Luận án tiến sĩ nghệ thuật nghệ thuật minh họa báo phong hóa (1932 1936)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH
VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM

Trần Thị Thy Trà

NGHỆ THUẬT MINH HỌA BÁO PHONG HÓA
(1932 - 1936)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT

Hà Nội - 2023

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH
VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM

Trần Thị Thy Trà

NGHỆ THUẬT MINH HỌA BÁO PHONG HÓA
(1932 - 1936)

Ngành: Lý luận và lịch sử mỹ thuật
Mã số: 9210101

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC NGHIÊN CỨU SINH

PGS.TS Hoàng Minh Phúc PGS.TS Bùi Hoài Sơn Trần Thị Thy Trà

Hà Nội - 2023

i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan bản luận án tiến sĩ Nghệ thuật minh họa báo Phong Hóa
(1932 - 1936) là cơng trình do tôi nghiên cứu, thực hiện. Những vấn đề nghiên cứu
trong luận án là trung thực và chưa công bố trong bất kỳ cơng trình nào.
Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này!

Hà Nội, ngày tháng năm 2023
Tác giả luận án

Trần Thị Thy Trà

ii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ...............................................................................................................i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ...........................................................................iv
Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN
VÀ KHÁT QUÁT VỀ BÁO PHONG HỐ ..............................................................10
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................10
1.1.1. Nhóm cơng trình viết về báo Phong Hóa ........................................................10
1.1.2. Nhóm cơng trình về nghệ thuật minh họa.......................................................12
1.1.3. Nhóm cơng trình về minh họa báo Phong Hóa ...............................................16
1.2. Cơ sở lý luận ......................................................................................................18
1.2.1. Khái niệm liên quan tới đề tài nghiên cứu ......................................................18
1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu ......................................................................................26
1.3. Khái quát về báo Phong Hóa..............................................................................31
1.3.1. Sự ra đời và phát triển của báo Phong Hóa.....................................................31
1.3.2. Đội ngũ thực hiện báo Phong Hóa ..................................................................34

1.3.3. Cấu trúc báo Phong Hóa .................................................................................42
1.3.4. Độc giả báo Phong Hóa...................................................................................44
1.4. Khái quát về tranh minh họa và minh họa báo ..................................................44
Tiểu kết......................................................................................................................52
Chương 2: NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨC NGHỆ THUẬT CỦA MINH HOẠ
BÁO PHONG HOÁ ................................................................................................53
2.1. Nội dung của minh họa báo Phong Hóa ............................................................54
2.1.1. Đề tài minh họa về sinh hoạt đời sống tinh thần.............................................54
2.1.2. Đề tài minh họa về đời sống vật chất ..............................................................58
2.1.3. Đề tài minh họa về chính trị - xã hội...............................................................66
2.2. Hình thức nghệ thuật minh họa báo Phong Hóa ................................................68
2.2.1. Dạng thức minh họa trên báo Phong Hóa .......................................................69
2.2.2. Ngơn ngữ tạo hình minh họa báo Phong Hóa .................................................97
2.2.3. Thủ pháp tạo hình và kỹ thuật chất liệu thể hiện minh họa báo Phong Hóa ........ 113

iii

Tiểu kết................................................................................................................... 121
Chương 3: GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT, ĐẶC TRƯNG VÀ NHỮNG ĐĨNG GĨP
CỦA MINH HOẠ BÁO PHONG HỐ ĐỐI VỚI MỸ THUẬT VIỆT NAM.............123
3.1. Đặc trưng nghệ thuật của minh họa báo Phong Hóa ...................................... 123
3.2. Minh họa báo Phong Hóa trong tương quan với minh họa báo chí và mỹ thuật
Việt Nam đương thời ............................................................................................. 133
3.3. Giá trị của minh họa báo Phong Hóa trong nền mỹ thuật Việt Nam.............. 151
3.4. Đóng góp của minh họa báo Phong Hóa đối với nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại 154
Tiểu kết................................................................................................................... 163
KẾT LUẬN .....................................................................................................................165
DANH MỤC CƠNG TRÌNH ĐÃ CƠNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
LUẬN ÁN........................................................................................................................168
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................................169

PHỤ LỤC LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT ....................................................180

iv

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CĐMT : Cao đẳng mỹ thuật
GS : Giáo sư
H : Hình
HN : Hà Nội
NCS : Nghiên cứu sinh
NNC : Nhà nghiên cứu
NTTH : Nghệ thuật tạo hình
Nxb : Nhà xuất bản
PGS : Phó giáo sư
PH : Phong Hóa
PL : Phụ lục
TCN : Trước công nguyên
TK : Thế kỷ
TLTK : Tài liệu tham khảo
TLVĐ : Tự Lực văn đồn
Tp.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh
tr. : trang
TS. : Tiến sĩ

1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Ở Việt Nam, báo chí xuất hiện sớm nhất vào khoảng giữa thế kỷ XIX. Sau

