Khẳng định doanh tài nước Việt part 3 pptx

KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 4140 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Chûúng 3.
DNG NHÊN
Bẩch Thấi Bûúãi thânh cưng vâ thu ht àûúåc nhiïìu ngûúâi tâi vïì
cng dûång nghiïåp vúái mònh vò hai l do: ưng lâ ngûúâi rêët biïët
cấch àưëi àậi vâ tin tûúãng nhûäng cưång sûå ca mònh; quan trổng
hún, Bẩch Thấi Bûúãi cố mưåt khất vổng khùèng àõnh àùèng cêëp
ca doanh nhên Viïåt Nam trong mưåt xậ hưåi mâ ngûúâi Phấp
cêìm quìn, ngûúâi Hoa lâm giâu.
Vúái hai súåi dêy êëy, Bẩch Thấi Bûúãi àậ phất hiïån vâ kïët nưëi
àûúåc nhiïìu giấ trõ tđch cûåc xung quanh mònh.
Lưëi vẩy àûúâng cong àậ thåc lâu.
Lui túái àïìu quìn tâi xïë cẫ,
Bẫo gò lâm nêëy, biïët gò àêu!
Côn Bẩch Thấi Bûúãi, sau khi nùỉm trong tay sưë
vưën àậ tđch ly àûúåc, ưng khưng àïí àưìng tiïìn ng
n trong kết sùỉt. Tiïìn phẫi àễ ra tiïìn. Àố lâ
ngun tùỉc mâ ưng ln tûå nhùỉc nhúã mònh. Ưng
rêët têm àùỉc vúái cêu nối ca ưng bâ tûâng dẩy, phẫi
àem tiïìn ra ra kinh doanh, vò “tiïìn trong nhâ tiïìn
chûãa, tiïìn ra khỗi cûãa tiïìn àễ”. Suy nghơ nây câng
àûúåc cng cưë do trûúác àêy lc sang Phấp, tham
quan cấc nhâ mấy ca ch tû bẫn, ưng cng tòm
hiïíu, thu thêåp àûúåc kinh nghiïåm àêìu tû vâ sûã
dng àưìng vưën nhû thïë nâo hiïåu quẫ nhêët.
Tûâ àêy, ưng bùỉt àêìu bûúác vâo mưåt lơnh vûåc kinh
doanh khấc.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 4342 BẨCH THẤI BÛÚÃI
xët cẫng vâ “thùỉng àêåm” trïn thûúng trûúâng.
Nhûng than ưi, cấi thối àúâi “thêëy thiïn hẩ ùn
khoai, mònh cng vấc mai ài àâo” lâ lệ thûúâng

tònh. Búãi khi ta nhòn ra mưëi lúåi nây thò nhiïìu ngûúâi
khấc cng thïë. Thiïn hẩ àưí xư nhau ài bn ngư,
vò thïë giấ tùng lïn àưåt ngưåt. Àiïìu nây khưng súå,
nïëu mònh trûúâng vưën hún ngûúâi ta. Nghơ thïë, ưng
lẩi câng dưëc vưën ra nhiïìu hún nûäa, nhûng oấi óm
khưng lûúâng àûúåc trûúác lâ ngư mêët ma. Khưng
thïí thu mua àng sưë lûúång àậ k giao kêo vúái
hậng bn.
Biïët khưng gùåp thúâi, àïí giûä uy tđn, Bẩch Thấi
Bûúãi ch àưång àïìn b húåp àưìng nhû àậ thỗa
thån, chûá khưng àïí xẫy ra chuån thûa kiïån lưi
thưi, mêët uy tđn. Àêy cng lâ bẫn tđnh hún ngûúâi
ca Bẩch Thấi Bûúãi: mưåt khi àậ biïët khưng thïí
xoay xúã àûúåc nûäa thò ưng nhanh chống tòm lưëi
thoất ph húåp nhêët.
Àïìn b xong, sët mêëy ngây liïìn ưng ngao ngấn
thúã dâi Chao ưi! Cêu thú trong Cung oấn ngêm
khc sao lẩi vêån vâo àúâi mònh? “Bûâng con mùỉt dêåy
thêëy mònh tay khưng”. Gêìn mêëy vẩn bẩc chùỉt bốp
àậ àưåi nốn ra ài mưåt cấch chống vấnh! Bìn nậo
råt. Àau àúán quấ! Bêy giúâ mònh lâm gò vúái sưë vưën
đt ỗi côn lẩi? Àang bùn khón suy nghơ nhû thïë,
bưỵng nghe tiïëng ru con tûâ hâng xốm vổng sang:
Mưåt mai ai chúá bỗ ai
Chó thïu nïn gêëm, sùỉt mâi nïn kim
THÊËT BẨI ÀÊÌU TIÏN
Sau khi tđch ly sưë vưën lúán, thưng thûúâng ngûúâi
ta chổn giẫi phấp an toân àïí giûä àưìng vưën nhû têåu
rång, mua nhâ cêìn gò phẫi nhổc têm nùång trđ
mâ mûu tđnh viïåc khấc nûäa. Nhûng Bẩch Thấi Bûúãi

