[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 2 potx

h≠ ch◊ gi∆t h≠i giüo sÿ v° giüo dµn, l≠i c°ng gµy th≈m n th≈m thƠ ra vËi ngıÈi Phüp na.
Lẩi ca cÃng Le Myre de Villers ă ni trn kia l phđi lm.
K cho bit cỹi tữnh cđnh kh khØn cða vua T˙ áˆc h„i b∂y giÈ, ai cÒng üi ng≠i cho
ng°i ; tr≈n th÷ c‹ Ωˆc b° T˜ dÚ Thüi h∫u c∂m Ωoün, dıËi th÷ c‹ qu∑n th∑n trÍ ngØn trong m‡i
c·ng viŒc, th°nh ra qu‚c gia Ω≠i s˙, ng°i bŸ tr≈n ngØn, dıËi c®n, kh·ng thà chð trıÁng quy∆t
Ωoün ra th∆ n°o ΩıÏc c®.
TŒ nh∂t l° trong triÀu c‹ b‡n quyÀn th∑n.
á‚i vËi viŒc Phüp ViŒt giao thiŒp h„i ∂y, trong triÀu chia ra l°m hai Ω®ng : mÊt Ω®ng
chð h›a, mÊt Ω®ng chð Ωünh. á®ng chð ha yu, đng ch ỹnh mnh. ỏđng ch ha thữ ă
c nhin ri, cn đng ch ỹnh cềng ch vu vÁ, mÁ m°ng, ch≤ng c‹ th˙c l˙c m° cÒng ch≤ng
tr·ng cy vo àu chc chn; bt quỹ ngoi thữ trÃng nhẩ giƠc Cẩ en, trong thữ trÃng vo
mất ca b Thu∫n An, v° mÊt v≠n quµn c∂m vŒ, sĨng Ω≠n lıÁng th˙c tœch tr˘ ΩıÏc mÊt
nØm, tıÍng Ωµu nhı th∆ l chng vậi quàn Phỹp ri. ỏu đng ch Ωünh l° ·ng NguyÕn
VØn TıÈng v° ·ng T·n Th∂t Thuy∆t.
∂y, mÂi Ω®ng c‹ mÊt cüi chð ki∆n khüc, th°nh ra xung ΩÊt nhau.
H„i thüng 5/1883, viŒc trong nıËc Ωang r‚i bỉt nhı th∆, m° triÀu Ω÷nh ta c›n b°y ra lÕ
“Ph∂t thˆc” tˆc l° mÊt lÕ lau chÔi nh˘ng ∂n tœn cða nh° vua, trong dŸp vui m˜ng. N°o c‹ gữ
ỹng mng àu, ch nghe c tin Ãng ỏi tỹ Henri Riviứre ă cht, v quàn Phỹp ă rểt ra
ngoi th°nh H° NÊi, th∆ m° triÀu Ω÷nh coi nhı th∞ng tr∫n lËn l∞m, n≈n mËi l°m lÕ Ph∂t
thˆc ΩÃ Øn mng vy.
ỗng Thẽng th Trn Tiến Thnh cềng l mÊt vŸ tr‡ng th∑n Í trong triÀu v° thc
vÀ Ω®ng chð h›a — th∂y v∫y tranh biŒn vËi ·ng Thuy∆t gia triu ữnh rt d. ỗng ni rng :
By Ơt l°m lÕ n°y l°m chi v· œch. T·i Ωµy l° con lai khỹch (ỗng Trn Tiến Thnh ngẩi
Minh Hng) m t·i kh·ng düm tin r±ng ngıÈi T°u c‹ thà ΩŸch vậi quàn Phỹp ẽc. ỗng
TÃn Tht Thuyt mng gia mƠt rng : ỗng l khỹch m Ãng khinh b ng bo ca Ãng, r
và s.
ỗng TÃn Tht Thuyt l quyÀn th∑n h„i b∂y giÈ; Í trong triÀu, ·ng kh·ng c›n ki≈ng nÃ
ai h∆t, nhµn th∆ m° gµy ra bao nhi≈u chuyŒn sau n°y.
Nh∂t l° cuÊc ph∆ l∫p li≈n ti∆p, sau khi vua T˙ áˆc thØng h°.
Vua T˙ áˆc hi∆m hoi, kh·ng c‹ con trai. Ng°i c‹ nu·i ba ngıÈi con cða hai ·ng anh em
ng°i l° Tho≠i thüi vıÁng v° Ki≈n thüi vıÁng l°m con nu·i.