hơn một thế kỷ, báo chí Việt Nam đã viết trang sử riêng cho mình những đặc điểm
và sự phát triển bám sát những thay đổi của đất nước. Ở giai đoạn đầu thế kỷ XX,
sự ra đời của báo chí đóng vai trị truyền bá tư tưởng, chuyển tải thông tin, giáo dục
quần chúng và hướng tới việc nâng cao dân trí, tiếp thu văn minh, xóa bỏ sự lạc hậu
trong xã hội. Đến những năm 30 của thế kỷ XX, khi xã hội Việt Nam trải qua một
thời kỳ biến động sâu sắc về chính trị, kinh tế, văn hóa nghệ thuật, sách báo hải
ngoại được du nhập vào Việt Nam. Trong nước nhiều loại báo chí, ấn phẩm ra đời
phản ánh tình hình thời sự, kinh tế, văn hóa, đời sống… cùng với đó có vai trị của
minh họa (hình vẽ, hình ảnh, tranh in…) kèm với nội dung, giải thích hoặc làm rõ
nội dung cần chuyển tải và phù hợp với yêu cầu báo chí đặt ra.
Trong bối cảnh đó, năm 1924, trường CĐMT Đơng Dương ra đời xác lập
một nền mỹ thuật hiện đại ảnh hưởng từ phương Tây đã đào tạo nhiều họa sĩ có tên
tuổi. Phần lớn các họa sĩ này, bên cạnh việc sáng tác, đều tham gia minh họa sách
báo như một cơng việc chính thức. Sự nghiêm túc và trách nhiệm trong cơng việc
của các họa sĩ đã góp phần khơng nhỏ trong việc chuyển tải những tiểu họa mang
tính chất giải thích, làm rõ nghĩa cho nội dung bài báo, những bức tranh thể hiện bối
cảnh xã hội, thời sự, trang trí bìa các tạp chí thành các tác phẩm độc lập mang tính
thưởng ngoạn. Điều đó, khiến cho người đọc thông tin không chỉ tiếp nhận nội dung
tờ báo mà còn tiếp nhận cả yếu tố nghệ thuật thơng qua tranh minh họa. Mỗi một
họa sĩ có một phong cách, bút pháp thể hiện riêng biệt bằng ngôn ngữ tạo hình đã
làm nên sự phong phú cho các trang báo như Tơ Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí,
Nguyễn Tường Tam, Nguyễn Cát Tường… Minh họa sách báo thuộc nghệ thuật đồ
họa, có lịch sử phát triển gắn liền với lịch sử sách báo và công nghệ kỹ thuật. Ở
Việt Nam, những minh họa đầu tiên được khắc trên ván gỗ và in kèm trong sách
kinh Phật từ thế kỷ XI với vai trò làm rõ nghĩa cho nội dung tôn giáo [72, tr.15].
Đến cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX khi phương pháp in typo bắt đầu được phổ

2

biến với những kỹ thuật in ấn mới… đã góp phần hỗ trợ cho việc truyền tải thông

tin của báo chí, nhờ vậy đã thu hút được sự quan tâm của các họa sĩ trong giai đoạn này.

Những năm đầu thế kỷ XX, nhiều ấn phẩm báo chí với những mục đích, tơn
chỉ khác nhau được xuất bản, nhưng báo Phong Hóa - một trong số những tờ báo
tiêu biểu trong giai đoạn 1930 - 1945 đã thể hiện tinh thần dân chủ và bình đẳng
trong tư tưởng, văn chương, báo chí, nổi bật ở tính thời sự và giọng điệu châm
biếm. Trong các tờ báo đương thời thì Phong Hóa là tờ báo phong phú nhất về các
loại hình minh họa trên báo. Báo Phong Hóa khơng chỉ phản ánh đời sống kinh tế,
xã hội và văn hóa văn nghệ Việt Nam mà cịn góp phần khẳng định sự phát triển
của ngôn ngữ, văn phong, tư tưởng và nghệ thuật. Bên cạnh nội dung, Phong Hóa
đặc biệt chú trọng tới minh họa cho báo (hình thức), điều đó cho thấy mối quan hệ
mật thiết trong việc đồng sáng tạo giữa nhà văn và họa sĩ. Hình minh họa khơng chỉ
đảm nhiệm vai trị giải thích, làm rõ nội dung cần chuyển tải mà còn tạo nên bản sắc
riêng cho báo Phong Hóa và ghi dấu trong lịch sử báo chí với những nhân vật Lý
Toét, Xã Xệ, Bang Bạnh... thông qua bàn tay tài hoa của các họa sĩ. Nghiên cứu
nghệ thuật minh họa báo Phong Hóa nhằm khẳng định những nét đặc sắc làm nên
sự thành công cho tờ báo trong 4 năm phát hành từ năm 1932 đến khi đình bản năm
1936. Phong Hóa với 190 số và hơn 5.000 hình minh họa đã góp phần khẳng định
vai trị của các họa sĩ minh họa bên cạnh các nhà văn, nhà thơ, nhà báo trong sự
thành công trên cùng một tờ báo.

Nhìn trong bức tranh tổng thể, sự tiếp thu của kiến thức tạo hình của mỹ
thuật phương Tây tập trung nhiều vào hội họa, điêu khắc và đồ họa giá vẽ. Sự
nghiên cứu chủ yếu vẫn tập trung ở nghệ thuật chính thống, ít quan tâm đến nghệ
thuật mang tính chất “bình dân - đại chúng” như minh họa trên báo và hình thái
biểu hiện của nó, đây là khoảng trống về nghiên cứu trong mỹ thuật Việt giai đoạn
đầu thế kỷ XX cần phải bổ khuyết. Minh họa báo Phong Hóa khơng chỉ bám sát
những nhiệm vụ chính trị, văn hóa, xã hội cụ thể của đất nước mà cịn thể hiện được
những giá trị nghệ thuật thơng qua những minh họa trong từng chuyên mục. Xét
đến cách truyền tải thơng tin bằng minh họa mà tính thời sự vẫn còn nguyên giá trị