thò khưng. Ưng cng ngûúâi bẩn vong niïn lâ lậo
Thõnh bân bẩc hûúáng àêìu tû múái. Ưng rêët tin lậo
Thõnh, vò ngay tûâ cấi thã múái chên ûúát chên rấo
bûúác vâo thûúng trûúâng, ài khai thấc gưỵ tâ-vểt thò
àậ cố lậo sất cấnh. Chđnh lậo thay mùåt ưng quấn
xuën nhên cưng, nghiïåm thu thânh phêím. Nhiïìu
ngûúâi cûá tûúãng giûäa ưng vâ lậo Thõnh cố mưëi quan
hïå råt thõt. Nhûng khưng phẫi. Lậo tïn thêåt lâ
Nguỵn Vùn Thõnh. Trong mưåt lêìn vïì qụ, gùåp lẩi
ngûúâi bẩn cêåt råt ca bưë mònh thã nhỗ, àang
sưëng trong cẫnh nghêo tng cng cûåc, ưng àậ cho
vay cẫ trùm àưìng bẩc khưng lêëy lậi. Chõu ún nây,
lậo Thõnh xin àûúåc theo gip ưng àïí trẫ núå. Àûúåc
cấi lậo nây chêët phấc, chõu thûúng chõu khố, ùn
cc nối hôn, khưng mưìm mếp tếp nhẫy, khưng nïì
hâ viïåc lúán viïåc nhỗ.
Sau khi bân bẩc, cẫ hai quët àõnh dưëc hïët vưën
ài bn ngư, nhùçm cung cêëp cho mưåt hậng thu
mua ca ngûúâi Phấp tẩi Hẫi Phông. Húåp àưìng àưi
bïn àậ k xong. Bêëy giúâ, cố nhiïìu ngûúâi bn ngư
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 4544 BẨCH THẤI BÛÚÃI
sang lơnh vûåc tđn dng? Rộ râng, so vúái nhiïìu
ngûúâi thúâi bêëy giúâ trong lâm ùn côn dûåa vâo kinh
nghiïåm, thò ưng côn biïët tiïëp thu thïm mưåt ngìn
tri thûác tûâ sấch nûäa.
Tûâ sûå gúåi trong trang sấch êëy, Bẩch Thấi Bûúãi
quët têm lao vâo mưåt hûúáng ài múái. Suy nghơ êëy
àậ lâm ưng khoấi chđ vâ móm cûúâi. N cûúâi chûa
tùỉt trïn mưi, bưỵng cố ngûúâi àưåt ngưåt àưåi mûa bûúác
vâo. A! Lậo Thõnh.

Kïí cng lẩ. Àậ tin vâo ai, Bẩch Thấi Bûúãi tin àïën
cng. Khưng bao giúâ ưng cố thấi àưå “giâu àưíi bẩn,
sang àưíi vúå”. Lc nâo cng trûúác sau nhû mưåt.
Nhúâ vêåy, nhûäng ai àậ àûúåc ưng chổn lâm bẩn, lâm
ngûúâi cưång sûå thò hổ mưåt bng mưåt dẩ vúái ưng.
Nhûng àïí àûúåc ưng chổn lâm ngûúâi têm phc,
ngûúâi àố phẫi qua thûã thấch ca ưng, nhiïìu lc
cng oấi óm. Thã côn khai thấc gưỵ lâm tâ-vểt,
do khưng chõu àûång nưíi gian khưí, phêìn nhúá vúå
nhúá con nïn lậo Thõnh xin nghó viïåc. Nghe tin nây,
ưng thoấng bâng hoâng vò trùm cưng ngân viïåc
àang bïì bưån nhû thïë, khưng cố lậo Thõnh thò sao
àêy? Ai giûä kết, tđnh toấn thu chi?
Vâo lc nûãa khuya, ưng àïën gùåp lậo Thõnh vâ
trêìm tơnh:
- Lêu nay tưi vêỵn xem lậo nhû ngûúâi cêåt råt. Bưë
tưi vúái lậo lâ bẩn tûâ thã chùn trêu, rưìi lc thêët
bất, lậo cûu mang bưë tưi. Ún êëy lâm sao tưi trẫ nưíi?
Húäi ưi, bưë tưi chùèng may súám vïì vïì chđn sëi, nay
nhòn lậo thò tưi nhû thêëy hònh ẫnh ca bưë tưi.
ÛÂ nhó? Ưng bâ mònh nối cố sai àêu! “Chó thïu
nïn gêëm, sùỉt mâi nïn kim” kia mâ. Nïëu mònh
quët têm lâ àûúåc. Nhûng lâm gò bêy giúâ?
Chiïìu nay ưng nùçm khoêo trong nhâ, ngoâi sên
mûa cëi àưng lay bay. Mûa nhû bâo da cùỉt
xûúng. Trúâi rết bët. Giố ngoâi sưng thưíi lưìng lưång.
Vôm cêy sêìu àưng qúån mònh trong giố lúán. Mûa
nhû rêy bưåt. Bêåt ngûúâi dêåy, Bẩch Thấi Bûúãi vúá lêëy
ưëng àiïëu thëc lâo. Mưåt àốm lûãa lốe sấng chêåp
chúân. Thëc lâo Vơnh Bẫo ngon phẫi biïët. Ưng rđt