Khi lµm chung, ng°i triŒu ba ·ng T·n Th∂t Thuy∆t, NguyÕn VØn TıÈng v° Tr∑n TiÕn
Th°nh tËi d¥n d› viŒc lËn nh° nıËc, v° di chi∆u l∫p ngıÈi con nu·i lËn l° ·ng D˙c áˆc (con
Tho≠i thüi vıÁng) l≈n l°m vua. Ng°i n‹i r±ng : Vic lận nh nậc ph thỹc cho ba khanh
hăy t∫n trung t∫n l˙c, Ω˜ng c‹ phÚ l›ng trπm tin c∫y”. Ng°i v˜a thÍ v˜a n‹i cµu ∂y Ωˆt n‚i
t˜ng ti∆ng, m° hai h°ng nıËc m∞t ˆa ra.
Ba ·ng cÔng kh‹c phÚng chi∆u.
Vua T˙ áˆc thØng h°. Ng°y ∂y l° ng°y 19/7/1883 (ng°y 16 thüng 6 nØm qu˚ mÔi).
Nhıng sau khi vua T˙ áˆc n±m xu‚ng r„i, th÷ ·ng Thuy∆t v° ·ng TıÈng hÔa nhau
khu∂y r‚i viŒc nıËc, h∆t sˆc lÊng quyÀn, ΩÊc üc.
TrıËc h∆t l° cüc ·ng ∂y bfi ·ng DÚc áˆc.
Khi vua T˙ áˆc th®o tÈ di chi∆u l∫p ·ng DÚc áˆc, v° trao cho ba ·ng Thuy∆t, TıÈng v°
Tr∑n TiÕn Th°nh l°m PhÚ chœnh Ω≠i th∑n, trong c‹ hË mÊt cµu, khi∆n cho ·ng Thuy∆t v°
·ng TıÈng vŸn l∂y cµu Ω‹ l°m cË m° gi∆t ·ng DÚc áˆc v° l∫p ·ng khüc ΩıÏc. Nguy≈n trong
tÈ di chi∆u y c càu rng : ỗng Dc ỏc hăy cn tr tui, m phng ăng và o, ỹng lĂ
khÃng lp, nhng vữ khÃng c t quàn, cho nn phđi lp...
Phan á÷nh PhƠng đ trang 12/12


á∆n lĨc cüc ·ng ∂y h‡p Ω÷nh th∑n ΩÃ b°n v° c¯, ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh Ωˆng l≈n tuy≈n
Ω‡c tÈ di chi∆u, ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh t˙ nghÿ n∆u m÷nh c r càu kia ra, thữ c hi n
danh d cða ·ng DÚc áˆc l° vua s∞p l≈n ng·i, cho nn n càu : ỗng Dc ỏc hăy cn tr
tui m phng ăng và o, ỹng lĂ khÃng lp, nhng... thữ Ãng c nh ting. Càu y l
càu ct t ΩÃ cho ·ng Thuy∆t l°m viŒc ph∆ l∫p, nay Ω‡c nh ting i sao ẽc ? ỗng mng
Ãng Trn Tiến Th°nh khi m≠n Ω÷nh th∑n, cho l° v°o bø vËi ·ng DÚc áˆc, bøn sai ·ng
NguyÕn Tr‡ng HÏp tuy≈n Ω‡c tẩ di chiu y to ting ln.
ỗng Nguyến Trng Hẽp Ω‡c xong, ·ng Thuy∆t Ωˆng d∫y n‹i r±ng : “Nhı vy thữ khÃng
th lp ẽc Ãng Dc ỏc, m phđi l∫p ·ng khüc, v÷ theo trong di chi∆u ·ng DÚc ỏc l
ngẩi phng ăng và o khÃng xng ỹng lm vua.
Trong bng hai Ãng Thuyt v Tẩng by giẩ ă nh lp Ãng Vỉn lăng cÃng tn l
Hng Dt, vữ nghe nh Ãng Vỉn lăng cÃng ă c vn ấng vËi hai ·ng n‡ r„i. V÷ th∆ sau khi

