh là một trí thức tầm cỡ, nhà yêu nước vĩ đại”6 [59, tr. 11]. Từ những
nhận định trên, kể từ nửa cuối thập niên 90 đến nay, nguồn tư liệu về Nguyễn An Ninh
được công bố nhiều hơn, nhiều cơng trình chun khảo được xuất bản.
Năm 1996, cuốn Nguyễn An Ninh [75] được xuất bản. Đây là cuốn sách do con
trai Nguyễn An Ninh là Nguyễn An Tịnh biên tập. Tóm lược những nét chính trong cuộc
đời hoạt động của Nguyễn An Ninh, cuốn sách cũng đưa ra một số thông tin mới liên
quan đến quan điểm đấu tranh, những mối quan hệ của ông với Đảng Cộng sản Đông
Dương và Đảng Cộng sản Pháp,... Nội dung chính của tác phẩm khơng phải là những
nghiên cứu về Nguyễn An Ninh mà chủ yếu tập hợp các bài viết của ông trước đây được
đăng trên các tờ báo như: LCF, L’Annam, Dân chúng, Trung lập, Đuốc nhà Nam đã
được dịch ra tiếng Việt, trong đó có hai diễn thuyết “Chung đúc nền học thức cho dân
An Nam” và “Cao vọng của thanh niên An Nam”'; tuồng hát “Hai Bà Trưng”; sách
“Nước Pháp ở Đông Dương”, “Tôn giáo”, “Phê bình Phật giáo”,…
Kỉ niệm 60 năm ngày mất của Nguyễn An Ninh (14/8/1943 - 14/8/2003), Hội
khoa học lịch sử và Trung tâm nghiên cứu KHXH&NV Tp. HCM đã phối hợp tổ
chức hội thảo khoa học lần thứ ba với chủ đề “Nguyễn An Ninh - nhà trí thức cách
mạng” tại Nhà tưởng niệm Nguyễn An Ninh. Hội thảo tập trung đánh giá công lao to
lớn của Nguyễn An Ninh với lịch sử dân tộc cũng như với lĩnh vực báo chí. Tuy có
nhiều nhận định về quan điểm lý luận của Nguyễn An Ninh nhưng tựu chung các nhà
nghiên cứu đều cơng nhận cơng lao và những đóng góp to lớn của Nguyễn An Ninh đối
với sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc.
Những năm sau đó, trên các tạp chí, báo có rất nhiều bài đăng về Nguyễn An
Ninh, nhất là trên các lĩnh vực triết học, tôn giáo, tư tưởng, như: Quan điểm của Nguyễn
An Ninh về tôn giáo - ý nghĩa của vấn đề [28] của Đỗ Lan Hiền; Tư tưởng và hoạt động
5

Bài phát biểu được đăng lại trên Tạp chí Xưa và Nay, Nguyễn An Ninh nhà trí thức yêu nước, Nxb Tp. HCM 2001,
tr.11-12.

