[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 1 ppt

á°o Trinh Nh∂t









Phan á÷nh PhÔng

Nh° l¨nh Ω≠o 10 nØm Khüng Chi∆n
(1886 ñ 1895) Í NghŒ Tÿnh

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 1/1
1) Mất lng nhiu mề cỹnh chun


Trn ỹnh sau cễng vậi quàn Phỹp l trn Hu m 23/5/1885, quàn ấi chnh quy
ca triu ữnh Vit Nam cềng tht bi nt.
Thnh mt vua chy.
Bày giẩ chng vậi Phỹp ch l vỉn thàn vậi dàn binh.
Ngẩi ny ỹnh mất hai trn, nhm kia gi ẽc ãi ba nỉm ri cềng tan vẻ.
Duy cn mất ngẩi c gng cẻng li, triu tp t nhiu anh em ng ch, rt du nhit
huyt vo trong cày ứn dàn tấc t lp, khu cao ngn la ỹi quc cn bng ln mất gc
H Tnh, Quđng Bữnh mẩi nỉm sau na mậi tt.
y l Phan ỏữnh Phễng.
Ngẩi lng ỏãng Thỹi, huyn La Sn, tnh H Tnh, Phan ỏữnh Phễng sinh nỉm 1847,
dng di nh nho.
ỏãng Thỹi vn l mất lng ni ting nht trong tnh H Tnh, vữ xa nay c ngẩi u

t lận, lm quan to rt nhiu. Khi ln t ẩi nh L, phỹt mất ãng Qun cãng, nh giu
c lận, hay lm vic phểc c, dàn trong a phng u ẽc nhẩ cy, cho nn ngẩi ta
sễng bỹi lm, tãn ãng l Kiu Qun cãng.
ỏn ẩi gn ày, lng ỏãng Thỹi li cng i phỹt, thi u hay lm quan cềng vy.
Tc nh Qun cãng Hong Cao Khđi, v hai tng c Hong Mnh Tr, Hong Trng Phu,
ba cha con hin hỹch mất thẩi ; cn nhậ lểc qun Hong by tic th bđy mi, c ngẩi
mng càu liến nh vy ểng lm : Con cỹi mất nh hai tng c, Phỹp Nam hai nậc mất
cãng thn.
H Phan thữ t ãng Phan Nh Tnh, lm tng c tnh Hđi Dng hi cn thuấc v
Nam triu v chnh l thy hc ca c Phan ỏữnh Phễng cho tậi cỹc ãng tin s Phan ỏữnh
Du, Phan Trng Mu, Phan Huy Nhun u l ngẩi ng hng v ng thẩi vậi c
Phan.
Ngẩi ta vn bđo hai thỹi cc khãng gƠp nhau. ỏng ny chểng ta thy hai thỹi cc
cễng mất lng ỏãng Thỹi : h Hong ph tỹ Bđo hấ ẽc vinh hin n tất bc, h Phan
chng c Bđo hấ cềng quyt lit tất bc !
H Phan, t thy t ẩi L, truyn n ỏữnh Phễng l 12 ẩi, m ẩi no cềng c
ngẩi thi u lận, lm quan to, cho nn ngẩi ta thu trậc ă tng Ơt tn cho xm h
Phan l ỗ y hng, t l mất xm ton ngẩi u t cao sang.
ỗng thàn sinh ra Phan ỏữnh Phễng l Phan ỏữnh Tuyn, u ph bđng khoa giỹp thữn
(1814) v thẩi vua Thiu Tr. Lm quan tậi Ph doăn ph Tha Thin, sau vàng mnh vua
sai ra Bc lm chc Tỹn l quàn v dơp giƠc tnh Lng Sn, b t trn.
Phan ỏữnh Phễng c nỉm anh em.
Anh cđ l Phan ỏữnh Thãng, u tể ti, lm Ph quđn c mất ấi thuyn chin ; th
hai l Phan ỏữnh Thut, u c nhàn lm Giỹo th ; th ba l Phan ỏữnh Tun mt sậm ;
c tc l th t ; cn ngẩi em ểt l Phan ỏữnh Vn, u Ph bđng lm Tri ph. C li cn
hai em khỹc mơ na, nhng khãng ai thnh t gữ.
Phan ỏữnh Phễng phu nhàn l con gỹi mất quan ph lng Th Tẩng cềng thuấc v
tng Vit Yn, ly c sinh ra ẽc bn ngẩi con trai. V sau, phu nhàn v my ngẩi con
trai lận u mt sậm v bnh in, nhm lểc Phan ang cm quàn khỹng c binh Phỹp
nểi V Quang, cho nn c ă c càu than th :