vua T˙ áˆc m∂t, ·ng Thuy∆t xoay ra m¥t ph∆ l∫p ngay, song c›n lo triÀu th∑n c‹ ai ph®n
Ω‚i l≠i chØng, cho n≈n ·ng ph®i l∂y oai hi∆p phÚc. LĨc ∂y binh quyÀn trong tay ·ng n∞m,
th°nh ra ΩÊng viŒc g÷ ·ng cÒng giÁ vfl l˙c ra. NÊi triÀu, tr˜ ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh v° mÊt v°i
·ng n˘a, c›n th÷ ΩÀu l° thð tĨc cða ·ng; v÷ sÏ khi∆p oai vfl cða ·ng, n≈n kh·ng ai düm trüi ˚.
Ngay b˘a hÏp Ω÷nh th∑n Ωà quy∆t nghŸ viŒc bfi ·ng DÚc áˆc v tÃn Ãng Vỉn lăng cÃng,
Ãng TÃn Tht Thuyt em 300 c∂m binh (lœnh trong cung c∂m) ra d°n Í trıËc triÀu ΩÃ thŸ
oai, v° d¥n chĨng r±ng : “N∆u ai düm ho he n‹i g÷, th÷ cˆ xem cüi ỹm hiu ca ta, bđo lm
th no thữ c th m° l°m”. Hà ·ng v tay xu‚ng b°n mÊt cüi, th÷ tr‹i l≠i; hà ·ng v tay
xu‚ng b°n mÊt cüi ri gi tay ln mất cỹi l chổm.
ỗng lm d nhı th∆ th÷ c›n ai düm n‹i ? T˜ cüc cÚ Ω≠i th∑n cho Ω∆n cüc thuÊc quan
ΩÀu ng„i thð tay v°o b‡c, ng∫m miŒng nhı h∆n c®.
Th∆ m° c‹ mÊt ·ng quan nhfi düm n‹i.
NgıÈi ∂y l° quan Ng˙ s¯ Phan á÷nh PhƠng.
LĨc Í gi˘a triÀu Ω÷nh, th∂y T·n Th∂t Thuy∆t trÍ m¥t chuy≈n qun, tœnh bfi vua n‡ l∫p
vua kia nhı th∆, cÚ Phan tˆc gi∫n, Ωˆng l≈n toan n‹i, nhıng cüc b≠n Ω„ng li≈u nhÓt nhüt
cða cÚ sÏ thay cho cÚ n≈n h‡ Í phœa sau nœu üo l≠i, ra hiŒu b®o cÚ Ω˜ng n‹i cıÁng tr˙c m°
ch∆t.
CÚ Phan gi∫t m≠nh quü, Ωˆt ngang thµn üo Ωai tr°o, r„i h∑m h∑m n‹i lËn ti∆ng vËi
T·n Th∂t Thuy∆t :
— áˆc ti≈n ho°ng v˜a mËi nh∞m m∞t, m° ng°i ă lm vic trỹi nghch di chiu nh
th, tht khÃng c›n Ω≠o nghÿa nhµn th∑n mÊt chĨt n°o. Bµy giÈ triu ữnh tt tuàn theo di
chiu m lp ngi Dc áˆc l≈n ng·i mËi ΩıÏc. Hu‚ng chi tµn quµn chıa c li gữ, cha chi
ă lm vic ph lp nh ngi nh lm cn rẻ sao cho lĂ phđi ?
S≥n cÁn thŸnh nÊ, cÚ Phan c›n m∞ng nhi∆c T·n Th∂t Thuy∆t nhiÀu ΩiÀu n¥ng nÀ n˘a.
T·n Th∂t Thuy∆t cØm gi∫n tüi m¥t tœm gan, nhıng bÀ ngo°i ·ng ch◊ cıÈi l≠t. Gi∫n l°
th∆ thıÈng; cıÈi l≠t ΩıÏc nhı v∫y mËi th∫t l° hiÃm sµu.
Trong khi cÚ Phan Ωang n‹i chıa dˆt lÈi, T·n Th∂t Thuy∆t v b°n mÊt cüi th∫t m≠nh
r„i Ωıa tay cao l≈n ΩÃ ra hiŒu. B‡n c∂m binh ng‹ th∂y, liÀn x·ng v°o l·i cÚ Phan ra toan
chæm ngay. Nhıng Thuy∆t chÏt nghÿ l≠i sao Ω‹ kh·ng bi∆t, liÀn ra lŒnh cho c∂m binh dπn cÚ
Phan giam l≠i trong ngÚc, ΩÃ sau s¡ x¯. C® triÀu ữnh thy vy hođng hn ht va, cn ai

dỹm hổ m·i n˘a Ωµu.
Th∆ r„i T·n Th∂t Thuy∆t l∫p ngay ·ng Vỉn lăng cÃng ln lm vua, k nguyn Hip
Ha. Ngy Ω‹ l° ng°y 30/7/1883. C›n ·ng DÚc áˆc th÷ Thuy∆t giam trong ngÚc t‚i, mÂi b˘a
ch◊ cho Øn mÊt n∞m cÁm, m° kh·ng cho u‚ng nıËc. R„i m∂y ng°y sau, Thuy∆t kh·ng cho Øn
mi∆ng g÷, ·ng DÚc áˆc ch∆t Ω‹i trong ngÚc.
Phan á÷nh PhƠng đ trang 13/13


ỏn c Phan thữ sau mẩi ngy, Thuyt thđ ra, nhıng cüch tuÊt h∆t chˆc vŸ. CÚ ch◊
c›n nguy≈n cüi danh vŸ ti∆n sÿ cða m÷nh m° th·i.
CÚ Phan th∂y triÀu chœnh lØng lo°n, quyÀn th∑n h‚ng hüch, b≈n ngo°i th÷ cıÈng ΩŸch
ng°y c°ng t∂n tËi, thÈi th∆ c°ng ng°y c°ng Ω®o Ωi≈n, chœnh l° mÊt bu‰i ΩÈi lo≠n nıËc nguy,
t˙ nghÿ ngıÈi nhµn nhµn quµn t¯ n∆u kh·ng l°m gữ b cu ẽc thữ cềng phđi gi mữnh
trong sch kh·n khæo l∞m mËi khfii nh danh, khfii bŸ h‡a. BÍi v∫y, sau khi nhı mi∆ng m„i
ΩıÏc th® ra r„i, cÚ nghÿ ch‚n kinh th°nh kh·ng thÃ Í n∂n nü ΩıÏc, v÷ sÏ n¯a ch˜ng T·n
Th∂t Thuy∆t h‚i h∫n l≠i b∞t giam hay l° h≠i ng∑m bi∆t Ωµu, n≈n cÚ phđi mau mau thoỹt
thàn o nn. Lin ba sau giđ cË Ωi chÁi, r„i l≈n ΩıÈng trÍ vÀ c‚ qu∫n, lo cy cy nỉm ba
mu ruấng khođng Chàu giang MƠc lnh di dẻng thỹng ngy, ẽi xem thẩi cuÊc.
Nhıng m° l¡ thıÈng xıa nay, trÈi s∞p mu‚n giao ph‹ mÊt viŒc lËn lao hŒ tr‡ng cho ai,
bao giÈ trıËc h∆t cỊng d°y v› h°nh h≠ ngıÈi ∂y ph®i Ω‹i khüt kh‰ sÍ, g¥p to°n nh˘ng bıËc
kh‚n Ω‚n hiÃm nguy, in u ri tr, tht l năo n ch chỹn ă sĂ hay.
Thàn th c Phan trong cđnh ..
Bao nhiu bậc nguy, ni kh c gƠp phđi lểc n°y, h÷nh nhı ·ng trÈi chð ˚ d°y v› Ωüo
Ωà trıËc khi thÈi th∆ s∞p giao ph‹ viŒc kh‹ khØn hŒ tr‡ng cho cÚ ph®i günh vüc v∫y.
á‹ l° viŒc sau.
Bày giẩ chểng ta hăy nn theo ui cho ht c·ng viŒc r‚i lo≠n trong triÀu, v÷ l° viŒc n°y
Ω‚i vËi phong tr°o vØn thµn do cÚ Phan chð trıÁng nay mai vn c dnh dp nhàn quđ vậi
nhau.
Xong vic ph∆ ·ng DÚc áˆc, l∫p vua HiŒp H›a r„i, T·n Th∂t Thuy∆t tœnh ngay Ω∆n viŒc
ch‚ng c˙ binh Phüp. V÷ lăo tng àu ti nỉng ca lăo v binh lc nıËc ta lÓc b∂y giÈ c‹ thÃ