6
Bài viết được đăng lại trên Tạp chí Xưa và Nay, Nguyễn An Ninh nhà trí thức yêu nước, Nxb Tp. HCM, 2001, tr.11.


14
của nhà yêu nước Nguyễn An Ninh [14] của Tô Bửu Giám; Nguyễn An Ninh và tôn giáo
[30] của Đỗ Quang Hưng; Tìm hiểu sự tiếp nhận tư tưởng Mác-xít về tôn giáo của
Nguyên An Ninh qua tác phẩm “Phê bình Phật giáo” [29] của Đỗ Thị Hịa Hới,... Các
nghiên cứu đều cho rằng những đóng góp của Nguyễn An Ninh trên lĩnh vực văn hoá,
triết học, tư tưởng là rất lớn. Tiếp nhận và đánh giá tôn giáo bằng quan điểm mác-xít,
tác giả Đỗ Thị Hịa Hới đã cho rằng việc Nguyễn An Ninh dùng tôn giáo trong cuộc đấu
tranh cách mạng đã góp phần để đưa quần chúng thoát khỏi ảo mộng để tham gia vào
các phong trào đấu tranh tìm hạnh phúc ở thực tại.
Để hậu thế có cái nhìn chân xác nhất về Nguyễn An Ninh, gia đình Nguyễn An
Ninh rất tích cực sưu tầm và viết lại những kí ức. Cuốn hồi ký Cùng anh đi suốt cuộc
đời [64] của bà Trương Thị Sáu (vợ Nguyễn An Ninh) được xuất bản năm 2004. Hồi ức
lại những năm tháng hoạt động của Nguyễn An Ninh từ khi hai ông bà quen biết rồi kết
hôn cùng nhau cho đến ngày ông mất tại Côn Đảo, cuốn sách đã cho người đọc nhiều
cung bậc cảm xúc về tinh thần một lịng vì dân vì nước của Nguyễn An Ninh. Cuốn
Nguyễn An Ninh - Tơi chỉ làm cơn gió thổi [49] của Nguyễn Thị Minh xuất bản năm
2005. Không chỉ kể lại chi tiết từ nguồn gốc gia đình, thời niên thiếu, quá trình đi học
đến những hoạt động sôi nổi của Nguyễn An Ninh từ năm 1922 đến khi ơng mất, mà
cuốn sách cịn gợi mở nhiều vấn đề rất thú vị về cuộc đời hoạt động của ông như mối
quan hệ với những nhân vật trong nhóm Ngũ Long: Phan Châu Trinh, Nguyễn Ái Quốc,
Phan Văn Trường, Nguyễn Thế Truyền; đưa ra một số lý do giải thích vì sao Nguyễn
An Ninh khơng gia nhập Đảng Cộng sản; về mối quan hệ và thái độ của Nguyễn An
Ninh đối với những người Tơ-rốt-xkít ở Nam Kỳ.
Năm 2009 Trung tâm nghiên cứu Quốc học đã xuất bản hai cuốn: Nguyễn An
Ninh qua hồi ức của những người thân [62] và Nguyễn An Ninh - Tác phẩm [42]. Cuốn
Nguyễn An Ninh - Tác phẩm có sự đóng góp rất lớn của ông Nguyễn Sơn và bà Nguyễn

Thị Minh (con rể và con gái Nguyễn An Ninh). Đây không phải là tài liệu nghiên cứu
mà là những sưu tập các tác phẩm, bài báo, bài diễn thuyết của Nguyễn An Ninh đăng
trên các báo LCF, L'Annam, La lutte, Trung lập,… được dịch từ tiếng Pháp sang tiếng
Việt. Nhờ nguồn tư liệu quan trọng này đã giúp chúng tôi minh chứng một cách chân
xác những đáng giá về đóng góp của Nguyễn An Ninh cho cuộc cách mạng giải phóng
dân tộc. Trích đoạn trong lời mở đầu của Mai Quốc Liên, Giám đốc Trung tâm nghiên
cứu Quốc học cho thấy giá trị Nguyễn An Ninh để lại cho hậu thế: “Chúng tôi xin đề


15
nghị tất cả những ai, tất cả những cơ quan có dính đến lịch sử, văn hố, giáo dục, hành
chính,… Hãy cố gắng đọc ông - dù chỉ một lần thôi cũng được - rồi cùng nhau suy
nghĩ nên làm gì để phát huy cái di sản tinh thần vĩ đại của ông” [42, tr. 11]. Những
chuyên khảo trên là nguồn tư liệu quý giá sẽ là những trích dẫn quan trọng giúp chúng
tơi hồn hiện đề tài này.
Ngày 15/9/2015, tròn 115 năm ngày sinh nhà yêu nước, nhà văn hoá vĩ đại
Nguyễn An Ninh, Trung tâm nghiên cứu Quốc học và tạp chí Hồn Việt đã tổ chức hội
thảo lần thứ 4 về Nguyễn An Ninh. Cuộc hội thảo ghi nhận sự góp mặt của nhiều nhà
nghiên cứu và đại diện của gia đình Nguyễn An Ninh. Với 11 bản tham luận, các giáo
sư, nhà văn, nhà nghiên cứu đã trình bày tại hội thảo đều khẳng định vị trí quan trọng
của Nguyễn An Ninh trong cách mạng, trong văn hoá Việt Nam. Nội dung hội thảo và
nhiều bài viết được đăng liên tiếp trong nhiều tập trên tạp chí Hồn Việt [51, tr. 32-37],
[52, tr. 22-25], [53, tr. 42-45].
Bên cạnh đó, nhiều bài viết, hồi ký của các nhà cách mạng cùng hoạt động với
Nguyễn An Ninh cũng ca ngợi những đóng góp, cơng lao của Nguyễn An Ninh đối với
lịch sử dân tộc. Cuốn hồi ký Thương về Nguyễn An Ninh [45] của Huỳnh Văn Một; Ngồi
tù Khám Lớn [33] của Phan Văn Hùm; Tơi biết gì về cuộc đời Nguyễn An Ninh của
Nguyễn Văn Trân do Đài Tiếng nói Long An thu thanh tháng 11/1975. Các tài liệu hiện
đang được lưu giữ lại tại nhà tưởng niệm Nguyễn An Ninh. Những tư liệu chân xác được
cung cấp bởi những nhà hoạt động cách mạng cùng Nguyễn An Ninh sẽ giúp chúng tôi