3

đến nay, xét đến nội dung và hình thức biểu hiện của minh họa báo Phong Hóa vẫn
cịn là ẩn số với ngành đồ họa. Đó chính là lý do NCS lựa chọn đề tài Nghệ thuật
minh họa báo Phong Hóa (1932 - 1936) làm luận án tiến sĩ. Trong nghiên cứu này,
NCS phân tích đặc điểm của minh họa báo Phong Hóa, sự tiếp biến trong tạo hình
phương Tây và yếu tố bản địa trong minh họa, sự biến chuyển của xã hội và những
vấn đề này sinh (quá trình Âu hóa, hiện đại hóa…) được thể hiện trên minh họa từ
đó khẳng định tầm quan trọng của nghệ thuật minh họa và những giá trị nghệ thuật
của nó trong sự kiến tạo nền nghệ thuật Việt Nam hiện đại và dấu ấn trong diễn
trình phát triển của lịch sử đồ họa sách báo Việt Nam.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích tổng quát
Trên cơ sở vận dụng lý thuyết ký hiệu học và lý thuyết tiếp biến văn hóa,
NCS phân tích đặc điểm nội dung và hình thức nghệ thuật minh họa trên báo Phong
Hóa, luận án làm rõ đặc trưng, giá trị và đóng góp của nghệ thuật minh họa báo
Phong Hóa trong lịch sử phát triển của mỹ thuật hiện đại Việt Nam.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Từ việc nghiên cứu đề tài Nghệ thuật minh họa báo Phong Hóa (1932 -
1936) giúp cho nghiên cứu sinh xây dựng luận cứ khoa học dựa trên nền tảng của tư
tưởng xã hội đương thời nhằm bổ sung về mặt lý luận và thực tiễn đối với lĩnh vực
tranh minh họa trong báo chí ở Việt Nam giai đoạn những năm 30 đầu thế kỷ XX.
Hệ thống hóa các tài liệu có liên quan đến minh họa, ứng dụng tranh minh
họa và minh họa báo Phong Hóa.
Chương 1 nêu cơ sở lý luận, những khái niệm và lý thuyết được sử dụng
trong đề tài, đồng thời tóm lược lịch sử hình thành và phát triển của báo Phong Hố
và minh hoạ báo.
Chương 2: phân tích, đánh giá, nhận xét làm rõ đặc điểm của minh họa báo

thông qua các phương tiện tạo hình (ý tưởng, bố cục, màu sắc, đường nét, kỹ thuật
thể hiện…) nhằm đưa ra đặc trưng của minh họa báo Phong Hóa, cũng như mối
quan hệ giữa hình thức thể hiện tranh minh họa với nội dung tác phẩm trong báo

4

chí. Bên cạnh đó, minh họa Phong Hóa đã đặt những dấu ấn về tranh biếm họa Việt
Nam, về hình ảnh người Việt Nam hiện đại - đặc biệt là phụ nữ đại diện cho cái
mới, cái tiến bộ, thể hiện khát vọng chân chính của con người. Để từ đó, nhiệm vụ
của chương 3 đã chỉ ra: các đặc trưng, phong cách của minh hoạ báo Phong Hóa,
nhấn mạnh giá trị nghệ thuật của minh hoạ Phong Hoá. Đồng thời chỉ ra những
đóng góp, giá trị của minh họa báo Phong Hóa và các họa sĩ minh họa đối với nền mỹ
thuật Việt Nam.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là minh họa trên 190 số báo Phong
Hóa, thơng qua tìm hiểu, phân tích đặc điểm nghệ thuật của minh họa báo Phong
Hóa để từ đó rút ra đặc trưng ngơn ngữ tạo hình và vai trị của minh họa trong nghệ
thuật đồ họa, vai trò người họa sĩ đối với minh họa báo và tương quan minh họa báo
Phong Hóa và so với minh họa báo chí đương thời.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi về không gian: Minh họa báo trong ấn phẩm Phong Hóa bao gồm
bìa và trang nội dung được ấn hành ở giai đoạn 1932 - 1936, hiện đang được lưu
giữ tại các hệ thống thư viện ở Việt Nam và một số bộ sưu tập tư nhân.
Phạm vi về thời gian: Minh họa báo Phong Hóa được xuất bản trong thời
gian từ 1932 đến năm 1936 của thế kỷ XX.
Phạm vi về nội dung nghiên cứu: Gồm: 1) Nội dung của minh họa báo
Phong Hóa (Đề tài minh họa); 2) Hình thức nghệ thuật minh họa báo Phong Hóa
(Thể loại minh họa, Ngơn ngữ tạo hình, Kỹ thuật chất liệu thể hiện); 3) Đặc trưng

nghệ thuật của minh họa báo Phong Hóa; 4) Đóng góp của đội ngũ họa sĩ minh họa
báo Phong Hóa; 5) Minh họa báo Phong Hóa trong sự so sánh với báo chí đương
thời, và 6) Đóng góp của minh họa báo Phong Hóa trong nền mỹ thuật Việt Nam
hiện đại.
4. Câu hỏi nghiên cứu
Câu hỏi nghiên cứu thứ nhất: Nội dung và hình thức của minh họa báo

5

Phong Hóa được thể hiện như thế nào?
Câu hỏi nghiên cứu thứ hai: Đặc trưng của nghệ thuật minh họa báo Phong