l°m viŒc l∂p biÃn vü trÈi Ω‹ ΩıÏc.
N‹i cho ph®i, lĨc ∂y ngıÈi Ω„ng chœ cða Thuy∆t Í trong triÀu cỊng Ω·ng. Ngo°i ra
nh˘ng b∫c Ω≠i th∑n NguyÕn VØn TıÈng, vfl tıËng nhı Tr∑n Xuàn Son, ỗng ch Khim,
Thuyt c tay trong rt nhiu ngẩi l bấ h, l phe đng, l vày cỹnh, ai ny u hỉm h
hin thàn liu mng chng ẻ non s·ng. Trüi l≠i duy c‹ mÊt m÷nh ·ng Tr∑n Tiến Thnh
phđn i ra mƠt, Ãng ni rng ngẩi Phỹp hƠng cıÈng th∆ kia, th° m÷nh chŸu khu∂t phÚc
trıËc Ωi c›n hÁn, b°y Ω¥t ch‚ng c˙ l°m chi th≈m hı h≠i viŒc nıËc v° ch∆t oan m≠ng dµn mÊt
cüch v· œch.
Thuy∆t tˆc gi∫n Ωfi m¥t, gi˘a triÀu m∞ng nhi∆c Tr∑n TiÕn Th°nh l° m∫t chuÊt, c›n
s‚ng Í ΩÈi l°m chi ?
H·m sau Thuy∆t sai hai tay l˙c sÿ Ω∆n t∫n nh° ri≈ng cða Tr∑n TiÕn Th°nh Í x‹m á·ng
Ba, n‹i g≠t r±ng c‹ chi∆u m≠ng kh∏n c∂p; Tr∑n TiÕn Th°nh tıÍng th∫t, v˜a Í tr≈n l∑u bıËc
xu‚ng bŸ chỉm ch∆t ti.
Ch c mất cày inh trong con mt ă nh Ωi r„i, t˜ Ω‹ Thuy∆t Í trong triÀu c‹ th∆ l˙c
oai quyÀn l∂n tr≈n Ωø dıËi, mu‚n tüc oai tüc phểc gữ cềng t , khÃng phđi king n ai, cÒng
kh·ng ai can ngØn ΩıÏc n˘a. NgıÈi ta n‹i h„i Ω‹ Thuy∆t oai nghi≈m d˘ dÊi Ω∆n nÂi Ω≈m
h·m Í trong th°nh, nh∂t l° g∑n quanh bÊ Binh l° ch Thuy∆t Í, ch‹ kh·ng düm sða, con nœt
kh·ng düm kh‹c.
N∆u xæt cho c·ng b±ng — c‚ nhi≈n theo nghÿa tıÁng Ω‚i m° n‹i — Thuy∆t cÒng l° mÊt
b∫c ngıÈi, c‹ t°i chœ ΩıÁng thÈi, tœnh r∂t cıÁng cıÈng vfl Ωoün, hế ă nht nh lm vic gữ
thữ cđ qut theo Ωu‰i l°m Ω∆n cƠng kh·ng kà g÷ l° hay dÍ th°nh b≠i. Chœnh nhiÀu ngıÈi
Phüp cÒng khen ngÏi t∂m l›ng trung tr˙c cða Thuy∆t. N∆u nhı sau lÓc ch‚ng c˙ r„i th∂t
th∆ b≠i binh, Thuy∆t chŸu ra h°ng phÚc B®o hấ, c lĂ cềng ẽc Bđo hấ trng ăi, ch kh·ng
nhı TıÈng Ω›n x‹c hai Ω∑u, v˜a bŸ khinh b◊, va b i y kia àu. Ni cho phđi, ngẩi
Phỹp c‹ ΩÊ lıÏng t¯ t∆ vËi k¿ c˜u ΩŸch m÷nh, ai bi∆t cỊng ph®i c®m ΩÊng.
Nhıng Thuy∆t kh·ng c‹ ˚ chŸu khu∂t phÚc lĨc n°o.
Phan á÷nh PhƠng đ trang 14/14


Trậc khi i chin vậi ngẩi Phỹp, Thuyt hăy ra tay git ỏo.