Mữnh sinh gƠp phđi lểc gia bin, quc bin, th bin, t bin.
Trong bn ngẩi con trai ca c, duy c ngẩi st li l Phan ỏữnh C c ting thãng
minh can đm.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 2/2
Phan ỏữnh C t l Bỹ Ngc, hi nh theo c luãn trong quàn. ỏn nỉm bnh thàn
(1896), ngha l sau khi c mt mất nỉm, thữ trn i du hc Nht Bđn, ng vo hng
thanh nin anh tun trong ỹm Vit Nam ch s vong mnh qua ỏãng Kinh lểc by giẩ.
Nhiu ngẩi tng chc mai sau Bỹ Ngc c th ni ẽc ch lận ca cha. Nhng v sau
xoay i xu hậng, c th suy ngh vic nậc khãng th cu li ẽc na, du c lm gữ,
chng qua cềng nh d trng xe cỹt bin ãng, nhc lng m chng nn cãng cỹn gữ, ri
ngẩi ta thy Nguyến Bỹ Trỹc v trậc a Bỹ Ngc v sau, quy thun chnh ph Bđo hấ.
Tãi nhậ c mất ln ẽc gƠp Bỹ Ngc H Nấi, nổt mƠt t ra ngẩi hin lnh cng ci ;
nhng hi chuyn chi cềng ngp ngng khãng mun ni ra ; hữnh nh c mất tàm s gữ un
khểc kh ni lm vy. Lểc y sau cuấc ẹu chin 19141918 va tan t làu.
Cỹch sau mất nỉm, nghe tin Bỹ Ngc li i sang Tu, song ln ny i mất cỹch
ẩng hong. Khãng bit Bỹ Ngc li i nh th c mc ch gữ, ch bit cui nỉm 1921, c
tin ngoi bỹo v rng mất hãm Bỹ Ngc ang do chi Hng khu cãng vin ti Thẽng
Hđi, thữnh lữnh b mất ngẩi cm sểng lc cha ngay Bỹ Ngc m bn bđy phỹt cht ti.
Khãng ni, ai cềng bit ngẩi bn Bỹ Ngc chnh l mất ngẩi ng bo Vit Nam.
Nhàn m ng thẩi c d lun phàn vàn ni ln, k bn vy ngẩi ni khỹc.
Nhng m thãi ! chểng ta nn ngẩi dậi sui vng yn ngh l hn.

C Phan li cn mất b vẽ th na, tc l em ruất ãng Li bấ Tham tri Trn Trm. B
ny v vậi c sinh ẽc mất ngẩi con trai l Phan ỏữnh Cam mt sậm ; li sinh h mất
ngẩi trai na, hi 19251926, tãi tậi H Tnh nghin cu ti liu vit cun sỹch ny,
ẽc thy b v cu th nam lng ỏãng Thỹi. Sau tậi giẩ, tin tc ra sau khãng r.
Hi c Phan cm quàn khi ngha, nhng lểc ln ghnh xung thỹc, xãng pha hn n
mềi gm, sậm ti u c b truy tễy trong quàn cho tậi khi chung cuấc, nn ngẩi ta gi
b l c nguch rng. Nguch l mất ting Ngh Tnh dễng ch ngẩi n b no

con u lng l gỹi ; rng ct ch t rng b theo hu cễ Phan trong rng rể vy.

ỏỹng tic nhng giy tẩ v th bểt ca h Phan b tiu tỹn tht lc ht sch. Phn thữ
mt ngay trong lểc binh ha bãn ba, phn thữ mt bi nhng d đng b hng u bt bậ,
nhng nh ng ch b khỹm xổt tch thàu. C nh phđi ngm ngễi t ấng t i, ko sẽ
lin ly. Phđi bit, vậi khàm sai Nguyến Thàn lểc by giẩ, mất ch ca Phan ỏữnh Phễng
cn nm st li trong tay ai, cỹi u ngẩi y ch l c chui !
Thnh ra cãng vic su tm ti liu nhiu ni gian nan.
Cn chỉng, ch l nỉm ba mđnh on giđn tn bin, mc ă mẩ, giy ă nỹt. ỏn ni
ng knh hm đnh phđi t chi, khãng chu bt sang, v nu ta a ln nƠng tay, sẽ giy rẩi
ră. Nhng my cỹi di tch mong manh st m y cềng cn lp le chểt t tia sỹng cho k
su tm c th hiu thm ẽc t nhiu v quàn s b tr ca c Phan. V mất ãi phn v
kin c i vậi thẩi cuấc.

C ngẩi ni sinh thẩi c Phan cềng nghin nha phin. Tãi khãng th tin. MƠc du bđo
l s mc kch ca mất v c lăo, ngẩi Bc, ă truy tễy c Phan rt làu v mậi qua ẩi
H Nấi ấ nỉm nỉm nay.
Nhng bc ká cu ỹng knh t Lam Hng m tãi ă ẽc phng vn, xa kia hoƠc
ng nin cấng s, hoƠc giao thip thàn mt vậi c Phan, khãng nghe mất ai ni c c cỹi ỹc
tt .
Vn bit thu ngẩi Anh ă em sểng bn n thuc phin vo nậc Tu (nha phin
chin tranh nỉm 1840) v tt ngẩi Tu ă truyn bỹ sang bn ta ri, nhng vua ta c lnh

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 3/3
cm oỹn rt nghim. Tht th, quàn ch Vit Nam ngy xa khãng nẻ lng lẽi dng mn
thu thuc ấc hi dàn lm mất ngun lẽi cho cãng kh.
Hai triu Thiu Tr, T ỏc, vua nhiu ln h d cm ngƠt quan li hểt nha phin, ai
khãng tuàn lnh c th b cỹch chc v kt ỹn b , b lu.
C Phan l mất nh nho trữ trng, mất v quan thanh lim mc thậc, khãng lĂ àu t
hi sc khe mữnh v phm phổp nh vua ?

Hay l nỉm ba thỹng trậc khi anh hễng mt lấ, c Phan ta quàn th mc phđi bnh
l trm trng, khãng chng trong bấ h c k hin k dễng mất vi iu thuc phin ha
may cu nguy, ri nhng ngẩi bng quan vữ y tng rng bữnh thẩi c vn c cỹi lc thể
y chỉng ?