mưåt húi dâi. Thong thẫ nhẫ khối. Khối bay lúân vúân
trong khưng gian lẩnh cống. Rưìi thån tay, ưng vúá
lêëy quín sấch Chrestomathie Annamite (Vùn
tuín An Nam) ca Edmond Nordemann in nùm
1898. Lêåt vâi trang, vâ con mùỉt ca ưng dûâng lẩi
rêët lêu úã trang 286.
A! Tẩi sao ta khưng dấm àêìu tû vâo viïåc lâm múái
mễ nây nhó? Lúä cố thêët bẩi? Bêët quấ cng trúã lẩi
vúái hai bân tay trùỉng nhû cấi thúâi múái vâo àúâi kiïëm
sưëng lâ cng chûá gò? Hưìi àố, chó vúái múá kiïën thûác,
mưåt sưë vưën ngoẩi ngûä côn kiïëm àûúåc àưìng ra àưìng
vâo; chûá bêy giúâ sau lûng côn cố vúå, bïn cẩnh côn
cố lậo Thõnh têån ty gip àúä thò súå gò thêët bẩi? Nghơ
thïë, ưng àổc lẩi nhûäng trang viïët êëy mưåt lêìn nûäa.
Àố lâ nhûäng trang mâ ưng giấo hổc Edmond
Nordemann viïët vïì Tđn dng, lúåi tûác vâ cho vay
nùång lậi.
Nhûäng vêën àïì nây, khưng phẫi ai cng hiïíu mưåt
cấch rânh rệ. Vúái Bẩch Thấi Bûúãi lâ mưåt sûå gúåi
cho hûúáng lâm ùn múái. Tẩi sao mònh khưng bûúác
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 4746 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Nam Àõnh, Bẩch Thấi Bûúãi àơnh àẩc tham gia. Kïët
quẫ ưng àậ thùỉng thêìu. Àố lâ nùm 1906.
Vïì dõch v cêìm àưì tẩi Viïåt Nam, Sâi Gôn lâ núi thûåc
hiïån trûúác nhêët. Ngây 10.5.1893, Thưëng àưëc Nam
K ban hânh nghõ àõnh cho phếp múã hiïåu cêìm àưì.
Theo àố, trong cấc cåc àêëu giấ, ngûúâi nâo trẫ tiïìn
cao hún hïët cho chđnh ph thò àûúåc quìn àûáng ra
múã tiïåm vâ phẫi àống tiïìn úã qu trûä kim.Vúái nhiïìu
ngûúâi àêy lâ lơnh vûåc khấ mẩo hiïím, vò hêìu nhû chó

cố ngûúâi Hoa hóåc ngûúâi Phấp àang nùỉm àưåc quìn.
Ngûúâi ch ngoâi vưën tiïëng Phấp hânh nghïì theo låt
àõnh, côn phẫi cố chun mưn thêím àõnh àêu lâ vâng,
ngổc qu, kim cûúng, câ rấ

àïí àấnh giấ chêët lûúång
ca nûä trang mâ àûa tiïìn ra, lc khấch àïën cêìm.
Nïëu àấnh giấ khưng chđnh xấc thò sẩt nghiïåp dïỵ nhû
chúi. Àố lâ chûa kïí cấc ch khấc côn tung ra nhûäng
àôn hiïím hốc àïí cẩnh tranh, giânh àưåc quìn cho
vay. Nhûng Bẩch Thấi Bûúãi vêỵn vûäng tin úã khẫ nùng
ca mònh.
Trong hậng cêìm àưì ca mònh, ưng ch chó sûã
dng ngûúâi Viïåt gip viïåc, ưng mën chûáng minh
rùçng, ta khưng thua kếm ai trïn thûúng trûúâng.
Ngoâi lậo Thõnh nay côn cố thïm nhiïìu ngûúâi
khấc nûäa, hổ àậ nùỉm cấc cûúng võ quẫn l, giấm
àõnh, th qu Nhiïìu ngûúâi nhâ trong gia àònh
ưng – kïí cẫ vúå – khưng àưìng tònh cấch ưng phên
cưng nhû thïë. Hổ cho rùçng, vúái sưë vưën lúán vâ cưng
viïåc nhû thïë, nïëu giao têët têìn têåt cho ngûúâi ngoâi
mâ hổ phẫn thò chó cố vúä núå! Ưng chó cûúâi:
Nghe nhûäng lúâi cẫm àưång êëy, lậo Thõnh rên rêën
nûúác mùỉt. Ưng lẩi nối:
- Lêu nây lậo theo gip tưi, àưìng cam cưång khưí,
vui bìn cố nhau nhûng chùèng rộ tưi cố lâm gò
phêåt lông? Hay lậo bỗ tưi àïí lâm chưỵ khấc àûúåc
hún lûúng thò lậo cûá bẫo thêåt, tưi sệ trẫ nhû thïë
Giố vêỵn thưíi, cấnh cûãa rung lïn bêìn bêåt. Àậ
mêëy hưm nay, bâ vúå ca Bẩch Thấi Bûúãi vêỵn côn