kiểm chứng lại thông tin của các bài viết về hoạt động yêu nước và cách mạng của
Nguyễn An Ninh trước khi trích dẫn vào luận án.
Trong các chuyên khảo về trí thức Việt Nam đối với lịch sử dân tộc, Nguyễn An
Ninh thường được nhắc đến trong vai trò đi đầu, lãnh tụ tinh thần của nhân dân Nam Bộ
trong những năm 20, 30 của thế kỉ XX, như: cơng trình Góp phần tìm hiểu một số nhân
vật lịch sử Việt Nam [81] của Chương Thâu; cuốn Trí thức Việt Nam trong tiến trình
giải phóng dân tộc nửa đầu thế kỷ XX (1900 - 1945) [79] của tác giả Nguyễn Đình Thống
chủ biên; cuốn Trí thức Việt Nam trong tiến trình lịch sử dân tộc [37] của tác giả Nguyễn
Văn Khánh,... Đi từ lý luận đến thực tiễn về vấn đề trí thức trong tiến trình giải phóng
dân tộc, trong chương V cuốn Trí thức Việt Nam trong tiến trình giải phóng dân tộc nửa
đầu thế kỷ XX (1900 - 1945), Nguyễn Đình Thống và nhóm tác giả đã dành hẳn mục 5.6
để viết về Nguyễn An Ninh (Nguyễn An Ninh, ngọn cờ tập hợp thanh niên trí thức ở


16
Nam Bộ). Nguyễn An Ninh được đánh giá cao trong phong trào yêu nước ở Nam Kỳ
thông qua các hoạt động diễn thuyết, xuất bản sách báo, tuyên truyên tư tưởng tiến bộ
[37, tr. 146]. Nhìn chung các tác giả đều có chung nhận xét về những đóng góp của
Nguyễn An Ninh qua các hoạt động diễn thuyết, xuất bản sách báo tố cáo tội ác của
thực dân Pháp, tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản, vận động và tập hợp quần chúng đấu
tranh, kêu gọi thanh niên, trí thức và mọi người dân phải dốc hết tâm trí vào mục tiêu
giải phóng giống nịi, đưa dân tộc thốt khỏi vịng nơ lệ. Nguyễn An Ninh cịn được
ghi nhận là gương mặt trí thức tiêu biểu, nhà văn hóa - tư tưởng tiến bộ trong những
năm 20 của thế kỷ XX.
Nghiên cứu những đóng góp của Nguyễn An Ninh trong lĩnh vực tư tưởng, văn
hố, tơn giáo có cuốn Nguyễn An Ninh nhà tư tưởng tiêu biểu đầu thế kỷ XX ở Nam Bộ
[85] của Phạm Đào Thịnh; luận văn triết học Tư tưởng Nguyễn An Ninh về Nho giáo và
tôn giáo [13] của Phạm Thị Đoạt; luận văn Tư tưởng Nguyễn An Ninh về văn hóa, chính
trị, tơn giáo [44] của Nguyễn Thị Mận; cùng nhiều bài viết đăng trên các báo, tạp chí:
bài Nguyễn An Ninh và các vấn đề văn hố ngơn ngữ, giáo dục [83] của Bùi Khánh Thế; bài