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 4/4
2) Toan liu cht vữ cha ẽc i thi


Nhng ngẩi ẽc gn c Phan, u ni c tậng mo rt xu, nu c ly ngoi da m
xổt ngẩi, thữ khãng c ai ngẩ àu v sau c lm nn ẽc anh hễng. Nh tậng s ni c
ch khỹc ngẩi ẽc mất qu tậng, l khi nm ng thữ mữnh my ng hng ho ln,
l tậng l.
Thu cn i hc, i hc n ấn ti tỉm, n ni hc trậc qun sau, thy hc ă ni
mai sau tt Phễng khãng lm gữ nn thàn. Nhng c c tnh rt t hễng, thy anh em mữnh
ai cềng thãng minh hc gii, thữ ly lm phn ut vã cễng, c gng hc theo kp mậi
nghe.
Thnh ra rng ră trong bn nỉm nỉm, trong tay khãng rẩi quyn sỹch, chàn khãng
bậc ra ẩng, ch mi mit ni ỹn sỹch ngn ứn, quyt ch lp ẽc cãng danh s nghip.
Cu bổ thẩng ni vậi bn ng hc :
Ta c hc mai sau chim ẽc khãi nguyn mậi nghe.
Chng qua cềng ch kh khoa c nh ai ! C nhin, thẩi i no k cng y. Thẩi i
thẩng un ch kh con ngẩi theo khuãn n, my ai h dế thoỹt ẽc ra ngoi.
Nậc ta t ẩi nh Trn, cỹch kổn chn nhàn ti, ch c t chng khoa c. Ai khãng
trong vng bậc ra thữ khãng th l nhàn ti, m cềng kh c ng no xut thàn cho
ẽc.
Cỹi li t chng khoa c, truyn v ẩi sau, chng nhng khãng bật i m li cng
thm bi vĂ thnh hnh ln măi.
Sau khi vua Gia Long va thng nht trong nậc xong, tc thẩi gm giỹo xp x, thi
phể ln n. Vua quan lm gng v khuyn khch dàn : luãn my triu Minh Mng, Thiu

Tr, T ỏc, ton l Thin t thi phể ; by tãi danh vng nh H Tãn Quyn, Doăn Uu,
ton l qun thn t chng. Vua tãi ch tng trong nậc c bẩ ci, c nhàn dàn, th l trẩi
Nam nh phn, khãng bit bn ngoi c cẩng làn, c ch quc, thẩng mt n ta. Mi
vic kh kh chng chu cđi cỹch. Quan đi khãng khai, ca b ng chƠt, thẩi th chng
hiu, v b lãi thãi, triu ữnh ch lo ngàm thi Ơt phể vậi nhau, tng àu my vn thi
phể cho hay, sc tr dàn gi nậc. Kổn ngẩi, thữ khinh v bẩi m trng vỉn chng.
Dy dàn, thữ b thc hc m chuấng khoa c. Bi th, ngẩi ẩi y ai khãng hc t chng
khãng nn ngẩi, hc m khãng thi u cềng khãng nn ngẩi, thi u m khãng ẽc lm
quan cềng khãng nn ngẩi.
Gia lểc thin h àu thãng minh tin ha rm rm, k thữ ang ra tay chinh phc
t xa, ngẩi thữ bit lo thàn t cẩng cđi cỹch, th m nậc mữnh, vua quan vn km gi
nhàn dàn chƠt trong vng hc cề thi xa. Ngẩi ta lo m mang nhng thng măi, nhng
cãng ngh, nhng c kh, nhng khoa hc, cn mữnh ày thữ khi ng khi ngi, khi tnh khi
m, ch lo c mất vic t chng khoa c.
Chnh nh vua c trỹch nhim sa nậc dy dàn, ãm gi măi ch ấ t chng khoa
c, buấc dàn phđi theo m i, bđo rng ai i n ch khoa hon mậi l tậi mc ch
nhàn sinh, hế ai i trỹi con ẩng y, thữ khãng ng xut thàn no khỹc. T nhin, nhng
ngẩi dậi cỹi ch ấ giỹo ha , bao nhiu t tng, bao nhiu hy vng, bao nhiu ch
kh, u quanh qut sa , trong c bn ch ; bn ch y chia ra lm hai on, l : thi u
v lm quan.
C Phan, sinh ra nhm gia hon cđnh nh th, thữ cỹch lp ch xut thàn ca c tr
khoa c ra, khãng c con ẩng no hn, vy ta thy c c cỹi ch hc quyt khoa, chng
nn ly gữ lm l.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 5/5
Vữ lp ch mai sau phđi chim ẽc giđi khãi nguyn, cho khi ph lẩi mữnh ă ni
cng cỹp, n ni c mất phen Phễng ă liu cht.
Nỉm 21 tui cễng em l Phan ỏữnh Vn, th nghip vậi ãng bỹc l Phan ỏữnh Tuàn,
u tể ti gƠp gia nỉm y c khoa thi, Phễng nỉn n b thàn mu n xin bỹc cho mữnh
ẽc cễng em i thi. ỗng bỹc ni :