Hóa được biểu hiện như thế nào?
Câu hỏi nghiên cứu thứ ba: Đóng góp của minh họa báo Phong Hóa đối với

nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam như thế nào?
5. Giả thuyết nghiên cứu
Giả thuyết nghiên cứu 1:
Thông qua báo Phong Hóa với mục đích thơng tin truyền đạt, minh họa trên

báo còn là phương thức biểu đạt để hiểu hơn về xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX.
Các minh họa trên báo Phong Hóa đã phản ánh góc nhìn đa dạng về đời sống xã
hội, sự chuyển biến xã hội và tinh thần hướng tới xã hội hiện đại hơn (Âu hóa), sự
mâu thuẫn xung đột trong xã hội và cả giá trị thẩm mỹ của tầng lớp tri thức. Tổng
hợp các đề tài minh họa báo Phong Hóa để thấy trong sáng tác các họa sĩ đã tạo sự
linh hoạt của minh họa trên báo Phong Hóa với những hình thức minh họa phong
phú. Bằng những ngơn ngữ tạo hình đặc trưng: đường nét, màu sắc, khơng gian, bố
cục… minh họa trên báo Phong Hóa đã định hình được phong cách, đồng thời
khẳng định phong cách minh họa của báo là sáng tạo tài tình trên nền tảng kiến thức
cơ bản của nghệ thuật châu Âu và châu Á. Trên Phong Hóa, hình thức minh họa và

nội dung báo đan cài, hỗ trợ nhau đã tạo nên một tờ báo đặc sắc trong những năm
đầu thế kỷ XX tại Việt Nam.

Giả thuyết nghiên cứu 2: Đặc trưng của nghệ thuật minh họa Phong Hóa là sự
đa dạng về đề tài thể loại, phong phú về phong cách tạo hình, có sự kết hợp nhuần
nhuyễn giữa yếu tố tạo hình truyền thống Việt Nam và hiện đại của phương Tây,
mang thẩm mỹ đặc trưng về Cái đẹp của tranh minh họa là vẻ đẹp tổng thể, là sự
thống nhất, hồ hợp giữa tranh/ hình minh họa với nội dung và tổng thể cả tờ báo.

Giả thuyết nghiên cứu 3: Các họa sĩ vẽ báo Phong Hóa song hành cùng các
nhà báo, các thành viên TLVĐ đã chủ trương cải tạo xã hội bằng vũ khí trào phúng.
Với các chuyên mục đa dạng trên báo Phong Hóa, các họa sĩ có thêm vai trò mới
trong xã hội: nhà thiết kế thời trang (trường hợp của Lemur), thiết kế quảng cáo,

6

họa sĩ vẽ biếm họa… Minh họa báo và các họa sĩ minh họa đã góp phần cùng báo
chí và văn chương cho thấy một bước phát triển hoàn toàn mới mẻ của văn hóa
nghệ thuật Việt Nam cận đại theo xu thế dân chủ hóa và hiện đại hóa. Những tác
phẩm minh họa trên Phong Hóa để lại dấu ấn với thời đại và khẳng định tài năng
của các họa sĩ mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Minh họa báo Phong Hóa có một chỗ
đứng trong dịng chảy mỹ thuật Việt Nam, từ đó khẳng định tầm quan trọng của loại
hình minh họa báo đầu thế kỷ XX trong sự kiến tạo nghệ thuật Việt Nam hiện đại.
Đồng thời khẳng định minh họa báo là loại hình nghệ thuật mang giá trị văn hóa và
lịch sử, góp phần nâng cao ý thức và nâng cao trình độ cảm thụ nghệ thuật cho độc giả.

6. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu
6.1. Cách tiếp cận
Luận án sử dụng cách tiếp cận liên ngành để giải quyết các vấn đề của đề tài
luận án đặt ra, phân tích, giải mã các hình minh họa - biếm họa được thể hiện trên báo.

Với mục tiêu như vậy, tác giả luận án đã chọn lựa cách tiếp cận liên ngành kết hợp
cùng cách tiếp cận lịch sử được xem là phù hợp với đối tượng nghiên cứu của luận án.
Qua cách tiếp cận này có thể nhìn nhận về nghệ thuật minh họa báo Phong Hóa là một
hiện tượng mang tính lịch sử đương thời. Mặt khác, việc đối chiếu tư liệu minh họa báo
cho thấy mối liên hệ cơ bản trong bối cảnh chung của tình hình xã hội với vai trị
truyền bá thơng tin, tư tưởng, thẩm mỹ với đời sống người Việt đầu thế kỷ XX. Ví dụ
như minh họa báo Phong Hóa (1932 - 1936) có sự chuyên nghiệp và thẩm mỹ hơn hẳn
so với minh họa báo khi mới du nhập vào Việt Nam. Ngơn ngữ tạo hình, bố cục, cách
thể hiện của minh họa trên báo Phong Hóa lúc này chịu ảnh hưởng khá nhiều phong
cách làm báo của phương Tây, có thể là từ những báo Pháp mà họa sĩ Nhất Linh học
hỏi khi đi du học tại đây. Có thể nói minh họa báo Phong Hóa cịn là sáng tạo tài tình
trên nền tảng kiến thức cơ bản của nghệ thuật châu Âu và châu Á.
Trong khi cách tiếp cận so sánh lịch sử xem xét các hình tượng nghệ thuật
bằng các biểu tượng trang trí thì cách nghiên cứu so sánh loại hình lại nhìn nhận
minh họa báo Phong Hóa trong tổng thể các mối tương quan với các loại hình nghệ
thuật khác như: minh họa giữa các mục trên báo Phong Hóa: minh họa trang bìa,

7

minh họa truyện ngắn, minh họa thơ (vi - nhét), minh họa truyện dài kỳ, quảng cáo
báo, biếm họa trên báo… Minh họa báo Phong Hóa so với minh họa các báo khác ở
Việt Nam cùng thời kỳ như: Phụ nữ Tân Văn, Tiểu thuyết Thứ Bảy…, khác thời
như: Những người cùng khổ, Loa, Văn nghệ quân đội… So sánh ngơn ngữ tạo hình
minh họa trên báo Phong Hóa với các sáng tác khác của họa sĩ đó ở các chủ đề khác
nhau, chất liệu khác nhau. Việc mở rộng sự so sánh loại hình sẽ cho thấy tiếng nói
của sự tương đồng và khác biệt trong minh họa báo Phong Hóa. Nếu coi những
hình minh họa trên báo Phong Hóa là những tác phẩm nghệ thuật thì sẽ cho chúng
ta thấy sự định hình một phong cách riêng biệt đánh dấu thời kỳ bản lề của mỹ thuật
Việt Nam hiện đại đầu thế kỷ XX.