àay nghiïën viïåc ưng tỗ ra quấ tin cêåy úã lậo Thõnh.
Têët têìn têåt mổi viïåc lúán nhỗ, ngay cẫ sưí sấch thu
chi àïìu mưåt tay lậo nây nùỉm giûä. Chưìng mònh tin
úã lậo nây àïën thïë lâ cng. Ai àúâi trong cưng viïåc
lâm ùn, khưng tin úã vúå mâ lẩi giao quìn cho
ngûúâi ngoâi. Cûá thïë, giûäa bâ vúå Bẩch Thấi Bûúãi vúái
lậo Thõnh cûá nhû sûâng vúái mộ. Trúâi khưng chõu àêët
thò àêët chùèng chõu trúâi. Lâ ngûúâi àûáng giûäa, ưng khưí
têm hïët sûác. Nhûng d cố gò ài nûäa, thò ưng vêỵn tin,
vêỵn giûä lậo Thõnh bïn mònh, àún giẫn chó vò lậo lâ
ngûúâi tưët, têån ty vúái cưng viïåc. Mâ khưng riïng gò
lậo Thõnh, sau nây nhûäng ai àậ cng húåp tấc thò
ưng ln tòm mổi cấch giûä hổ lêu dâi. Tđnh cấch nây
àậ gốp phêìn khưng nhỗ gip ưng gùåt hấi nhûäng
thânh cưng trïn thûúng trûúâng.
Sau khi nghe ưng trònh bây àưì, lậo Thõnh gêåt
g tấn thânh. Vò thïë, ưng câng quët chđ hún.
Khưng phẫi chúâ àúåi lêu, khi hay tin chđnh ph
bẫo hưå múã cåc àêëu giấ lơnh trûng
(1)
nhâ cêìm àưì
1. Lơnh trûng: nhêån mưåt viïåc kinh doanh ca nhâ nûúác rưìi nưåp thụë.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 4948 BẨCH THẤI BÛÚÃI
khưng cố cấi hổc nâo khấc nûäa, nïn phâm ngûúâi
ài hổc lâ hổc àẩo Nho hïët cẫ. Àẩo Nho cố cấi àõa
võ àưåc tưn, nïn hêìu nhû thânh mưåt tưn giấo; mâ
thûåc ra cng chđnh lâ cấi qëc giấo ca nûúác Nam
tûâ xûa àïën giúâ. Nhûäng ngûúâi phng sûå cấi qëc
giấo àố, tûác lâ nhâ nho. Vêåy thò nhâ nho lâ kễ cố
hổc hânh, biïët chûä nghơa; nhâ nho lâ bêåc thûác giẫ

xậ hưåi trong nûúác; nhâ nho lâ tđn àưì ca cấi tưn
giấo hổ Khưíng. Vïì àûúâng xậ hưåi, vïì àûúâng chđnh
trõ, vïì àûúâng tri thûác, tinh thêìn àïìu cố mưåt cấi àõa
võ àùåc biïåt, àưëi vúái mưåt chûác v àùåc biïåt. Chûác v
nây cao qu, cố thïí gổi lâ mưåt thiïn chûác àûúåc, vò
lâ chûác v hûúáng àẩo cho qëc dên, lâm tiïu biïíu
cho cẫ nûúác”. (Phẩm Qunh - Tẩp chđ Nam Phong
sưë 172, thấng 5.1932).
D khưng lêåp lån àûúåc nhû thïë, nhûng cố thïí
bùçng nhêån thûác, bùçng kinh nghiïåm ca mưåt ngûúâi
lõch lậm tûâng trẫi, thêåm chđ bùçng cẫ linh cẫm,
Bẩch Thấi Bûúãi àậ nhêån ra àiïìu àố. Cố nhû thïë,
ưng múái giao viïåc àiïìu hânh chung cho nhâ nho Lậ
Qu Chêën. Theo ưng, trong têm l ca ngûúâi Viïåt
àêìu thïë k XX khi tiïëp xc vúái nhûäng ngûúâi xët
thên tûâ cûãa Khưíng sên Trònh, tu têm dûúäng tđnh
theo àẩo Thấnh hiïìn àïìu cố thấi àưå kđnh trổng.
Búãi àố lâ hẩng ngûúâi cố àẩo àûác, khưng thïí lâ
ngûúâi lâm ùn gian dưëi, mua mưåt bấn mûúâi, trúã cúâ
lêåt lổng, treo àêìu dï bấn thõt chố Quẫ thêåt nhû
thïë, sûå tđnh toấn ca ưng khưng sai. Khi giao dõch,
ưng Chêën àậ tẩo ra sûå tin tûúãng núi khấch hâng,
- Kinh doanh trïn thûúng trûúâng ngûúâi Hoa hún
ta lâ úã chưỵ cố chûä tđn. Vò chûä tđn, hổ sùén sâng hy
sinh têët cẫ chó vò lúåi đch chung. Giao kêo àưi bïn
nâo cố gò? Mưåt mẫnh giêëy lưån lêån lûng cng
khưng! Mưåt chûä k cng khưng! Thïë mâ hổ dấm
àûa ra mêëy vẩn bẩc àïí bn chung. Chùèng lệ
ngûúâi Viïåt ta khưng lâm àûúåc nhû thïë sao? Ta cố
thêåt lông tin ngûúâi thò ngûúâi múái tin ta.