Phễng hc hăy cn kổm sểt, n cha i thi khoa ny ẽc, hăy ẽi khoa sau.
Cu nỉn n xin i thi khãng ẽc, àm ra bc mữnh phn ch, lổn sai y tậ ra chẽ mua
mất lẽng hng nhu l v thuc ấc v, vin cậ mua th ch thuc phỹo, nhng ká tht
l em trấn vo ly rẽu, ri gi em l Phan ỏữnh Vn tậi bđo rng :
Sinh ra lm trai, ct ẽc hc, hc ct i thi, hc m khãng ẽc i thi, thữ cn sng
lm gữ. Phen ny anh liu cht cho ri ẩi, nghe em.
Em sẽ quỹ, kim lẩi an i can ngỉn măi, song anh khãng nghe, mất hai i ung thuc
ấc t t m thãi. Cc chng ă, Phan ỏữnh Vn phđi chy mau mau tữm kim b thàn mu
ni cho b nghe rng anh Phễng ang ung rẽu ấc t t. Trong khi ãng Vn chy i
ku mơ, thữ Phễng ă ung thuc ấc m m man bt tnh ri. Sau b thàn mu tậi, hã
hoỹn ngẩi nh hng xm li cu cp. H ly nậc u xanh v cam thđo cy ming ra m
, mất lểc làu mậi tnh. y lểc nh, vữ chểt khoa danh m Phễng ă c can đm khinh sinh
liu cht n th, thđo no sau ra lm quan, mng Tãn Tht Thuyt gia triu ữnh, cễng
l khi ngha trong mẩi nỉm trẩi, ly sc chàu chu ỹ voi, t ra mất ngẩi can đm y
mữnh, lm vic gữ cềng ton l coi cht nh khãng.
ỏn măi khoa thi bnh t (1876) l nỉm c 39 tui, mậi u c nhàn. Qua nỉm sau
(1877) vã kinh thi Hấi, u ỏữnh nguyn Tin s. Lẩi th th no cềng chim giđi khãi
nguyn ngy xa, bày giẩ lm ẽc nh nguyn vy.
Phễng tuy u tin s, nhng ti hc cềng ch trong bẩ ci t chng c nghip m
thãi, khãng phđi l mất nh hc vn uyn bỹc li lc, hay khua bểt mểa vỉn nh ngẩi ta.
Cho nn sinh bữnh khãng c s nhip gữ v vỉn chng ; sut ẩi khãng c càu i no tuyt,
bi thi no hay, lu hnh ng thẩi v truyn tng v sau.
Xem bi vỉn sỹch thi ỏữnh ca c lm trong khoa thi u, cễng l sau ny, nhng lểc
cm quàn trong ỹm la dc n ngang, rng sàu nểi thm, cềng c nhiu khi ngu hng
m phỹt ra ngàm vnh, nhng xem lẩi vỉn u l tht th cht phỹc th thãi, khãng c v
chi hễng ho hay xut sc nh vỉn chng ca nhiu nh nho khỹc. C khi mất vi càu
liến, bi thi ca c, ngẩi ta c th khãng ly lm thch na l khỹc.
Nht sinh c Phan ly c thun phỹc trung hu lm gc s hc, cho nn phỹt ra vỉn
chng cềng vy. Li ẽc mất tnh cỹch tht th mnh dn hn ngẩi l iu gữ bit thữ
ni bit, iu gữ khãng bit thữ ni ngay khãng bit, khãng c thi p im le ẩi nh ai.

ỏn ni khoa i thi ỏữnh, u bi chnh tay vua ra, c vn no c cha hc tậi, cha tng
nghin cu, thữ trong bi lm, tậi ch , cềng vit ngay rng : s v tng c, bt cđm mo
tu, ngha l : ch ny tãi cha hc, tãi khãng dỹm tàu cn. Th cho bit trong s hc ca
c c c thn trng v t khim.
Sau lm nn ẽc bc ngẩi oanh oanh lit lit trong mẩi nỉm trẩi, nậc non thỹc,
bn phc dàn theo, chnh vữ c dềng cđm, c ngha kh, hn l vữ c cẩ bin Tin s. Bi th
ta xem c, ng trãng vo phng din vỉn hc. Vữ c cềng l ãng Nghứ, nhng khãng phđi
l ãng Nghứ hay ch, m ct ãng Nghứ yu nậc.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 6/6
3) Ra lm quan


Sinh bữnh, c Phan vn c hai tnh cỹch Ơc bit l : thng v gan.
Khi cn l hc tr nh qu, mất lng bn cnh p con ẩng i xuyn thng qua
lng ỏãng Thỹi, theo lĂ m tn phong thy ca ta ngy xa, thữ vic m con ẩng ny tt
nhin c hi cho cuấc lc nghip an c ca dàn ỏãng Thỹi ; nhng khãng ai dỹm ng ln
cđn tr. Cu hc tr Phễng ngang tng đm nhn vic y. Cu xỹch gm ra, ngi lữ bn
ẩng, ni rng hế ai i qua ẩng ny thữ chổm cht. Th m con ẩng y sau phđi b ru
phong c mc, khãng ai lai văng na.
Nhàn c bđn tnh khng khỹi cang cẩng nh vy, cho nn lểc ra lm quan, phm gƠp
vic gữ ngang tai trỹi mt, m thin lng bđo phđi lm sa li, l mnh bo lm ngay,
du bit rng lm vic sĂ c hi n tậc lấc hay nguy n tnh mng mữnh cềng mƠc.
C lm quan, khãng nh nhng k tham quyn c v kia, ấng gƠp vic gữ kh khỉn,
m chnh l vic nn lm v chnh h c sc lm ẽc, thữ co u tht c li khãng dỹm lm.
Rt i c khi khãng dỹm m ming ra ni lĂ phđi na. Trong h ch lo sẽ nu nh vic
phđi m mữnh lm ra hay ni ra, e thit hi cho vẽ con mữnh, thàn danh mữnh, sĂ mt cđ
ỹo m cm no, ln xe xung vng. H ngh th c chiu ẩi ngm ming cho ẽc vinh thàn
phữ gia l hn.
Trỹi li, c Phan khãng phđi l hng lm quan nh th.