Xét trên phương diện lý thuyết, mỹ thuật Việt Nam vẫn luôn là một thành tố
trong văn hóa của người Việt, khơng thể tách rời yếu tố thẩm mỹ trong khung cảnh
sinh hoạt văn hóa xã hội. Vì vậy luận án xem đối tượng nghiên cứu minh họa báo
Phong Hóa là một hiện tượng mỹ thuật ẩn chứa yếu tố văn hóa - xã hội của người
Việt trong giai đoạn đầu thế kỷ XX mà dư âm và sự ảnh hưởng của nó đến mỹ thuật
và đồ họa hiện nay. Theo đó “văn hóa có tính lịch sử, cho nên để xử lý đúng một
hiện tượng văn hóa hiện tại, phải hiểu được nguồn gốc quy luật vận động của nó
trong suốt chiều dài lịch sử” [90, tr.14]. Áp dụng cách tiếp cận liên ngành là sự
đóng góp thành tựu của nhiều ngành khoa học khác nhau, ngoài những cách tiếp
cận phổ biến được áp dụng trong các cơng trình nghiên cứu đi trước nêu trên, tác
giả luận án còn đặc biệt quan tâm đến cách tiếp cận so sánh chứng thực lịch sử và
cách tiếp cận so sánh loại hình nhằm hướng tới tìm hiểu khai thác các khía cạnh
nhiều mặt của đối tượng nghiên cứu. Luận án xem hai cách tiếp cận nêu trên là chủ
đạo và sẽ được triển khai trong quá trình nghiên cứu luận án.

6.2. Phương pháp nghiên cứu
Luận án đã sử dụng phương pháp tổng hợp, phương pháp thống kê và phân
tích tài liệu. Đây là phương pháp giúp luận án kế thừa được những tài liệu đi trước.
Luận án tổng hợp những bài nghiên cứu, tài liệu của các tác giả đi trước. Thống kê
các nguồn tư liệu và phân tích đánh giá các dữ liệu, quan điểm nghệ thuật, các luận

8

điểm nghiên cứu từ các cơng trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án, các
tranh minh họa trên báo Phong Hóa và một số báo khác để có thơng tin về nghệ
thuật minh họa báo Phong Hóa.

Phương pháp phỏng vấn cũng được NCS sử dụng để có thêm thơng tin sâu
hơn từ các chuyên gia đối với những vấn đề liên quan đến nội dung của luận án.
Luận án tiến hành phỏng vấn một số nhà nghiên cứu về mỹ thuật như: Nguyễn

Quân, Phan Cẩm Thượng, Ngô Kim Khôi về quan điểm đối với nghệ thuật minh
họa nói chung và minh họa trên báo Phong Hóa nói riêng. Phỏng vấn các nhà sưu
tập báo Phong Hóa như Phạm Thảo Nguyên, Cao Việt Dũng… để hiểu lý do, thị
hiếu của họ trong việc sưu tập báo Phong Hóa. Phỏng vấn một số họa sĩ minh họa
như Ngô Xuân Khôi, Đặng Việt Linh, Nguyễn Quang Hưng… để có ý kiến về nghệ
thuật minh họa trên báo.

Nghiên cứu sinh đã tiến hành 12 cuộc phỏng vấn trong 2 năm (2018 - 2019),
qua quá trình phỏng vấn, NCS phát hiện ra rằng minh họa trên báo Phong Hóa là
một thành tựu, dấu mốc lịch sử trong minh họa trên báo chí Việt Nam. Kết quả
phỏng vấn đã chỉ ra từ minh họa trên báo Phong Hóa, các minh họa trên báo khác
đã kế thừa và phát triển minh họa của riêng mình để tạo nên sự phong phú trong
minh họa báo chí ở Việt Nam.

Phương pháp so sánh
Luận án tiến hành so sánh minh họa báo Phong Hóa với minh họa một số
báo Pháp và báo Việt Nam cùng thời như: Phụ nữ Tân Văn, khác thời như: Những
người cùng khổ, Loa, Văn nghệ quân đội… Luận án cũng so sánh sự khác biệt trong
minh họa báo Phong Hóa qua các năm khác nhau (từ năm 1932 đến năm 1936), qua
minh họa trên báo của họa sĩ và các sáng tác khác của họa sĩ đó ở các chủ đề khác
nhau, chất liệu khác nhau. Từ đó, luận án chỉ ra được những nét chung, riêng trong
minh họa báo Phong Hóa.
7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
7.1. Ý nghĩa khoa học
Luận án Nghệ thuật minh họa báo Phong Hóa (1932 - 1936) là một công

9

trình nghiên cứu một cách tồn diện, hệ thống về minh họa báo Phong Hóa và đặt
tương quan so sánh với báo chí đương thời. Đây là cơng trình nghiên cứu mang tính

chun biệt, là q trình nghiên cứu giải quyết vấn đề khoa học được vận dụng từ
các luận điểm lý thuyết khoa học. Từ kết quả của nghiên cứu này là những đóng
góp bằng luận cứ và lận chứng hướng tới các nội dung: bổ khuyết cho nghiên cứu
sâu về minh họa báo Phong Hóa, chứng minh sự ảnh hưởng của bối cảnh văn hóa
xã hội, yếu tố kỹ thuật và công nghệ đến nội dung minh họa; nghiên cứu vai trò, sự
sáng tạo của đội ngũ họa sĩ minh họa báo chí từ năm 1932 đến 1936. Nghiên cứu
cũng khẳng định đây là loại hình nghệ thuật quan trọng mang tính đại chúng đến từ
tầng lớp trí thức muốn quảng bá truyền thơng tri thức văn hóa đến quần chúng.