“DNG NHÊN NHÛ DNG MƯÅC”
Chđnh vò tin ngûúâi nïn ưng múái giao cho nhiïåm
v quẫn l, àiïìu hânh cưng viïåc cho ưng Lậ Qu
Chêën – hn vưën lâm ùn chung. Búãi hai l do. Thûá
nhêët, ưng Chêën trûúác àêy àậ tûâng lâm cưng cho
ngûúâi Hoa nïn đt nhiïìu àậ thưng thẩo cưng viïåc.
Thûá hai, quan trổng hún, vâ cng lâ chưỵ hún
ngûúâi ca Bẩch Thấi Bûúãi khi nhêån ra vai trô ca
ưng Chêën. Theo ưng, trong sưë nhûäng ngûúâi cưång
sûå thò ưng Chêën cố khẫ nùng thu ht vâ tẩo àûúåc
sûå tđn nhiïåm cho khấch hâng nhiïìu nhêët. Vò ưng
Chêën lâ ngûúâi ca Nho hổc, mưåt nhâ nho.
Tẩi sao?
“Cấi tïn nhâ nho khưng nhûäng lâ àïí chó ngûúâi
biïët chûä, hổc àẩo thấnh hiïìn trong Nho giấo; lẩi lâ
chó mưåt giai cêëp trong xậ hưåi, tûác lâ hẩng thûúång
lûu trđ thûác trong nûúác. Vò xûa kia ngoâi Nho hổc
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 5150 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Trậi, ưng Dtuillence. Giao tâu ca mònh cho ngûúâi
Phấp àïí hổ cẩnh tranh vúái ch tâu ngûúâi Phấp! Àố
lâ bẫn lơnh dng ngûúâi ca Bẩch Thấi Bûúãi.
Sau khi thu xïëp, bưë trđ nhên sûå mưåt cấch húåp l
tẩi hậng cêìm àưì, Bẩch Thấi Bûúãi nghơ ra nhûäng
phûúng thûác múái àïí thu ht khấch hâng. Ưng àậ
vêån dng cêím nang gò? Mưåt bâi hổc sêu sùỉc ưng
àïí lẩi cho hêåu thïë, thiïët nghơ cho àïën nay vêỵn côn
ngun giấ trõ thúâi sûå lâ àấnh thûác lông tûå hâo
dên tưåc, sûå àm bổc theo nghơa ca huìn sûã
“àưìng bâo”, ca ngûúâi trong mưåt nûúác. Àïí qua àố,
mổi ngûúâi àưìng lông ng hưå viïåc lâm ca mònh.

Kinh nghiïåm nây vïì sau côn àûúåc ưng vêån dng
vâ tiïëp tc phất huy hiïåu quẫ ca nố.
Nïëu so vúái Hoa kiïìu vâ Phấp kiïìu thò Bẩch Thấi
Bûúãi khưng cố lúåi thïë vïì vưën liïëng. Sưë vưën ca ưng
nhỗ hún nhiïìu lêìn. Nhûng ưng vêỵn ùn nïn lâm ra,
vò biïët cấch vêån àưång cấc thûúng nhên ngûúâi Viïåt
ng hưå mònh. Ngûúâi àïën cêìm àưì d vêỵn phẫi trẫ
lậi sët bùçng cấc núi khấc, nhûng úã àêy hổ àûúåc
gia hẩn dâi ngây hún. Mêëu chưët ca vêën àïì chđnh
lâ chưỵ nây. Cố nghơa àưìng tiïìn sau khi nhêån tûâ
hậng cêìm àưì ca ưng, nố cố thúâi gian lûu àưång dâi
hún mâ khưng phẫi chõu thïm lậi sët nâo cẫ. Vúái
cấch lâm nây, dêìn dêìn àậ lưi cën àûúåc sûå ng hưå
ca nhiïìu ngûúâi.
Nhúâ biïët sûã dng ngûúâi, dấm tin ngûúâi vâ nghơ
ra phûúng thûác múái nïn hậng cêìm àưì ca ưng
ngây mưåt lâm ùn phất àẩt. Ai ai cng dưëc lông,
búãi d gò cng lâ ngûúâi am hiïíu Tûá thû Ng kinh
Àûúåc sûå tin cêåy ca Bẩch Thấi Bûúãi vâ khấch hâng,
ưng Chêën àậ lâm tưët phêån sûå ca mònh.
Cấch dng ngûúâi ca Bẩch Thấi Bûúãi lâ cẫ mưåt
sûå thưng minh, linh hoẩt. Vïì sau, ty trûúâng húåp
c thïí ưng côn tiïëp tc phất huy mưåt cấch cố hiïåu
quẫ. Chùèng hẩn, nùm 1914 khi múã chi nhấnh
àiïìu hânh tâu thy úã Bïën Thy (Nghïå An) ưng àậ
giao cho Babou quẫn l. Viïåc sûã dng ưng Têy mùỉt
xanh mi lộ àẫm nhiïåm cưng viïåc bïn cẩnh cưng
nhên ngûúâi Viïåt khưng phẫi ai cng àưìng tònh.
Nhûng ưng lẩi nghơ khấc.
Thã hân vi khi múái chên ûúát chên rấo sang