Nguyễn An Ninh với văn hoá dân tộc [57] của Trần Viết Nghĩa; bài Nguyễn An Ninh và
tôn giáo [30] của Đỗ Quang Hưng; [6], [7], [84],… Trong bối cảnh dân tộc bị áp đảo bởi
văn hoá phương Tây, văn hoá truyền thống bị cưỡng bức, đồng hoá; những diễn biến
căng thẳng chưa thể ngã ngũ trong nhân dân, đặc biệt là tầng lớp trí thức về việc tiếp
nhận văn hố phương Tây, giữ gìn ngun bản văn hoá truyền thống hay cách tân đã
được Nguyễn An Ninh hoá giải bởi quan điểm “Văn hoá là tâm hồn của dân tộc”. Đây
là cách đánh giá của Trần Viết Nghĩa về những đóng góp của Nguyễn An Ninh đối với
sự bảo tồn và phát triển văn hoá của dân tộc. Những bài học được Trần Viết Nghĩa rút
ra từ những giá trị tư tưởng, văn hoá của Nguyễn An Ninh cho xã hội đương thời và hiện
nay sẽ được chúng tôi kế thừa trong nghiên cứu ở chương 4 của luận án.
Bên cạnh đó, trong các bộ lịch sử Đảng bộ như: Lịch sử Đảng bộ Thành phố Hồ
Chí Minh 1930 - 1975 [2], Lịch sử Đảng bộ tỉnh Vĩnh Long 1930 - 2010 [3],… các cuốn
lịch sử Việt Nam thời kỳ cận đại: Việt Nam cận đại, những sử liệu mới, tập 2 [68], Lịch
sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX [36], Đại cương lịch sử Việt Nam, tập 2
[38], Lịch sử Việt Nam, tập 8 [86],… cũng có thể tìm thấy ít nhiều tư liệu liên quan đến
Nguyễn An Ninh. Phần lớn các nội dung được đề cập trong các cuốn sách trên đều xem
vai trò của Nguyễn An Ninh trên danh nghĩa một trí thức Tây học đóng góp cho phong


17
trào đấu tranh chống thực dân Pháp giải phóng dân tộc. Cơng trình Lịch sử Việt Nam,
tập 8 của tác giả Tạ Thị Thuý do Nxb KHXH xuất bản đã dành 5 trang để viết về Nguyễn
An Ninh (từ trang 447-451). Tác giả ghi nhận vai trò và sức ảnh hưởng mạnh mẽ của
Nguyễn An Ninh trong các hoạt động báo chí, viết sách, lập hội đối với giới tư sản, tiểu
tư sản trí thức và nhân dân ở Nam Kỳ: “Bằng ngòi bút sắc sảo, tác giả những bài báo
trên tờ Chuông rạn đã phê phán mạnh mẽ những luận điểm do chính quyền thực dân đưa
ra trên các báo chí cơng khai hồi bấy giờ. Giống nịi đã từng vang lên trong tâm hồn
người Việt, nay được khơi dậy nhiều lần dưới ngòi bút của Nguyễn An Ninh, đó là niềm
kiêu hãnh dân tộc và là cái tát đối với thực dân quen thói khinh miệt dân “bản xứ” là
“giống nòi dơ dáy” (sale race annamite)” [86, tr. 448]. Trong cuốn Đại cương lịch sử

Việt Nam, tập 2 do Đinh Xuân Lâm chủ biên đã xem tờ báo Chuông rạn (La cloche
fêlée) được Nguyễn An Ninh xuất bản là mốc đánh dấu bước mở đầu cho phong trào
đấu tranh đòi dân sinh dân chủ ở Nam Kỳ nhưng năm 20 của thế kỷ XX [38, tr. 256].
Tuy nhiên, với tính chất là các cơng trình thơng sử (viết tổng quát nhiều lĩnh vực, nhiều
sự kiện…) nên việc đề cập đến vai trò, hoạt động của Nguyễn An Ninh trong các cơng
trình này chỉ dừng lại ở mức độ khái lược.
Trên đây là những cơng trình nghiên cứu trong nước liên quan trực tiếp đến đề
tài luận án. Trên cơ sở kế thừa nguồn tư liệu, cách tiếp cận nhân vật lịch sử cùng một số
đánh giá, nhận định của các nhà nghiên cứu, chúng tơi sẽ có sự so sánh đối chiếu với
những tư liệu khác để thực hiện đề tài một cách hoàn thiện hất.
1.1.2. Một số cơng trình nước ngồi nghiên cứu về Nguyễn An Ninh
Cho đến nay, việc tiếp cận của tác giả luận án đối với các cơng trình nghiên cứu
chun sâu về Nguyễn An Ninh xuất bản ở nước ngoài (hoặc được dịch và xuất bản
trong nước) cịn tương đối ít ỏi vì nhiều lý do (cả khách quan lẫn chủ quan). Tuy nhiên,
vẫn có các cơng trình sau:
Cơng trình Vietnamese Anticolonialism 1885 - 1925 (Việt Nam chống thực dân
1885 - 1925) [92] của tác giả David G. Marr. Cuốn sách tập trung nghiên cứu các hoạt
động chống Pháp của một số nhà yêu nước tiêu biểu trong các phong trào Cần Vương,
Đông Du và Đơng Kinh Nghĩa Thục như: Phan Đình Phùng, Phan Bội Châu, Phan Châu
Trinh, Trần Chánh Chiếu, Nguyễn An Khương, Trần Huy Liệu, Phan Văn Trường,
Nguyễn An Ninh,... Từ đó tác giả chỉ ra những mối liên hệ và ảnh hưởng giữa các trí
thức trong phong trào yêu nước và cách mạng chống thực dân Pháp xâm lược từ cuối


