Ý NGHĨA BỨC PHÙ ĐIÊU CÁ HÓA RỒNG Ở VĂN MIẾU QUỐC TỬ GIÁM doc

Ý NGHĨA BỨC PHÙ ĐIÊU CÁ HÓA
RỒNG Ở VĂN MIẾU QUỐC TỬ
GIÁM


Cá hóa r
ồng Đền Vua Đinh (bản đồ
nét)

Càng gần đến năm 2010, Văn Miếu - Quốc Tử Giám như càng h
ồi hộp đợi khoảnh
khắc đăng quang trở thành Di sản phi vật thể của thế giới vào đúng thời điểm 1
000
năm Thăng Long - Hà Nội. Văn Miếu - Quốc Tử Giám liên quan đến Khổng Tử
và Nho học, nhưng trên hết nó trở thành biểu tượng của Giáo dục, biểu tượng của
Tri thức. Hệ thống bia đề danh tiến sỹ thời Lê ở đây đang được nhìn nhận là hệ
thống di sản tư liệu thế giới. Hệ thống đồ án trang trí trên trụ biểu và tam quan
Văn Miếu đã thể hiện rõ những ý nghĩa cánh cổng của ngôi đền Tri Thức.
Phía trái mặt trước của tam quan Văn Miếu có đắp bức phù điêu cá hóa rồng. Đây
vốn là sự tích dân gian đã được Nho học hóa để trở thành một biểu tượng cho việc
các nho sinh đỗ đạt đăng quang. Dân gian có câu ca: “Mồng bốn cá đi ăn thề -
Mồng tám cá về cá vượt Vũ Môn”. Sách xưa ghi rằng Vũ Môn là thác nư
ớc tại núi
Giăng Màn ở huyện Hương Sơn Hà Tĩnh. Sự tích loài cá kéo nhau về tụ hội thi tài
thác Vũ Môn để hóa thành rồng cũng có ở Trung Quốc. Đồ án Cá vượt Vũ môn
cũng rất phổ biến ở Trung Hoa mang màu sắc của mỹ thuật dân gian. Hình cá hóa
rồng, cá vượt Vũ môn xuất hiện trong mỹ thuật người Việt đã thấy từ thời Trần.
Đặc biệt sang đến thời Lê, trên thành bậc cửa đàn Nam Giao (Thăng Long) đã xu
ất
hiện hình ảnh cá hóa rồng. Như vậy, đồ án trang trí này đã mang tính cung đ
ình và

chính thống.
Hoạt cảnh cá hóa rồng là hoạt cảnh náo nhiệt, vui tươi trong mỹ thuật cổ truyền.
Bức phù điêu cá hóa rồng ở Văn Miếu có thêm hình rồng đang phun nước xuống
hạ giới. Đây cũng là câu chuyện rất dân gian được liên tưởng đến các kỳ thi của
triều đình. Chuyện kể rằng Vũ Môn cao quá, cá không tài nào nhảy qua được.
Cảm động trước ý chí vươn lên của cá, rồng từ trên thiên giới hiện ra giáng vũ
xuống cho nước dâng cao giúp cá vượt Vũ Môn. Kẻ sỹ chốn lều tranh ngõ hẻm,
ngày đêm đèn sách chính là đang khổ luyện để vượt Vũ Môn. Nhà vua khuyến
khích đạo học, giáo dục nhân tài, kén chọn kẻ sỹ thì khác nào rồng ban mưa xu
ống
hạ giới để cá có thể hóa được rồng. Cổng tam quan theo quy định trư
ớc đây, chỉ kẻ
sỹ khi đã hiển đạt mới được bước qua cửa này. Mỗi lần ngang qua đây, khi nhìn
thấy tấm phù điêu lòng thêm phấn chấn và cảm kích trước thái độ trọng dụng kẻ
sỹ, nương đỡ người tài của hoàng triều. Trên bức chạm ở đền vua Đinh ( Hoa Lư -
Ninh Bình, khắc năm Thành Thái thứ 10 -1898) cũng có bức chạm giống hệt bức
phù điêu Cá hóa rồng ở Văn Miếu Hà Nội. Ngoại trừ một số chi tiết khác biệt nhỏ
như ở Văn Miếu (Hà Nội), có ba con cá, hai con trong đó đã mọc cánh, còn ở đền
vua Đinh chỉ có hai con đều đã mọc cánh. Con rồng ở đền vua Đinh là rồng năm
móng còn rồng ở Văn Miếu chỉ có bốn móng (có thể sang đến đời Nguyễn, kinh
đô chuyển vào Huế nên ta không còn được thấy những con rồng năm móng biểu
hiện cho hoàng triều ở Hà Nội nữa). ở hai bức cá hóa rồng này đều khắc họa hình
ảnh rồng uốn lượn trong mây rồi sà xuống nghênh đón cá. Thậm chí ở bức chạm
đền vua Đinh rồng còn phun nước để cá vượt qua Vũ Môn.
Thực ra ngay trên trụ biểu cũng đã đắp hình rồng phun nước cho cá vượt Vũ môn,
nhưng vì trên cao nên cũng ít người chú ý. Hơn nữa hiện nay các trụ biểu quét
màu ghi xám của nước xi măng trông xa chỉ thấy đen xì một cục. Với cách tô màu
ghi xám như đang làm phổ biến hiện nay với hết thảy các tam quan, nghi môn thì
sẽ làm hỏng đi tinh thần và ý nghĩa của bức phù điêu này. Một điều nhỏ nữa cũng
xin được trao đổi là không nên gọi bức này là “long ngư tụ hội” như trong cuốn