7.2. Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả nghiên cứu của luận án là cơ sở đánh giá, so sánh cho những nghiên
cứu chuyên biệt về minh họa trong nghệ thuật đồ họa. Luận án đã hệ thống, nhận
xét, đánh giá các tài liệu liên quan đến đề tài trên cơ sở logic, khoa học, đây là đóng
góp hữu ích làm phong phú thêm nguồn thông tin tư liệu cho các họa sĩ, nhà nghiên
cứu mỹ thuật, học viên - sinh viên ngành mỹ thuật thiết kế và những người đang
công tác trong lĩnh vực này và ngành mỹ thuật Việt Nam hiện nay nói chung. Đồng
thời đóng góp thêm về lý luận và thực tiễn khi nghiên cứu về minh họa báo chí ở Việt
Nam góp phần nâng cao chất lượng đào tạo, giáo dục cho ngành thiết kế, mỹ thuật.
8. Kết cấu của luận án
Phần mở đầu (9 trang), kết luận (4 trang), tài liệu tham khảo (10 trang), và
phụ lục (77 trang). Nội dung luận án gồm có 3 chương:
Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về
báo Phong Hóa (41 trang).
Chương 2: Nội dung và hình thức nghệ thuật của minh họa báo Phong Hóa
(70 trang).
Chương 3: Đặc trưng và những đóng góp của minh họa báo Phong Hóa đối
với mỹ thuật Việt Nam hiện đại (45 trang).

10

Chương 1
TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN

VÀ KHÁI QUÁT VỀ BÁO PHONG HÓA
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Nghệ thuật minh họa sách báo đã nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên
cứu mỹ thuật và thiết kế. Đã có nhiều cơng trình nghiên cứu chung về minh họa
sách báo, nhưng tìm hiểu và nghiên cứu một cách chuyên biệt về minh họa báo ở
Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX thì chưa có cơng trình nào, đặc biệt là trong lĩnh
vực mỹ thuật. Đối với trường hợp minh họa trên báo Phong Hóa giai đoạn 1932 -
1936, đây là một tờ báo có nội dung phong phú, minh họa đẹp và nổi bật ở giai
đoạn nửa đầu thế kỷ XX, tuy nhiên lại chưa có nghiên cứu chuyên sâu về đặc trưng
nghệ thuật. Trong một số cơng trình nghiên cứu của các tác giả đi trước đã đề cập
tới đặc điểm tạo hình, giá trị nghệ thuật của minh họa sách báo, trong đó có bao
gồm một phần về minh họa báo Phong Hóa. Cụ thể như sau:
1.1.1. Nhóm cơng trình viết về báo Phong Hóa
Báo Phong Hóa đã phát hành 190 số từ năm 1932 đến năm 1936 với hơn
5.000 hình minh họa là cơ sở dữ liệu để nghiên cứu sinh khảo sát và nghiên cứu
chuyên sâu về hình minh họa trên báo [68].
Bài viết “Thử định vị Tự Lực văn đoàn” của nhà nghiên cứu Nguyễn Huệ
Chi in trên tạp chí Khoa học và Tổ quốc (số 7/2008, tr.19 - 25). Bài nghiên cứu
khẳng định Tự Lực văn đoàn là một tổ chức văn học đầu tiên của nước ta mang đầy
đủ tính chất một hội đoàn sáng tác theo lối hiện đại với những tơn chỉ, mục đích rõ
ràng về tư tưởng, về xã hội, về văn học và con người. Nhóm Tự Lực văn đồn đã
lập tờ Phong Hóa làm phương tiện phát ngôn của tổ chức [9, tr.19 - 25].
Áo dài Lemur và Bối cảnh Phong Hóa & Ngày Nay là cuốn sách của tác giả
Phạm Thảo Nguyên do Nxb Hồng Đức và Sách Khai Tâm phát hành vào năm 2018.
Quyển sách gồm ba phần: Người thiết kế áo dài Le Mur, Vài nghiên cứu và khám
phá về hai tờ báo Phong Hóa và Ngày Nay (thời kỳ 1930 - 1945), Một số tranh của
họa sĩ Việt Nam đầu tiên. Nhà sưu tập Phạm Thảo Nguyên đã bỏ nhiều công sức để

11

dựng lại tiến trình hình thành, phát triển của nhóm Tự Lực văn đoàn, tác giả đã tiếp
cận và đưa ra được nhiều thơng tin tài liệu từ dịng họ của Nhất Linh và các thành
viên khác trong Tự Lực văn đoàn đến với người đọc... [62].

Hồi ký Nhất Linh cha tôi [90] của tác giả Nguyễn Tường Thiết, đây là cuốn
sách có giá trị về phương diện tư liệu và văn chương; phác họa chân dung Nhất
Linh, một nhân vật lịch sử lớn trong văn chương và chính trị Việt Nam hiện đại
nhiều biến động. Cuốn sách là hành trình tìm về nguồn cội khai sinh nhóm Tự Lực
văn đồn và báo Phong Hóa, đồng thời giới thiệu những chân dung văn chương, trí
thức một thời.