18
thế kỷ XIX đến giữa những năm 20 của thế kỷ XX. Tuy nội dung cơng trình chủ yếu tập
trung nghiên cứu về phong trào Đông Du và Đông Kinh Nghĩa Thục, nhưng những đóng
góp của tầng lớp trí thức tân học cũng được nhắc đến với những sắc thái mới. Trong
chương 10 (Changing the Guard - Chuyển hướng đấu tranh), sau khi đề cập đến tình
hình chính trị của đất nước Việt Nam, tác giả đã trình bày khá súc tích và đánh giá một

cách khách quan hoạt động yêu nước và cách mạng của trí thức tân học Việt Nam Nam
trong thập niên 20 của thế kỷ XX, trong đó, vai trị của Nguyễn An Ninh ở Sài Gòn được
ghi lại một cách sống động [92, tr. 249]. Với những hoạt động tiêu biểu như: xuất bản
tờ LCF, tuyên truyền những tư tưởng tiến bộ của Mông-te-xki-ơ, Rút-xô, chủ nghĩa Mác
cùng với tư tưởng chống Pháp, Nguyễn An Ninh được xem là một trong số những thanh
niên trẻ tuổi tiêu biểu có tư tưởng tiến bộ [92, tr. 273]. Do phạm vi nghiên cứu của cơng
trình chỉ giới hạn trong giai đoạn từ 1858 - 1925 nên công trình chỉ mới đề cập đến
những bước đầu hoạt động của Nguyễn An Ninh trước năm 1925. Tuy vậy, những nhận
định khoa học từ nguồn tư liệu tin cậy đã giúp chúng tơi có thêm nhiều thơng tin bổ ích
về bối cảnh lịch sử, hành trang của Nguyễn An Ninh trước khi làm cách mạng để bổ
sung vào chương 2 của luận án, làm cơ sở nghiên cứu trong các giai đoạn sau.
Vẫn tiếp tục về đề tài trí thức Việt Nam, năm 1984, David G. Marr cho xuất bản
cuốn Vietnammese Tradition on Trial, 1920 - 1945 (Truyền thống Việt Nam qua thử
thách, 1920 - 1945) [93]. Cuốn sách đã cung cấp cho người đọc một sự thay đổi nhanh
chóng kỳ diệu về ý thức chính trị ở Việt Nam từ những năm 1920 đến năm 1945 bởi
những nỗ lực của tầng lớp trí thức mới. Giới thượng lưu thành thị những năm 1920 là
sản phẩm của hệ thống thuộc địa Pháp, những thanh niên chủ yếu tốt nghiệp tại các
trường Pháp và Pháp - Việt đã từ chối các giá trị Nho giáo cũ, tìm cách tiếp thu tốt sự
học hỏi văn minh tiến bộ của châu Âu. Họ nhận thức được những thành luỹ của áp bức
bất công. Vốn hiểu rõ về lịch sử và truyền thống Việt Nam giới tinh hoa đã nỗ lực kết
hợp sức mạnh truyền thống của dân tộc để hợp sức lại đưa đất nước chạm tới tự do và
hiện đại. Trong nghiên cứu, Nguyễn An Ninh được nhắc đến với tư cách là một hình
mẫu tiêu biểu của thanh niên yêu nước được trải nghiệm nền giáo dục hiện đại của Pháp.
Đóng góp cho phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc, Nguyễn An Ninh đã sử dụng
những kiến thức đáng kể của mình để lên án chính quyền thực dân Pháp tạo ra một môi
trường thuộc địa Đông Dương “độc nhất vơ nhị” để phơi bày bản chất bóc lột của chính
quyền thực dân và tính “hai mặt” giai cấp tư sản Việt Nam [93, tr. 161]. Cũng như nhiều