ỗng A. Delvaux l ngẩi trong hấi Ngoi qu‚c TruyÀn giüo t≠i Paris c‹ thu∫t Ω∑u Ωu·i
chuyŒn T·n Th∂t Thuy∆t gi∆t Ω≠o Í trong mÊt t∫p büo “á· th°nh hi∆u c‰” h„i nØm 1916 nhı
v∑y :
Cu‚i nØm 1883, b‡n vØn thµn vπn truyÀn hŸch kœn Ωi cüc nÁi, xểi ngm nhàn dàn
khuy phỹ cÃng vic iu ữnh t t∆ cða ·ng Ω≠i tü Henri Riviøre v° khuy≈n b®o nhau chË
c‹ tin tıÍng ngıÈi ta cüm d ngon ng‡t, cỊng Ω˜ng thøm khu∂t thµn Ω∑u phÚc ai mÊt cüch
høn y∆u. áüm quan quyÀn v° sÿ phu nıËc Nam lÓc n°y c‚ bıng bœt che Ω∫y nh˘ng ch sÓc
høn thua tr∫n cða h‡ Ωi, m° Ω‰ riŒt tÊi lÂi cho dàn theo o ă lm tay trong bỹn ng quc
gia cho ngıÈi Phüp. L°m g÷ ngıÈi Phüp th÷ h‡ kh·ng lm ni, bứn xoay ra mƠt cu thễ sỹt
hi dàn á≠o g‡i l° quµn nÊi c·ng cða ngıÈi Phüp. Trong tÈ hŸch truyÀn kh∞p m‡i nÁi, c‹ cµu
n°y : “h‡ tr kh ẽc quàn tđ o nấi cÃng , thữ t˙ nhi≈n ngıÈi Phüp th°nh ra trÁ tr‡i
y∆u th∆, nhı cua m∂t c°ng kh·ng b› kh·ng k¬p ΩıÏc n˘a”. L≠i c‹ tÈ hŸch khüc n‹i r±ng h„i
quµn Phüp Ωünh th°nh H Nấi chnh ngẩi theo o Giatà ă bt thang cho binh Phüp leo
v°o th°nh.
MÊt Ωo≠n khüc ·ng A. Delvaux chỉp :
Thüng 9/1883, vØn thµn Í Hu∆ l≠i c°ng l°m d˘. TriÀu Ω÷nh nıËc Nam ng‹ th∂y Ω∂t
nıËc c°ng ng°y th∂t thð d∑n m›n, bøn µm th∑m mıu tœnh Ωð cüch ΩÃ ngØn trÍ c·ng cuÊc
chinh phÚc cða binh Phüp. Chð mıu chœnh l° T·n Th∂t Thuy∆t, Binh bÊ thıÏng thı v°
NguyÕn VØn TıÈng, HÊ bÊ thıÏng thı, hai ngıÈi n°y l∂y oai qun ỉp bc t∂t c® triÀu
th∑n ph®i khu∂t phÚc hai cüi ΩŸnh k∆ cða h‡ nhı v∑y : Trậc ht mt d vỉn thàn khp
trong nậc hơn nhau cễng ni ln, git ht giỹo dàn, vữ h cho giüo dµn l° quµn nÊi ˆng, nhÈ
Ω∂y quµn Phüp mËi xµm chi∆m ΩıÏc nıËc Nam. Sau khi gi∆t h∆t giỹo dàn ri thữ triu ữnh
dẩi i mất ni no xa x·i hiÃm trÍ, c‹ th°nh tr÷ ki≈n c‚, ΩŸa thà quanh co, Ωà binh Phüp
kh·ng Ωünh tËi nÁi ΩıÏc. TÃn Tht Thuyt ă la chn min thẽng du tnh Quđng Tr, mất
l Cam Lấ, hai l Tàn S, ly mÊt ch Ωà nay mai dÈi kinh Ω· triÀu Ω÷nh l≈n Ω‹ng Í Ω‹. Cüi
k∆ ho≠ch b°n tœnh nhı v∫y, qu® nhi≈n vÀ sau Thuy∆t c‹ th˙c h°nh nhiÀu œt.
Thuy∆t v° TıÈng l≠i sai hai ngıÈi thð h≠ thµn tœn l Hu Chuyn v Ph mă Cỹt i
do khp cỹc lng xă trong ht Tha Thin, chiu mấ thm quàn lœnh, Ω¥t ra mÊt toün lœnh
mËi, g‡i l° lœnh Ωo≠n k∆t c‹ khœ giËi h≤n hoi v° ch◊ chuy≈n c‹ mất vic i trc nă sỹt hi
nhng ngẩi theo o Thi≈n ChÓa. Ng°y Ω∑u thüng 9 nØm ∂y, toün lœnh mËi n°y chia nhau