Bi vy, khi lm Tri ph Yn Khỹnh Ninh Bữnh, thy mất ãng c o bđn x hay
th tãn giỹo, h hip lng dàn, c Phan khãng king n ngn ngi gữ, c vic hã lnh ứ c
giỹo s xung hi tấi v ỹnh thng tay.
Giỹo s b trn n y tc l c Trn Lc, tc gi l c Sỹu, my nỉm sau nhẩ th lc
Phỹp m ẽc triu ữnh phong lm Tuyn ph s c oai quyn lng ly mất lểc vễng
Phỹt Dim Ninh Bữnh, ai cềng phđi sẽ. Ngẩi ta ni ãng c cỹi c git ngẩi nh r, khãng
kổm gữ Tãn Tht Thuyt.
C Phan ỹnh mất ãng c o l ỹnh k c tấi h hip ngẩi, chậ khãng phđi by t
thàm ghổt o Thin Chểa.
Bn vỉn thàn ta lểc cễng c mất ngh chung, cễng ãm mất mi thễ chung ; gƠp
àu c nh thẩ l t phỹ, gƠp àu c ãng mƠc ỹo di thàm l vƠt ràu, gt u, bt bậc
qua cày thỹnh giỹ, thch ch vo mƠt, ri git cht. Bi cỹc ãng vỉn thàn lm tng phm
nhng ngẩi theo o Thin Chểa u l quàn nấi cãng ca ngẩi Phỹp v o Thin Chểa
l tđ o. y, ẩi xa t vua n quan, t quan n dàn, u tin tng nh th cho nn ă
gày nn khãng bit bao nhiu vic lng giỹo ỹnh git nhau, rc ri lãi thãi măi.
Nhng c Phan suy ngh th khỹc.
Vậi k thàn tn, c vn thẩng ni :
ỏo Thin Chểa ly Giatã lm trẩi, cềng nh Thch ca Màu ni l Trẩi ca o Pht
hay Khng phu t l Trẩi ca nh nho. Hế ai ă tn ngẻng iu gữ, thữ iu y l Trẩi ca
mữnh. Mữnh mun ngẩi ta ng xàm phm n s tn ngẻng ca mữnh thữ mữnh ng
xàm phm n s tn ngẻng ca ngẩi ta. Thin Chểa cềng l mất th tãn giỹo, mƠc ai tin
thữ theo.
Cn nh thu y ngẩi ta bđo giỹo dàn l quàn nấi cãng ca ngẩi Phỹp, thữ c ni :
y l ti nậc mữnh hứn yu, khãng c nhàn ti, khãng c tu bn, sểng lận, quàn
mnh tậng gii, ch li chi giỹo dàn. Chn mẽn oai hễm, d eo da cp, y l thẩng
tữnh ca con ngẩi ta, c ly chi lm l. X no m khãng c hng ngẩi hứn y.
Gia lểc nh nho u c chp m c Phan c t tng rấng lẽng ẽc th, quđ tht
t quan.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 7/7

C ngẩi ni bi c ă c dp gƠp gẻ m lun v vn y vậi Nguyến Trẩng Tấ, mất
danh s Ngh theo o Giatã.
Nhng vy m c mất giỹo s cy th lm xng v hip ngẩi bn lng thữ c lm
phn s chỉn dàn, vn nc k y ra m ỹnh, khãng tha.
S tht ẩi by giẩ, ngoi ra nhng ãng chuyn tàm giđng o, bt can th s ra,
tht cềng c t nhiu giỹo s quỹ th lc ngẩi Phỹp hễng cẩng sn lng bnh vc my
ãng, ri my ãng ẽc trận lm quỹ giậi hn. H vo th lc gi gữn quyn lẽi ca
nh chung v t do truyn giỹo, ă nh l lĂ t nhin ri, nhng c nhiu ãng ẽc trận ri
h hip nhng dàn vã cã. Giỹo dàn li cềng th my ãng c, ãng cha mữnh bt nt anh
em ng loi bn lng. Do m ãi bn sinh ra lm s ỹnh git nghch thễ ln nhau.
Tữnh t nh vy, khin cho phn s lm quan ph mu a phng, bđo c phđi tr t an
dàn, dễ mất ãng c o c li cềng khãng dung th. Nh trn kia ă ni, c ỹnh mất ãng c
o ch l tr mất k th hip ngẩi, khãng phđi c ỹc cđm gữ vậi o Thin Chểa nh tt
cđ ngẩi ng thẩi.
V sau c khi ngha, c mất lểc kổo cẩ ch Bữnh Tày dit Tđ l vàng theo hun
lnh ca triu ữnh lểc by giẩ thẩng h chiu khuyn khch bn vỉn thàn ỹnh phỹ chổm
git giỹo dàn. Nhng sau c suy ngh l khãng nn vữ giỹo dàn cềng l ng bo, c thễ
nghch gữ vậi mữnh àu, cho nn khi ng i binh nểi V Quang, c vn hiu d bn giỹo
dàn rng : Lng dàn hay giỹo dàn u l xch t ca triu ữnh, chậ nn vữ lĂ gữ m hi
ln nhau.
Xem th thữ c Phan tht khãng c lng ghổt o Thin Chểa, ch ghổt nhng giỹo s
hay giỹo dàn no th lm cn thãi.
Song ẩi y, ỹnh mất ãng c o l mất vic dế lm, nhng cềng l mất vic kh x.
Dế, l bn vỉn thàn lểc y ang c thanh th to, bứ đng lận, thữ ỹnh hay git ngay
mất ãng c o, cềng nh l ỹnh hay l git mất ngẩi dàn thẩng vy thãi. Nhng kh, l
kh cho triu ữnh trong vic giao thip vậi nậc Phỹp.
Mất cậ trậc ht, m nậc Phỹp v nậc Nam c cuấc giao binh, sau thnh ra cuấc bđo
hấ, l t triu ữnh ta lm ngỉn tr vic truyn giỹo, bao nhiu nỉm h chiu thểc gic
quàn dàn phđi ngẽc sỹt giỹo dàn. Triu ữnh thy trong mi vic Phỹp Vit giao thip u
c giỹo dàn lm duyn cậ trong, thữ bđo : , quàn ny rậc voi v giy m, bứn ra tay