19

tác giả nước ngoài, David G. Marr coi tổ chức Thanh niên Cao vọng do Nguyễn An
Ninh là một “hội kín” có liên quan đến tơn giáo và bị đàn áp nhanh chóng do khơng có
được sự quản lý của chính phủ [93, tr. 304]. Mặc dù ln bị hấp dẫn bởi những ý tưởng
mới và thử nghiệm chúng trong các bối cảnh khác nhau, nhưng Nguyễn An Ninh cùng
các nhà trí thức Việt Nam ln có tinh thần kiên định trong các cuộc tranh luận và mang
niềm tin cùng hợp sức với những người khác để tạo ra sự thay đổi cho đất nước. Những
thông tin và nhận định trong cuốn sách đã bổ sung cho chúng tôi cách nhìn nhận và đánh
giá của học giả nước ngồi khi nghiên cứu về Nguyễn An Ninh. So sánh và đối chiếu,
tài liệu sẽ được chúng tôi sử dụng trong chương 3 và 4 của luận án.
Là người chuyên nghiên cứu về lịch sử Nam Bộ Việt Nam, năm 1983 Giáo sư Hồ Tài
Huệ Tâm cho xuất bản cuốn Radicalism and the Origins of the Vietnamese Revolution (Chủ
nghĩa cấp tiến và cội nguồn của cách mạng Việt Nam) [95]. Ban đầu, Giáo sư Huệ Tâm dự
định viết một cuốn sách riêng về Nguyễn An Ninh - một trí thức tiêu biểu trong những năm
1920 của thế kỷ XX. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện bà đã thay đổi kết cấu cuốn sách,
viết về Nguyễn An Ninh và thời đại của ông. Qua nội dung cuốn sách, tác giả đã đưa người
đọc đến một mơi trường chính trị Việt Nam phong phú và một bức tranh đa chiều về
những ý thức hệ chính trị ở Việt Nam những năm 20 của thế kỷ XX, như: chủ nghĩa vơ
chính phủ, chủ nghĩa Tơ-rốt-xkít, chủ nghĩa Mác - Lênin,… Tác giả xem Nguyễn An
Ninh là một trong những đại diện tiêu biểu cho phái cấp tiến đầu thế kỷ XX và xếp
Nguyễn An Ninh vào nhóm những nhà yêu nước cách mạng theo chủ nghĩa vơ chính
phủ của Pháp, tơn sùng chủ nghĩa cá nhân dưới ảnh hưởng của học thuyết Nietzsche [95,
tr. 73]. Theo đuổi chủ nghĩa dân tộc và mở rộng thành chủ nghĩa quốc tế, Nguyễn An
Ninh trở thành trung tâm của sự đồn kết và tình huynh đệ, vượt qua các rào cản về đẳng
cấp và là thần tượng của thế hệ mình khi mới bước sang tuổi hai mươi. Thật vậy, văn
minh phương Tây đề cao chủ nghĩa cá nhân, khuyến khích con người mạnh dạn khẳng
định mình, phát triển bản thân. Chúng tơi rất đồng tình với nhận định của tác giả khi cho
rằng Nguyễn An Ninh đề cao chủ nghĩa cá nhân, nhưng là trên cơ sở hiện thực hóa tiềm
năng cao nhất của cá nhân với tư cách một người có đạo đức và khẳng định giá trị bản
thân bằng cách giải phóng tư tưởng theo hướng phụng sự Tổ quốc. Tuy nhiên, do bối
cảnh mất nước, mục tiêu dân tộc được đặt lên trên hết nên đây hồn tồn khơng phải là mối

bận tâm của Đảng Cộng sản Đông Dương ở giai đoạn mới thành lập, vì vậy khơng được
ủng hộ. Trong nghiên cứu tác giả cho rằng Nguyễn An Ninh sinh ngày 06/9/1900 [95, tr. 74]