Ωi lu·ng tu„ng, lÚc l≠o kh∞p t◊nh Th˜a Thi≈n, süt h≠i dµn Ω≠o kh·ng bi∆t bao nhi≈u m° n‹i.
TËi mÊt Ωo≠n khüc n˘a :
Süng ng°y 29/11/1883, Thuy∆t tnh sai lnh on kt i tữm git dàn o Í chung
quanh kinh th°nh. H¬n r±ng hÕ nghe trong th°nh b∞n l≈n mÊt phüt sĨng th∑n c·ng l°m
hiŒu lŒnh, th÷ lœnh Ωo≠n k∆t cˆ viŒc th≤ng tay chæm gi∆t, t˜ c‚ Ω≠o Ω∆n con chi≈n, ch≤ng
dung thˆ ai. Nhıng TıÈng lo sÏ r±ng n∆u m÷nh l°m d˘ quü t∂t nhi≈n binh Phüp kh·ng
nhŸn, r„i h‹a ra Ωünh nhau th∫t th÷ nguy him cho mữnh; bi vy Tẩng khuyn can Thuyt
hăy c‚ dø d¥t, chË tüo b≠o quü kh·ng n≈n.
Tuy v∫y, mt lnh truyn i ă lẻ, thnh ra nhng nh c o chung quanh kinh
thnh, ă b đng cða Thuy∆t vµy b‡c s≥n s°ng t˜ lĨc trÈi chıa hng sỹng. Nhng sau
chẩ ẽi măi khÃng nghe hiu sểng th∑n c·ng, n≈n chĨng t®n tüc bfi Ωi. C›n H∑u Chuyn thữ
ă em lnh t chiu hÃm trậc, ra tay t°n phü chỉm gi∆t dµn Ω≠o Í cüc l°ng phœa nam Th˜a
Thi≈n r∂t l° th®m kh‚c.
R„i ng°y 13/12/1883, l≠i c‹ hŸch cða VØn thµn truyÀn kh∞p dµn gian xui giÚc ngıÈi ta
n≈n røn ΩÓc khœ giËi Ωà trŸ tÊi “nh˘ng nÊi c·ng cða binh Phüp”.
Phan á÷nh PhƠng đ trang 15/15


H‡ ΩŸnh qua sang nØm, 1884, t˜ m„ng hai cho Ω∆n m„ng 8 thüng gi≈ng, kh∞p nÁi l≠i hø
nhau n‰i l≈n gi∆t Ω≠o mÊt chuy∆n n˘a.
Nhıng sau triÀu Ω÷nh nıËc Nam sÏ l°m t°n nhπn quü th÷ viŒc giao thiŒp vËi ngıÈi
Phüp th°nh ra tr∞c trÍ kh‹ l›ng chØng, cho n≈n l≠i vÊi v°ng h≠ lŒnh cho cüc nÁi ph®i th·i Ωi
kh·ng ΩıÏc khu∂y nhiÕu süt h≠i dµn Ω≠o n˘a. Tuy v∫y m¥c l›ng, m∂y nÁi Í xa, chıa ti∆p
ΩıÏc lŒnh mËi n°y, vØn thµn cˆ viŒc süt h≠i c‚ Ω≠o v° dµn Ω≠o nhiÀu l∞m.
Cüi phong tr°o nghŸch thƠ ch‚ng c˙ ngıÈi Phüp do T·n Th∂t Thuy∆t xıËng khÍi v°
chð trıÁng Ω≠i khüi nhı th∆.
N‹i cho ngay, nıËc m÷nh t˜ h„i Ωang n‹i Ωµy, cüc tıËng lÿnh Phüp Ω‚i vậi triu ữnh
nậc Nam vn c ch tàm ly chnh sỹch Ãn ha thàu phc ln hi thong thđ, chˆ kh·ng
mu‚n bˆc büch quü b±ng binh l˙c n˘a Ωµu. Vic nậc ă n lểc ny ri, cn c my tay
ngo≠i giao cho gifii th÷ c‹ lÏi cho nıËc hÁn l° c‹ T·n Th∂t Thuy∆t.