cm, git o. ỏn khi thy vữ cm o git o quỹ l, m vic giao thip hai nậc cng
thm nguy him kh khỉn cho mữnh, thữ triu ữnh li bđo : , quàn ny mnh gậm, bứn
tr li tr tấi nhng quan nhng quàn dàn no ă xàm phm n ngẩi o. Triu ữnh ct
lm vy chiu lng ngẩi Phỹp. Th l, khi no nậc Phỹp nhn thữ triu ữnh ta lm tậi,
khi no nậc Phỹp gin thữ triu ữnh ta tht lui, t triu ữnh khãng c ch trng nht
nh gữ cđ.
Bi th, c Phan ỏữnh Phễng, tri ph Yn Khỹnh vữ cỹi li ă ỹnh mất ãng c o,
m b triu ữnh tr tấi, phđi triu v kinh, sung vo vin ỏã sỹt, lm Ng s. Nỉm y l
nỉm T ỏc th 31.
C ẽc v kinh sung vo chc ny, li cng nhm ch thch hẽp vậi tnh cỹch thin
nhin l tnh cang trc. GƠp lểc by giẩ vic nậc lãi thãi, chnh s ri bổt, vua thữ nm cao
chn thàm cung, giƠc thữ tung honh khp trong bẩ ci, th nậc h nguy, tữnh dàn kh s,
th m cỹc quan i thn, tiu thn, trong triu ngoi qun, trn ă khãng giểp ẽc vua
yn nậc, dậi li khãng c lng thng dàn ; tm li cỹc ãng y ch bit lo c bđn thàn v
lm ton nhng vic di trn hip dậi, c h khãng cn c k cng phổp tc gữ na. Chc
Ng s Ơt ra ct can ngỉn vua chểa sa i tt h, v hch li trỉm quan v nhng vic
lm by. Lm Ng s v thẩi tr ă kh khỉn, vữ thy nhiu ãng Ng s khip sẽ oai quyn,
r bit vua sai, quan li mẩi mi, m khãng dỹm ni ; hung chi lm Ng s thẩi lon,

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 8/8
khãn sng mng cht, nhn gm trn thữ kh giỹn ẽc vua chểa, dậi thữ nghim hƠc ẽc
trỉm quan, khin ai ny trểng khuãn phđi phổp, lẽi nậc an dàn, nh vy Ng s chng
phđi l chc kh lm sao ?
C Phan tht l xng ỹng mất quan Ng s thẩi lon. Vữ gƠp vic sai lm c u
dỹm ni.
Th nht l vic tp bn ca Thun An.
Nguyn l hi y, nh vua c lp ra mất s tp bn ca bin Thun An, cỹch xa kinh
thnh 14 cày s bt buấc tt cđ cỹc quan vỉn v i thn kinh u phđi ra tp bn. Cỹi
bđn ca nh vua lp ra trẩng tp bn cho cỹc quan, chc vữ lểc y trong nậc ang c
binh ao, nh vua mun rng bt c quan dàn, ai cềng c th lm quàn lnh ẽc cđ, cho

nn nh luyn tp ly mất ấi quàn cỹc quan ri ra hấ v kinh thnh, chng c binh
Phỹp chỉng ?
Ai cềng bit trong chn triu miu kinh ã, ai lm nn n bc i thn l vo
hng cỹc c ri. ỏă lm cỹc c, thữ c ai quyn to, thanh th lận, khãng mun cho ai nnh
ht cềng c ngẩi nnh ht, khãng mun ai sẽ hăi cềng c ngẩi sẽ hăi ; nhàn vy m c
thiu gữ k bng bẽ oai quyn v khểm nểm ton ht ng sau cỹc c. Cỹc c ni càu gữ,
du cho d khơt cềng l ni gang thổp, cỹc c lm vic gữ du cho by b cềng l vin lm
hn ngẩi. Rt i l con chỹu cỹc c dt my, ri i thi c cềng phđi u, ngu my ri cềng
ẽc vin l hay tp tậc lm quan. Tm li, cỹc c ẩi by giẩ ting l ph vua giểp
nậc m ká tht l di vua hi nậc khãng bit bao nhiu.
Chnh vic tp bn Thun An l mất chng cậ.
Nh vua ă nh l, hế c ny bn trểng my phỹt, c kia bn trểng my phỹt, thữ
vin chp s trãng nom vic tp bn phđi ghi vo s hn hi tàu vua xem. Cỹc c ă
quen ỹo di vai rấng, vng lng nga xe, ẩi no m tay n khu sểng tp bn. Khãng may
gƠp lểc trong nậc c nn ao binh, nh vua bt buấc quan lận cềng phđi xn tay ỹo ln,
tp tnh cỹi ngh ca tn lnh, thữ hữnh nh l vic cc chng ă cho cỹc c ; cỹc c ch lm
cho xong chuyn, khi trỹi mnh vua thữ thãi. C khi cỹc c bn mẩi phỹt u ln mày
xanh, khãng c ẽc mất phỹt trểng ch, th m vin chp s cềng ghi vo s cho nhiu,
lm nh l cỹc c u bn gii cđ.
Vic tp bn man trỹ nh vy, cỹc ãng Ng s ỏã sỹt vin u bit d, nhng cềng
king n sẽ hăi cỹc c, khãng dỹm n hƠc bao giẩ. Duy n c Phan khãng thứm king n
sẽ hăi ai, vữ c suy ngh : h lm nh th l di vua, bứn lm sậ tàu vua T ỏc ng giỹ ra
ca Thun An, xem cỹc quan tp bn cho r h thc. Vua T ỏc ng ra xem, quđ thy
trậc kia s sỹch bin chổp tàu ln l lỹo cđ, trong bỹ quan tp bn mẩi phn ch c mất
hai phn bn trểng m thãi. Bi vy, ngi chàu ph rng : th s cu bt phỹt, phễng
Phễng năi phỹt (vic ny làu khãng c ai phỹt giỹc ra, nay gƠp Phễng mậi phỹt), ri thỉng
chc cho c lm Hữnh khoa chng n. Cđ triu ữnh by giẩ, ãng quan no cềng phđi king
n c v tnh cng trc cđm ngãn.
Nhng vic c dỹm n hƠc bỹ quan hi y cn nhiu, song cềng khãng quan h chi
my, cho nn lẽc i.