Tác giả Hoàng Văn Quang - bản tin Đại học Quốc gia Hà Nội [145] (2015)
đã có những nhận định trong bài viết “Phong Hóa và những ước vọng xa vời”, tác
giả đưa ra quan điểm về những đóng góp và hạn chế của báo Phong Hóa đối với đời
sống văn hóa - xã hội Việt Nam những năm 30 của thế kỷ XX. Theo tác giả, đây là
tờ báo trào phúng đầu tiên của Việt Nam. Tiếng cười trên báo Phong Hóa một mặt
góp phần thay đổi lối sống lạc hậu trong xã hội và đả kích tầng lớp thống trị. Đây
cũng là quan điểm mà NCS đồng ý với những quan điểm của tác giả và chứng minh
những luận điểm này thông qua minh họa trên Phong Hóa.

Tác giả Nguyễn Ngọc Chính với bài viết “Báo chí miền Bắc thời Pháp thuộc:
Từ thời Lý Toét, Xã Xệ đến Tự Lực văn đồn” [142], đã đề cập đến tính châm biếm
của Phong Hóa với hình ảnh của hai nhân vật điển hình: Lý Tt và Xã Xệ. Bài viết
khơng những thơng tin về nguồn gốc, vị trí mà cả ý nghĩa xã hội của hai nhân vật
biếm họa nổi tiếng này của báo Phong Hóa.

Bộ 3 tập sách Văn chương Tự Lực văn đoàn (tập 1,2,3) [115], các nhà nghiên

cứu đã khái quát những thành tựu nổi bật nhất của văn chương Tự Lực văn đoàn.
Tập sách là những bài nghiên cứu, phê bình các tác phẩm với nhiều thể loại của
TLVĐ như: tiểu thuyết, văn xuôi, truyện ngắn, bút ký, kịch và phóng sự, nhiều tác
phẩm trong số đó đã được in lần đầu trên báo Phong Hóa. Bộ sách Thi nhân Việt
Nam [86] của Hoài Thanh - Hoài Chân đã nhận định vai trò quan trọng của TLVĐ
và báo Phong Hóa trong việc đổi mới văn hóa xã hội Việt Nam với nhận định “thổi

12

tung những lớp bụi bặm phủ đầy trên lâu đài văn hóa cũ, báo hiệu sự hình thành
những khuynh hướng mới của một thế hệ văn nghệ sĩ trẻ tuổi ý thức được trách
nhiệm của mình trước lịch sử, và hiên ngang đòi quyền” [87].

Tác giả Trần Viết Nghĩa với cuốn sách Trí thức Việt Nam đối diện với văn
minh phương Tây thời Pháp thuộc [59], đây là nghiên cứu chuyên biệt về thái độ
ứng xử của tầng lớp trí thức Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX, khi họ tiếp xúc với
sự du nhập của văn hóa phương Tây, đối diện với văn minh phương Tây. Trong
nghiên cứu này tác giả đã sử dụng nhiều tư liệu báo chí, trong đó có tờ Phong Hóa
và nhóm trí thức TLVĐ. Trong tác phẩm này, báo Phong Hóa đã được Trần Viết
Nghĩa đánh giá cao bởi những đóng góp với tiến trình hiện đại hóa của văn hóa
nghệ thuật Việt Nam.

1.1.2. Nhóm cơng trình về nghệ thuật minh họa
Những tài liệu liên quan đến nghệ thuật tạo hình và tranh minh họa báo chí
và những thuật ngữ chuyên ngành được NCS đưa vào nghiên cứu để soi chiếu dưới
nhiều góc độ khác nhau. Những cơng trình dưới đây cung cấp các định hướng về
nghệ thuật tạo hình mình họa để làm cơ sở khoa học cho luận án. “Minh họa” được
đề cập đến nhiều nghiên cứu mỹ thuật trong và ngoài nước, được xác định thuộc
nghệ thuật đồ họa. Bên cạnh đó, những cuốn sách, bài viết về nguyên lý tạo hình
cũng là những tài liệu mang tính lý thuyết của đề tài nghiên cứu.

Cơng trình nước ngồi nghiên cứu về nghệ thuật minh họa
Một cuốn sách về biếm họa trong văn học và nghệ thuật: A History of
Caricature and Grotesque in Literature and Art (Lịch sử biếm họa và tranh kỳ cục
trong văn học và nghệ thuật) của tác giả Thomas Wright và F.W.Fairholt vẽ minh
họa được nhà xuất bản CreateSpace Independent xuất bản lại năm 2014 [141]. Cuốn
sách ra đời từ năm 1875 tại Anh, tác phẩm nói về biếm họa trong văn học, nghệ
thuật, sự khác biệt giữa các đối tượng biếm họa: như chính trị gia hay các ngơi sao
giải trí, mục đích chính trị hay giải trí… từ đó đưa ra được đặc điểm của dịng tranh
biếm họa. Một chặng đường lịch sử biếm họa ở phương Tây trong nội dung sách là
cơ sở để NCS đối chiếu với ngôn ngữ biếm họa trên báo Phong Hóa.

13

Năm 1986 tác giả Graham Richardson (Mỹ) xuất bản cuốn sách Illustrtions:
Everybody's Complete and Practical Guide (Minh họa: hướng dẫn thực hành cho
mọi người) đã tiếp cận minh họa dưới góc độ thực hành. Cuốn sách là một tác phẩm
tham khảo hữu ích cho các họa sỹ vẽ tranh minh họa chuyên nghiệp, trong đó có
nhiều câu trả lời liên quan đến việc lựa chọn và chuẩn bị các hình minh họa thơng
tin phù hợp với nội dung cần minh họa [132].