Phấp, ưng àậ cố dun lâm quen vúái châng sinh
viïn Babou, hûúáng dêỵn cho ưng khấ nhiïìu trong
nhûäng ngây nây nhùçm tiïëp cêån vùn minh xûá
ngûúâi. Ún nghơa êëy, ưng khưng qụn. Nay sûã dng
Babou lâm viïåc viïåc cho mònh, vûâa àûúåc tiïëng
khen “giâu khưng àưíi bẩn, sang khưng àưíi vúå”,
vûâa sûã dng àûúåc ngûúâi cố chun mưn. Cấi
chun mưn mâ ưng mën nhên viïn ngûúâi Viïåt
hổc têåp lâ phong cấch lâm viïåc chun nghiïåp ca
Babou vưën àûúåc àâo tẩo bâi bẫn úã trûúâng àẩi hổc.
Rưìi sau nây, nùm 1919, trong tay cố ba thuìn
lúán nhêët, chẩy trïn tuën àûúâng dâi nhêët Hẫi
Phông - Sâi Gôn, ưng àïìu giao cho nhên viïn c
ca cưng ty àûúâng thy Deschwanden, Marty -
D’Abbadie. Thuìn trûúãng tâu Bònh Chín, ưng
Marathini; tâu Viïåt Àùng, ưng Clisti; vâ tâu Nguỵn
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 5352 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Tuy nhiïn, sûå cẩnh tranh úã Bẩch Thấi Bûúãi
khưng phẫi tûå nhiïn mâ cố, nhû mưåt bẫn nùng
sinh tưìn. Nïëu chó nhû thïë, ưng khưng thïí à sûác
ài hïët mưåt chùång àûúâng dâi. Lâm sao cố thïí bïìn
lông nïëu cẩnh trẩnh êëy lâ bưåt phất nhêët thúâi? Chó
khi tûå thûác, thò cưng cåc cẩnh tranh àïí tưìn tẩi
múái hònh thânh mưåt chiïën lûúåc lêu dâi, cố bâi bẫn.
Bẩch Thấi Bûúãi cố àûúåc thûác nây do nhiïìu l do,
nhûng lúán nhêët vêỵn lâ do tấc àưång ca thúâi cåc.
Nối cấch khấc, chđnh biïën àưång thúâi cåc àậ trang
bõ cho ưng mưåt v khđ múái tûâ trong nhêån thûác.
Àố lâ sûå tiïëp thu Tên thû.
dưëc sûác vò cưng viïåc chung. Têët nhiïn, khi thêëy sûå

thânh cưng ca mưåt ngûúâi Viïåt múái mon men bûúác
vâo nghïì nây, cấc ch Hoa kiïìu, Phấp kiïìu lêu nay
àang thưëng lơnh thõ trûúâng trúã nïn tûác tưëi. Hổ àậ
tung ra nhiïìu àôn phếp nhùçm àấnh gc àưëi
phûúng. Trïn tẩp chđ Nam Phong sưë 29 (1919)
nhâ bấo Thûúång Chi (tûác Phẩm Qunh) ghi nhêån:
“Viïåc lơnh trûng nhâ cêìm àưì nây cng lẩi lâ mưåt
cåc quët chiïën vúái bổn Khấch (tûác ngûúâi Hoa),
hònh nhû cấi sưë ưng hïỵ lâm viïåc gò cng phẫi tranh
nhau vúái Khấch, thêåt lâ ưng têíy chay ngûúâi Khấch
tûâ cấi khi phong trâo têíy chay chûa nhốm lïn, tûâ
khi cấi tiïëng têíy chay chûa ai biïët vêåy. Nghơ cho k,
àố chùèng qua cng lâ mưåt lệ tûå nhiïn; ưng lâ lậnh
t bổn nhâ bn An Nam, mâ phêìn nhiïìu cấc mưëi
thûúng thuìn ngûúâi mònh lâ vâo tay bổn Khấch
hïët, vêåy thúâi nhêët cûã nhêët àưång ca mònh vïì
àûúâng bn bấn lâ thïë têët phẫi xung àưåt vúái ngûúâi
Khấch, khưng khỗi àûúåc. Viïåc cêìm àưì úã Nam Àõnh
tông tiïìn vêỵn hêìu coi nhû mưåt cấi chun quìn
ca bổn Khấch. Ngay cẫ chđnh ph cng n trđ
rùçng ngûúâi Nam khưng thïí nâo kinh l àûúåc mưåt
viïåc khố khùn phiïìn phûác nhû viïåc vay cêìm àưì.
Nïëu lc múái àêìu ưng ra lơnh trûng ai cng lêëy lâm
kinh ngẩc vâ khưng ai cố bng tin. Khưng nhûäng
bổn Khấch, mâ chđnh quan súã tẩi cng cưë ngùn
trúã cho ưng khưng lâm àûúåc. Nhûng d ai mûu mư
gò mùåc lông, ưng vêỵn àûáng vûäng, mâ cưng viïåc
trong tay ưng lẩi thõnh vûúång hún trûúác nhiïìu”.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 5554 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Chûúng 4.