Vua T ỏc thng c l ngẩi cng trc, sau ngi giỹng ch phỹi c lm quan Khàm
mng ra thanh tra tữnh hữnh quan li Bc ká. C i thanh tra ri, dàng sậ v tàu vua,
hch tấi ãng Thiu bđo Nguyến Chỹnh, Kinh lẽc Bc ká, ch ãm tit vit vua ban lm mn
by trậc mƠt cho oai v, cn s lẽi hi ca dàn gian, tht chng tàm gữ tậi. Vua T
ỏc truyn cho c thàu ly tit vit ca Nguyến Chỹnh v, khãng cho lm Kinh lẽc na.
ngoi Bc tr v kinh, c Phan li sung chc Ng s.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 9/9
4) Vic lon trong triu sau khi vua T ỏc mt


Lểc by giẩ sỹu tnh Nam ká nhẽng t ri, quan Phỹp ang hot ấng Bc ká v
sp can thip n Kinh ã Hu.
Thot tin, Phỹp can thip n kinh ã l ỹnh ỏ Nng, phỹ ca Thun An, ri yu
cu Ơt Khàm s.
Chiu theo iu ậc k thỹng 3/1874, nậc Phỹp c quyn Ơt mất ãng Khàm s ti
kinh ã Hu giao thip vậi triu ữnh ta. Nậc Phỹp ă chim t Nam ká v ă ỹnh
phỹ hu ht Bc ká ri, cn mất t Trung ká tha gữ m chng ly nt, duy cn mun nhàn
nhẽng cho triu ữnh ta ãi chểt, tc l cỹch tin lế hu binh, chẩ lểc no triu ữnh ta ra
mƠt khỹng c thữ by giẩ Phỹp mậi dễng n v lc.
Vy ãng Khàm s n ng Hu trậc ht l ãng Rheinart (1875).
ỗng Khàm s n ng Hu tc l mất ngẩi thay mƠt nậc Phỹp thi hnh iu
ậc vậi triu ữnh ta. Nhng triu ữnh ta c coi iu ậc ra cỹi quỹi gữ ; bt quỹ lểc b thua
trn, thữ cềng nhm mt k tn lm k hoăn binh m thãi ; vua quan mữnh by giẩ xem
iu ậc chng khỹc tẩ giy lấn v khođn kia khođn n nh càu ni tr ễa gữ vy. Vữ th,
ãng Khàm s no n ri cềng chỹn nđn. ỗng Rheinart n ng t làu b i, ãng Philastre
tậi thay (1878). ỗng ny cđ ngy ch ham c sỹch bi toỹn, v chi vậi ãng Nguyến Vỉn
Tẩng rt thàn. Sau chnh ph Phỹp thy triu ữnh ta khãng gi lẩi ha chểt no, tng
rng ãng Philastre khãng sc nghim ngƠt bt buấc triu ữnh Hu phđi tãn trng
iu ậc, nn thỹng 7/1879 li phỹi ãng Rheinart tậi thay mất ln na.

Trong hi , gia triu ữnh ta v ta Khàm s c xđy ra nhiu vic lãi thãi kh
khỉn ; no l vua quan ta mit th ãng Khàm s, no l ngẽc ăi nhng ngẩi Phỹp Hu,
no l git o lm cho ngẩi Phỹp kh chu, tc mữnh, nhng cềng k l nhng vic
nh, duy c vic trỹi vậi iu ậc, khin cho ngẩi Phỹp bt bữnh lm, y l vic vua T ỏc
li sai s sang triu cng nậc Tu.
Tht vy, khođng nỉm 1880, vua T ỏc sai s thn em phng vt sang triu
cng vua Thanh nậc Tu v xin Tu cu giểp, trong vua quan ta tng rng vua Thanh
nậc Tu lểc by giẩ sc chng c nậc Phỹp m cu vin cho nậc Nam mữnh ẽc.
Chnh ph Phỹp thy vy, nghi ãng Rheinart lm khãng trn trỹch nhim, l ti ãng
khãng bit ting Nam v phong tc ngẩi Nam, cho nn trong s giao thip c nhiu iu
ngỉn tr hay l khãng rnh. Ri chnh ph Phỹp c ãng Champeaux n thay lm Khàm
s. ỗng Champeaux l ngẩi tho ting Vit nam v hiu thu tnh tữnh phong tc ca
ngẩi mữnh lm. Nhng khn thay triu ữnh mữnh, dễ ãng khàm s no tậi mƠc lng, cềng
gày s lãi thãi vậi ngẩi ta. Rt cuấc n ãng Champeaux cềng phđi i, ri ãng Rheinart li
tậi Hu na.
ỏn nỉm 1882 tr i, cãng cuấc giao thip gia hai nậc cng thm rc ri, c nhiu
ch khãng th ni ẽc na. Th nht l khi nghe cỹi tin quàn Phỹp h mt thnh H Nấi
ri, triu ữnh v bn vỉn thàn cng ly lm ut c, vữ thy t cỹt thnh trữ ca mữnh c
mt ln mn mất cỹch nhc nhă nh vy, thnh ra by giẩ khãng mun ha na. Tuy mữnh
khãng c binh lc v kh giậi, nhng ai ny u hỉngn hỹi mun liu cht m ỹnh nhau ri
ra th no thữ ra. Thy lng ngẩi phn khch nh th, nn chi ãng Tãn Tht Thuyt khi
y lm Binh bấ thẽng th, c binh quyn trong tay lận lm mậi ngm lổn d b chng
c binh Phỹp. ỗng sai cm c sãng Hng ngỉn giậi hn bn ta S v bn Hong
thnh ; li xày n, p lềy ca Thun An, phng gi mƠt bin v luyn tp binh lnh
cđ ngy, chẩ dp cễng quàn Phỹp khai chin. Vữ thy tữnh th mi ngy cng thm rc ri