T≠i Thuy∆t chð trıÁng xui giÚc triÀu Ω÷nh l°m nh˘ng viŒc khinh thıÈng h›a ıËc v°
t°n süt giüo dµn th∆ kia, gµy n≈n tÊi nghiŒp cho m∂y vi≈n g≠ch Thu∫n An bà nüt, m° cüc cÚ
lËn cÚ nhfi trong triÀu ho®ng vœa kinh h„n : mÊt on 5 chic tu binh Phỹp cc chng ă
phỹi kổo tËi b∞n phü c¯a Thu∫n, diŒu vfl dıÁng oai.
Bao nhi≈u Ω„n to lỊy lËn Í Ωµy, v˜a mËi xµy th≈m c‹, s¯a cỊ c‹, triÀu Ω÷nh tıÍng l°
v˘ng bÀn v· ΩŸch ch≤ng dø ch◊ trong c‹ hai Ω≈m ng°y, ΩÀu bŸ b∞n phü ΩÂ nüt tan t°nh; n°o
quµn, n°o tıËng, n°o ng˙a, n°o voi, ch∆t th·i ng‰n ngang, ch≠y th·i tæ Ωüi. R∂t ΩÂi c‹ mÊt
chi∆c t°u tr∫n cða nıËc Phỹp tƠng cho triu ữnh ta hi no ch n±m m‚c meo Í c¯a
Thu∫n, kh·ng bi∆t lÏi dÚng mËi thđm !
Triu ữnh sẽ cung qut vậi nhau, tnh ch c‹ mÊt cüch l≠i v›ng tay xin h›a, bøn sai
NguyÕn Tr‡ng HiŒp v° Tr∑n á÷nh TĨc ra t∫n c¯a Thu∫n, nØn n◊ c∑u h›a vËi Thðy sı á· Ω‚c
Courbet v° ·ng Harmand. TıËng lÿnh Phüp l≠i rÊng lıÏng cho h›a, th∆ m° T·n Th∂t Thuy∆t
chıa chŸu bi∆t sˆc m÷nh, vπn mÊt m˙c lÊng quyÀn, t˙ Ω∞c.
Gi˘a lÓc trong nıËc c‹ nh˘ng viŒc ngıÏc süt giüo dµn, v° Í trıËc c¯a kinh th°nh c‹
viŒc Thu∫n An th®m b≠i nhı v∫y, triÀu ữnh li xđy ra mất vic nấi bin gậm gh : vua HiŒp
H›a bŸ T·n Th∂t Thuy∆t gi∆t ch∆t.
Vua HiŒp H›a tuy Í ng·i vua, nhıng kh·ng bi∆t g÷ Ω∆n c·ng viŒc nh° nıËc, t‚i ng°y ch◊
quanh qu∏n vui thÓ vËi m∂y ® cung n˘ m˛ miÀu, l≠i l∂y cða kho ra x°i phü, s¯a sang cung
ΩiŒn ri≈ng Í Kim Lu·ng. áang lÓc nh° nıËc c‹ viŒc ho≠n n≠n nguy vong tˆ phœa, dµn gian
kh‰ sÍ trØm bÀ, m° c‹ ·ng vua ham vui œch k˝ nhı th∆, cÒng l° v∫n s‚ qu‚c gia Ω∆n lÓc b≠i
vong xui khi∆n ra v∫y.
Ph®i bi∆t T·n Th∂t Thuy∆t l∫p vua HiŒp H›a l≈n, ch≤ng qua nhı l° t· mÊt pho tıÏng
trong chÔa Ωà cho dµn c‹ ch th∞p nhang vüi l≠y, th∆ th·i; c›n qun bœnh Í trong tay
Thuy∆t v° TıÈng c®. Hai ngẩi quyn thn bđo th no thữ vua Hip Ha ph®i nghe nhı
th∆. Vua ch◊ c‹ viŒc “g∫t Ω∑u” m° th·i.
Vua HiŒp H›a bŸ Ωø Ω∑u ΩÀ c‰ quü sˆc, cỊng c‹ ˚ tˆc m÷nh, bøn mıu vËi b‡n c∫n th∑n
gi∆t TıÈng v° Thuy∆t. Ng°i cÒng kh·n l∞m, bi∆t hai ·ng ∂y thµn m∫t vËi nhau, nay n∆u tr˜
ΩıÏc mÊt Ωi, c›n mÊt th÷ cỊng kh·ng l°m ΩıÏc viŒc g÷ v° c‹ tr˜ Ωi n‚t cÒng dÕ; m° ng°i l≠i
kh·n hÁn n˘a, l° mu‚n mıÏn tay ·ng n‡ ΩÃ tr˜ ·ng kia. TrıËc h∆t ng°i mu‚n l°m cho hai
·ng ngÈ v˙c ghen ghæt lπn nhau, mËi triŒu ri≈ng ·ng TıÈng v°o trong ΩiŒn m° khen ngÏi

c·ng lao ngfi ˚ r±ng n∆u chŸu gi∆t ·ng Thuy∆t Ωi th÷ s¡ phong thıÍng th∆ n°y th∆ khüc. V·
phÓc cho ng°i, ·ng TıÈng kh·ng chŸu. Ng°i mËi c∑u ·ng Khµm sˆ Ω‹ng Í Hu∆ h„i Ω‹ l° ·ng
Champeaux. L≠i v· phÓc cho ng°i : ·ng TıÈng bi∆t chuyŒn. Ng°i sai ngıÈi Ωem m∫t thı cho
·ng Champeaux tün tÚng ngıÈi Phüp, v° nØn n◊ ·ng Champeaux l°m th∆ n°o v÷ ng°i m°
tr˜ hai k¿ quyÀn th∑n ∂y Ωi k¿o ng°i l°m vua nhı v∫y c˙c kh lm. ỗng Tẩng bt ẽc,
Phan ỏữnh Phễng ủ trang 16/16