Năm 2011, Nxb Cambridge Scholars xuất bản cuốn Book Illustration in the
Long Eighteenth Century: Reconfiguring the Visual Periphery of the Text (Sách
minh họa thế kỷ XVII: định vị cấu trúc trực quan của văn bản) của tác giả Christina
Schellenberg Ionescu, cuốn sách cung cấp cách tiếp cận toàn diện và đa diện cho
minh họa sách thế kỷ thứ XVIII, những phân tích của tác giả giúp ta có cái nhìn liên
ngành trong đó nổi bật nhất là lịch sử sách và văn hóa in ấn, lịch sử nghệ thuật và lý
thuyết hình ảnh, văn hóa vật chất và thị giác, tương tác chữ và hình ảnh... [129].

Cuốn sách 500 years of Illustration: From Albrecht Durer to Rockwell Kent
(Dover Fine Art, History of Art) (500 năm minh họa từ Albrecht Durer tới Rockwell

Kent) của tác giả Howard Simon, Dover xuất bản lại năm 2011. Đây là một cuốn
sách lớn về phương pháp và kỹ thuật và các họa sĩ vẽ minh họa. Bắt đầu từ những
bản khắc gỗ từ thế kỷ XVI của họa sĩ Durer và Hans Holbein, theo tiến trình lịch sử
với những tác phẩm minh họa của Goya, Hogarth, Blake Morris, Toulouse - Lautrec
và các bậc thầy khác. Những tác phẩm minh họa tiêu biểu nhất của từng thể loại
minh họa được giới thiệu đến với những người muốn tìm hiểu sâu hơn về nghệ
thuật và minh họa [133]. Cơng trình The Art of Illustration (Nghệ thuật của minh
họa) của Edmund Joseph Sullivan, xuất bản tháng 10 năm 2016 tập trung nghiên
cứu về minh họa qua lịch sử nghệ thuật. Thông qua minh họa, tác giả Edmund J.
Sullivan, nghiên cứu tên tuổi của những bậc thầy minh họa như Holbein, Dürer,
Rubens, Blake và nhiều họa sĩ khác để thơng qua đó đưa ra các gợi ý về định hướng
và phương pháp sáng tạo minh họa [130].

Năm 2018, Nxb Bloomsbury, New York xuất bản cuốn History of
illustration (Lịch sử minh họa) của tác giả Susan Doyle (chủ biên), Jaleen Grove.

14

Đây có thể coi là tổng tập về lịch sử minh họa lớn nhất từ trước tới nay, cuốn sách
History of illustration - Lịch sử minh họa bao gồm lịch sử tạo hình ảnh và in ấn
khắp nơi trên thế giới, trải dài từ cổ đại đến hiện đại. Hàng trăm hình minh họa màu
cho thấy bối cảnh xã hội, văn hóa và kỹ thuật, được sắp xếp từ quá khứ đến hiện tại.
Người đọc sẽ có thể phân tích hình minh họa và kỹ thuật tạo nên tác phẩm, tiêu
chuẩn văn hóa và ý tưởng để đánh giá cao hình thức nghệ thuật [140]. Qua các cơng
trình tài liệu, sách báo nước ngoài ở trên thấy nội dung tập trung nghiên cứu khai
thác vấn đề lý thuyết, lý luận và ứng dụng có liên quan đến minh họa báo chí.
Những nghiên cứu này giúp nghiên cứu sinh tiếp cận với các thông tin liên quan
đến minh họa. Trên cơ sở đó có thể so sánh đối chiếu với minh họa trên báo chí ở
Việt Nam.

Cơng trình trong nước nghiên cứu về nghệ thuật minh họa
Kỷ yếu hội thảo Đồ họa ứng dụng [109] của trường Đại học Mỹ thuật Hà
Nội - Viện Mỹ thuật do Nxb Mỹ thuật in năm 2002 là cuốn sách tập hợp, chọn lọc
các tài liệu, bài viết, tổng kết đánh giá những thành tựu sáng tạo nghệ thuật đồ họa
ứng dụng như: đồ họa văn hóa phẩm, đồ họa quảng cáo, đồ họa áp phích, đồ họa
sân khấu,… trong đó có một số bài viết cụ thể về mảng đồ họa báo chí như: “Minh
họa trên báo Văn nghệ” của nhà báo Triều Dương, “Tranh minh họa và tác phẩm
văn học sự cộng hưởng trong sáng tạo nghệ thuật” của nhà nghiên cứu Đặng Thanh
Vân, “Đồ họa với những tranh châm biếm - đả kích trên báo chí giai đoạn 1930-
1945” của nhà phê bình Nguyễn Thị Hải Yến.
Mỹ thuật Hà Nội thế kỷ XX của họa sĩ - NNC Trần Khánh Chương do Nxb
Mỹ thuật phát hành năm 2012 [14]. Cuốn sách được viết theo tiến trình hình thành
và phát triển của mỹ thuật Hà Nội theo thời gian như một dòng chảy bắt đầu từ
những hoạt động mỹ thuật đầu thế kỷ đến cuối thế kỷ. Minh họa báo được tác giả đề
cập đến thống qua nhưng đó cũng là một phần khơng thể thiếu trong tiến trình phát
triển của mỹ thuật Hà Nội. Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX - một cuốn sách về lịch sử
- phê bình và lý luận của nhà nghiên cứu Nguyễn Quân, Nxb Tri thức xuất bản năm
2010. Tuy tác giả không đề cập đến mảng minh họa sách báo nhưng lại phân tích
khá kĩ về bối cảnh, khuynh hướng thẩm mỹ và đặc điểm mỹ thuật Việt Nam giai