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 10/10
khãng xong nh vy, cho nn u nỉm 1883, ãng Rheinart b Hu m vã Si Gn. y l cỹi
triu hai nậc sp sinh s vậi nhau .
Vua T ỏc vn l mất bc vua anh minh, ch tic vữ ngi chn thàm cung, khãng

hiu chi v thẩi th thin h, m cỹc quan ph tỹ cn thn u l hng h nho c chp,
khãng rnh vic ẩi vic nậc, khãng h tri k tri b chểt no. S tht, chnh vua T ỏc
khãng phđi l ngẩi c tnh c chp. Ngi cềng bit th chi thch dễng thữ dễng, du th
l ch to ca nậc Phỹp l nậc ang cu ch vậi ngi cềng vy, ch khãng phđi nh
my ãng h nho ta ẩi y, bt c thy cỹi gữ ca Tày l cềng lm bấ khãng dễng. Mất vic
ny lm chng cậ rng vua T ỏc khãng c tnh c chp. Ngi ham thch i sỉn bn.
Thỹng no ngi cềng i bn ãi ba ln, v mi ln i bn u ẽc vt trẩi v hu nai, cho
nn ngi ă c ting l ãng vua ti bn. Thẩng khi ngi i bn nh th hay em theo my
khu sểng v i ãi giy bng caosu en ca tày ch ra lấi xung ruấng cho dế. Xem
vy thữ ngi c t quan lm, khãng ghổt b chi nhng thch dễng, du cho l ca ch
quc.
Ngi hay ch v coi vic triu chnh rt sing nỉng. Cđ ngy ng in Cn Chỹnh
lm vic, khãng ly lm mi mt. Li c tnh tữnh giđn d, nhng lểc ngi lm vic cƠm ci,
ch c hai con cung n ng hu dàng tr v chàm thuc ; lm vic làu làu mt mi thữ
ng dy ra ch u h chi t bn lm vui. Ni tm li, sau vua Gia Long l vua anh
hễng, n vua T ỏc c th gi l vua minh trit. Nu nh gƠp ẽc nhiu i thn ph
chnh l hng thc thẩi v c tr, vĂ cho ngi v vic thẩi th ha phểc, ch dn giểp ẻ ngi
trong vic cđi cỹch duy tàn, thữ c lĂ nậc Phỹp ă sn lng giểp sc cho ngi c th lm vua
Minh tr nậc Nht bđn, m dàn mữnh du c kổm hứn i na, cềng tin tậi, sậm hn t
chc nỉm, c thua ai cềng khãng n ni thua sểt cho lm. ỏỹng tic thay, nhng ngẩi
bn tđ hu nh vua lểc by giẩ, u l hng t tng cề rch, thẩi th mt mễ, h gƠp bui
vn hấi gian nan, quc s nguy bin l th, m vn c chp m mng khãng chu tnh ngấ.
Chnh h ă di vua hi nậc ch ai. Mất vin i tậng Phỹp hi l ãng Le Myre de
Villers, vit th dàng vua T ỏc c càu rng : Bn tđ hu ca Hong thẽng lm cho
Hong thẽng sai lm vic nậc, l mất càu ni tm tt ẽc cđ tữnh hữnh triu chnh nậc
ta hi vy.
Phđi, chnh cỹc c i thn di vua hi nậc ỹo .
Nậc ta lểc by giẩ, trong dàn gian nđy ra lm ngẩi thc thẩi hu ch, ln m vo
kinh ã dàng sậ cđi cỹch, mất hai by t, tàu xin nh vua mau mau sa i theo ẹu M, thữ
quc vn cn c th văn hi ẽc. Nhng ch s no cềng b cỹc c triu thn lm ká cđn

mềi cn kim cỹch hăm hi ngẩi ta l khỹc. Nhng lểc ãng Nguyến Trẩng Tấ tàu xin cđi
cỹch theo nh ẹu chàu v ãng Bễi Vin tàu xin thãng thng vậi nậc M, vua T ỏc hp
ữnh thn li giao cho bn xổt thi hnh, vữ t ngi khãng mun ấc oỹn. Nhng cỹc c ữnh
thn ch sẽ ngẩi khỹch tranh cãng cập v ca mữnh, nn ch ra sc cđn tr nh vua v vic
lo toan cđi cỹch. Nhng ch s ng thẩi nh ãng Tấ, ãng Vin mun thy t quc mữnh duy
tàn ă khãng ẽc thy, li cn mang ly cỹi ha sỹt thàn vo mữnh na. Rt i gia khi
quàn Phỹp ang ỹnh dơp t tung Bc h, i n àu l ỹnh ẽc , c th mau lơ dế
dng nh chổm cày khã, m trong tro, cỹc c c trng trỹch quc gia, chng ai c mất
mu chậc gữ giểp vua cu nậc, ch tin cy vo hc thut Khng, Mnh, trãng mong vo
s cu giểp ca nậc Tu l mất nậc cềng ang suy vi nỹt bổt nh tng. Tht th, nậc
Tu hi , ang nh con cỹ nm trn thật, chu cho lit cẩng ẹu M chƠt nỉm xổ ba
chia nhau, chnh mữnh lo b t cu cn khãng xong, c hi sc ti gii gữ cu ai cho ẽc.
Chng qua c bn Cẩ en, l bn giƠc c bn Tu, chy trn sang t Bc ta, th m vua
trãng cy vo bn chểng chng c vậi binh Phỹp hễng cẩng mậi ká, khin cho chểng
tha dp phỹ hi dàn ta rt l kh s. Cềng chnh cỹc c triu thn h bi xui gic nh vua

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 11/11