sách Văn Miếu - Quốc tử giám Thăng Long - Hà Nội của hai tác giả Nguyễn
Quang Lộc và Phạm Thúy Hằng (trong tiếng Hán thành ngữ long ngư tạp giao có
ý cái xấu và cái tốt lẫn lộn, cũng gần với câu cá mè một lứa của người Việt)
Trên cột trụ có lời ghi rằng:
Cương thường đống cán tồn thiên địa
Đạo đức cung tường tự cổ kim
(Rường cột cương thường tồn tại cùng trời đất
Đạo đức trường học có từ xưa đến nay)
Ngoại trừ tích Cá vượt Vũ Môn, liên quan đến giáo dục và Nho học, trên trụ biểu
còn đắp hình Kỳ Lân dạy con ( còn gọi là Kỳ lân giáo tử), Phượng hoàng dạy con.
Nghệ thuật vữa đắp rất mực khéo léo trong việc mô tả các động tác vờn nhảy của
cha con kỳ lân, bay lượn của phượng hoàng. Nhưng cái khéo léo tài tình của hình
khối còn phải nhờ đến màu sắc trang điểm thêm. Đặc biệt của nghệ thuật truyền
thống Bắc Bộ kể từ thời Lê - Mạc trở đi ngày càng mang tính Ba-rốc rất náo hoạt,
rực rỡ. Nhìn những trụ biểu đắp hình bốn con phượng quét vôi màu sáng dưới
nắng như những bông hoa lấp lánh. Cách xử lý màu sắc trên Văn Miếu sau trùng
tu hiện nay cố tạo ra vẻ thời gian cho di tích. Cùng với bức tường gạch đỏ, vẻ rêu
phong tự nhiên của chất liệu vôi nề truyền thống tạo nên sự ấm ấp, gần gũi với
lòng người, hài hòa hơn. Cách làm giả đá hiện nay đang thịnh hành là đi ngược lại
với nguyên tắc trùng tu được thể hiện trong luật Di sản, hơn th
ế, nó đang biến Văn
Miếu thành lăng miếu. Tối tối khi ngang qua Văn Miếu - Quốc tử giám tôi thấy
rờn rợn bởi sự ảm đạm thê lương của sắc màu đèn đường hắt lên các hình khối
xám ngắt. Màu sắc trong quan niệm của Phương Đông luôn có giá trị tâm linh và
triết học.
ở Trung Quốc, đồ án cá hóa rồng hay cá vượt Vũ môn thuộc về đồ án mỹ thuật
dân gian. Nhưng khi sang Việt Nam, đồ án này thể hiện sâu sắc truyền thống hiếu
học, mơ ước đỗ đạt đăng khoa được xuất hiện ở những nơi trang nghiêm và tôn
quý. Đồ án này không chỉ tượng trưng cho Nho học, cho đến thế kỷ 21 này, nó v
ẫn

còn mang một thông điệp tích cực: tri thức giúp chúng ta bay lên.
Trần Hậu Yên Thế