ÀỐN GIỐ CANH TÊN
Bẩch Thấi Bûúãi ài nhiïìu, suy nghơ nhiïìu vâ hổc àûúåc rêët nhiïìu
tûâ kho tâng tri thûác ca nhên loẩi. Vò thïë, kiïën thûác ca ưng
quẫn àẩi hún nhiïìu ngûúâi àûúng thúâi chó biïët àống khung trong
nhûäng nhêån thûác h lêåu. Vâ ưng cng chđnh lâ mưåt trong nhûäng
ngûúâi ch àưång khúi dông cho lân giố múái nây thưíi mẩnh vâo
Viïåt Nam.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 5756 BẨCH THẤI BÛÚÃI
“TÊN THÛ” TĨNH THÛÁC
“Vùn hốa mưåt khi àậ vâo sêu àẩi chng cng tấc
àưång nhû mưåt sûác mẩnh vêåt chêët”. Bẩch Thấi Bûúãi
vâ nhiïìu nhâ tû sẫn dên tưåc Viïåt Nam àêìu thïë k
XX thûác rêët sêu sùỉc àiïìu nây, búãi bẫn thên ca
hổ cng trûúãng thânh tûâ cùn bẫn ca mưåt nïìn
vùn hốa múái. Àố lâ sûå ẫnh hûúãng ca Tên thû do
cấc nhâ nho cêëp tiïën truìn vâo Viïåt Nam trong
thúâi àiïím nây.
Tên thû – tïn gổi chung cấc sấch bấo xët hiïån
úã Nhêåt, Trung Qëc vâ Viïåt Nam tûâ nhûäng thêåp
k cëi thïë k XIX sang àêìu thïë k XX, cố nưåi
dung giúái thiïåu cấc tû tûúãng múái ca Êu M àûúåc
phưí biïën trong nûúác. Khi ta gổi Tên thû lâ nhùçm
phên biïåt cấc sấch bấo c (Cưí thû) cố nưåi dung
vùn hốa – giấo dc truìn thưëng. Bêëy giúâ, trâo lûu
tû tûúãng múái ca cấc nûúác chêu Êu àậ thêm nhêåp
vâo Nhêåt Bẫn – nhêët lâ dûúái thúâi Minh Trõ Thiïn
Hoâng (1868) vâ Trung Qëc – àûáng àêìu lâ cấc
nhâ tû tûúãng Khang Hûäu Vi, Lûúng Khẫi Siïu, Tưn
Trung Sún – tûâ àố nố dưåi vâo Viïåt Nam thưng
qua con àûúâng sấch bấo mâ cấc nhâ nho gổi lâ

Tên thû. Trûúác cấi hổa mêët nûúác vò hïå tû tûúãng
phong kiïën trong nûúác àậ lưỵi thúâi, vò khoa hổc k
thåt tiïën bưå ca cấc thïë lûåc xêm lûúåc phûúng
Têy, cấc sơ phu u nûúác ca ta nhanh chống tiïëp
thu Tên thû nhùçm trang bõ tû tûúãng múái àïí cûáu
nûúác. Tûâ àêy, nhûäng tû tûúãng múái ca triïët hổc
Ấnh sấng – thïë k XVIII ca nûúác Phấp – vúái Lû
Thoa (J.J. Rousseau), Mẩnh Àûác Thû Cûu
(Montesquieu) vâ cấc tû tûúãng ca cấc nhâ triïët
hổc Êu - M dêìn dêìn àûúåc cấc nhâ nho tiïëp thu
– dơ nhiïn lâ qua bẫn chûä Hấn. Tên thû àûúåc du
nhêåp vâo nûúác ta bùçng nhiïìu con àûúâng. Chùèng
hẩn, do ngûúâi Viïåt Nam ài nûúác ngoâi àem vïì –
nhû trûúâng húåp Nguỵn Trûúâng Tưå; hóåc qua
àûúâng bn ca nhûäng Hoa kiïìu tẩi Hẫi Phông, Sâi
Gôn, Àâ Nùéng
Lâ nhên chûáng ca mưåt thúâi àiïím àêìy biïën àưång,
vïì sau chđ sơ Hunh Thc Khấng cố cho biïët: “Àõa
ngc mêëy têìng, ngổn triïìu Êu trân vư úã bưën mùåt,
àưìng nưåi mõt m, àïm dâi dùçng dùåc, bưỵng àêu gâ
hâng xốm gấy lïn mưåt tiïëng, giêëc mưång qìn
chng thoẩt tónh dêåy: sau cåc Trung-Nhêåt chiïën
tranh (1894), Canh T liïn binh (1900), ngûúâi
Trung Hoa àậ dõch cấc hổc thuët Àưng Têy; sấch
bấo ca cấc danh nhên nhû Khang Hûäu Vi, Lûúng
Khẫi Siïu; tẩp chđ ca phấi cấch mẩng Tưn Dêåt
Tiïn lêìn lêìn lổt vâo nûúác ta. Trong hổc giúái cố bẩn
àậ sùén tû tûúãng qëc gia cng lông àau àúán vúái
giưëng nôi, àûúåc àổc loẩi sấch bấo nối trïn, nhû
trong bìng tưëi, bưỵng chúåt thêëy tia ấnh sấng lổt

vâo, nhûäng hổc thuët múái “cẩnh tranh sinh tưìn”,
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 5958 BẨCH THẤI BÛÚÃI
thëc, thêìy cng, nghïì thúå, nghïì bn, àûúåc ngûúâi
ta ni mònh lâ bêåc thûá ba”.
Rộ râng, trong mùỉt hổ thò nghïì bn àûúåc xïëp
vâo hẩng thêëp nhêët!
Nghïì bn khưng àấng trổng. “Nhêët nưng, vi
bẫn” hóåc “trổng nưng, ûác thûúng” vêỵn lâ quan
niïåm bêët di bêët dõch. Thêåm chđ, cú cêëu xậ hưåi vêỵn
côn duy trò sûå sùỉp xïëp thûá tûå “sơ, nưng, cưng,
thûúng”. Quan niïåm nây àậ tưìn tẩi trong cêëu trc
xậ hưåi, trong tû duy ca qëc dên hâng ngân nùm,
chđnh vò thïë trẫi qua bao thùng trêìm ca lõch sûã,
nûúác nhâ cố rêët nhiïìu kễ sơ dêỵu cố giỗi vïì nhiïìu
mùåt nhûng khưng giỗi vïì kinh doanh!
Mưåt khi àậ nhêån thûác quan niïåm c k trïn lâ
mưåt trong nhûäng lûåc cẫn trúã bûúác tiïën ca xậ hưåi,
cấc nhâ nho cêëp tiïën, cấc nhâ Têy hổc àậ khúãi
xûúáng phong trâo Duy tên rêìm rưå tûâ Nam chđ
Bùỉc. Cấc chiïën sơ tiïn phong ca phong trâo àậ
phất àưång àưíi múái triïåt àïí vïì mổi mùåt. Khưng chó
“hốa dên” (múã mang dên trđ), chung sûác lâm cho
“cûúâng qëc” (lâm cho nûúác mẩnh) mâ côn kïu
gổi “ngûúâi Viïåt Nam dng hâng Viïåt Nam”,
khuën khđch mổi ngûúâi bûúác vâo cưng thûúng
nghiïåp, dng cẫm kinh doanh, àêìu tû cho sẫn
xët àïí cẩnh tranh vúái ngoẩi bang
Sûå àưíi múái tûâ quan niïåm trong cấch suy nghơ àïën
thûåc tiïỵn ca cưng cåc kinh doanh àậ diïỵn ra, cố
thïí ghi nhêån lâ mưåt cåc cấch mẩng vơ àẩi àêìu thïë

k XX úã nûúác ta.
“nhên quìn tûå do” gêìn chiïëm cẫ cấi ch àđch
mưn hổc khoa cûã ngây trûúác, mâ mưåt tiïëng sết nưí
àng, cố sûác kđch thđch mẩnh nhêët, thêëm vâo têm
ngûúâi Viïåt Nam ta lâ trêån chiïën tranh 1904 Nhêåt
Bẫn thùỉng Nga”.
Mưåt trong nhûäng thay àưíi ghï gúám nhêët, mâ cấc
nhâ nho sau khi tiïëp thu Tên thû àậ tấc àưång tđch
cûåc àïën qëc dên lâ thay àưíi quan niïåm vïì nghïì
bn! Trong giấo trònh Qëc dên àưåc bẫn ca
trûúâng Àưng Kinh Nghơa Thc àậ mẩnh dẩn phï
phấn: “Phâm nhûäng kễ biïët àưi cht tûâ chûúng lâ
àậ vïnh vang tûå cho mònh lâ sơ, khưng thêm àûáng
cng hâng vúái nưng, cưng, thûúng, hổ cho lâ hên
hẩ, gổi lâ dên bn, dên thúå, dên cng, ngu dưët,
thêåm chđ cố kễ khưng thêm nối àïën vẫi vốc, thốc
gẩo nûäa!”
Do quan niïåm phẫi tiïën thên bùçng con àûúâng
“àưåc thû” vúái khoa cûã nïn trûúác àêy kễ sơ nûúác ta
khưng àấnh giấ cao viïåc doanh thûúng, dêỵu vêỵn
biïët “phi thûúng bêët ph”. Trong mùỉt hổ, “dêỵu ai
rång sêu trêu nấi, àn la kho tiïìn, cng bêët quấ
th tâi chi lưỵ”, chó lâ “thùçng mổi giûä ca” mâ thưi
(Hân nho phong võ ph - Nguỵn Cưng Trûá)! Nhâ
nho àêåu àïën Hoâng giấp lâ Trêìn Danh Ấn trong
thû gûãi cho con cố khun: “Ngûúâi ta ni àûúåc
thên thïí, ni àûúåc vúå con khưng àïën nưỵi àối rết
khưí súã lâ phẫi cố phûúng phấp: àổc sấch, thi àưỵ,
n hûúãng lưåc trúâi lâ bêåc nhêët; cây cêëy mâ ùn, cêìn
kiïåm àïí lêåp cú nghiïåp lâ bêåc thûá hai; lâm thêìy