gi∆t Ωˆa Ωi thı, r„i cƠng ·ng Thuy∆t h‡p Ω÷nh nghŸ, b∞t vua HiŒp H›a bfi ngÚc, r„i æp u‚ng
thu‚c ΩÊc ch∆t. H·m ∂y l° ng°y 28/11/1883. Vua HiŒp H›a l°m vua ΩıÏc b‚n thüng.
Hai ·ng t·n ngıÈi con ·ng Ki≈n thüi vıÁng l° úng á„ng mËi c‹ 14 tu‰i l≈n l°m vua,
tˆc l° vua Ki∆n PhÓc.
Sau khi t·n vua Ki∆n PhĨc l≈n r„i, ·ng Thuy∆t y≈n tµm Í bÀ trong, v÷ thanh th∆ ·ng
c°ng to, trong triÀu kh·ng ai lm gữ ẽc na ; bày giẩ ch c vic gi∆t Ω≠o, v° t÷m cüch Ωünh
Ωu‰i ngıÈi Phüp. á‚i vËi ·ng Khµm sˆ Phüp Ω‹ng t≠i Hu∆, Thuy∆t c·ng nhi≈n ra m¥t khinh
b◊ v° Ωe gi∆t ch∆t, Ω∆n nÂi ·ng Khµm sˆ sÏ, ch◊ quanh Í trong giËi h≠n nhıÏng a, khÃng
dỹm th mƠt ra n ngoi.
Thỹng 6/1884, quàn Phỹp Ωem 5 chi∆c t°u chi∆n Ω∆n c¯a Thu∫n An y≈u c∑u chi∆m
Mang Cü (l° mÊt ch hiÃm y∆u trong kinh thnh) chiu theo iu ậc. Triu ữnh phđi phỹi
hai Ãng khµm sai Ωem ph∏m v∫t ra c¯a Thu∫n An khao quàn, v xin hơn trong 12 hÃm, sĂ
cho quàn Phüp v°o Ω‹ng t≠i Mang Cü.
H¬n th∆ nhıng mËi c‹ bđy hÃm thữ vua Kin Phểc thun cho 100 lnh Phüp, mÊt trØm
chˆ kh·ng ΩıÏc hÁn, v°o Ω‹ng t≠i Mang Cü, quµn Phüp kỉo v°o Ω‹ng ngay.
Vua Ki∆n PhĨc l°m viŒc ∂y, ·ng Thuy∆t vËi ·ng TıÈng gi∫n l∞m, v÷ hai ·ng Ωang r∞p
Ωünh ngıÈi Phüp, m° Mang Cü l° ch hiÃm y∆u trong kinh th°nh, c‹ quan hŒ vÀ ΩıÈng vfl dŸ
nhiÀu l∞m ; nay quµn Phüp Ω∆n Ω‹ng , khÃng khỹc gữ chơn gi c mữnh. Th r„i vua
Ki∆n PhÓc t˙ nhi≈n ch∆t. NgıÈi ta n‹i r±ng chœnh tay ·ng TıÈng gi∆t. H÷nh nhı m∂y h·m
Ω‹ vua Kin Phểc b cđm, Ãng Tẩng vo thnh an, tàu l° c‹ bi∆t l°m thu‚c, xin ΩÃ cho b‚c
mÊt thang. Thang thu‚c ∂y tˆc l° thanh ki∆m cða ·ng TıÈng gi∆t vua : vua ng˙ chỉn thu‚c
∂y r„i m∂t, v÷ trong c‹ bfi thu‚c ΩÊc.

Ng°y 1/8/1884, hai ·ng t·n em ruÊt vua Ki∆n PhÓc l° úng LŸch l≈n l°m vua, k˝ nguy≈n
H°m Nghi.
Nhıng ·ng Khµm sˆ Phüp th¯ thÈi l° Ãng Rheinart khÃng chu cÃng nhn. ỗng
Thuyt sai ng ht c® c¯a th°nh l≠i, tfi ˚ r±ng nh∫n hay kh·ng nh∫n ·ng cỊng kh·ng c∑n.
Sang n¯a thüng sau, quµn Phüp Ω∆n thŸ uy Ω·ng q, ·ng Thuy∆t ph®i mÍ c¯a th°nh, ΩÃ
vua H°m Nghi ti∆p Khµm sˆ Phüp t≠i ΩiŒn C∑n Chünh. B®n ΩiÀu ıËc hai nıËc Phüp ViŒt k˚
t˜ bao làu, m cha thi hnh, thữ nay em ra thi hnh. Cuấc bđo hấ thnh lp.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 17/17


5) Vua thua ch≠y d°i

H„i Ωang n‹i Ωµy (1884 bıËc qua 1885), ting l ngẩi Phỹp ă ly binh lc chinh phc
ẽc cđ Trung Bc lẻng ká v chiu theo iu ậc 1884, triu ữnh nậc Nam ă phđi nhữn
nhn nıËc Phüp ΩŸnh cuÊc b®o hÊ r„i, nhıng m° cuÊc bđo hấ mậi thc hin v danh ngha
thữ c, v tinh th∑n th÷ chıa.
Nghÿa l° lĨc b∂y giÈ nıËc Nam chŸu m∂t chð quyÀn, m° ph∑n lËn dµn tµm sÿ khœ Ωang
hØng müu üi qu‚c, chıa chŸu khu∂t phÚc.
C‹ hai l¡ c‚t y∆u.
TrıËc h∆t, ngıÈi Nam thuÍ ∂y vπn chıa nh∫n bi∆t nh˘ng cüi th˙c l˙c vØn minh hÔng
cıÈng cða ngẩi Phỹp, mƠc du mữnh giao phong àu bi t∏u Í Ω‹, t◊nh kia th°nh n‡ k∆
ti∆p trıËc sau th∂t thð nhı cüch con t±m lü dµu.
Ch∞c c‹ ΩÊc gi® ph®i l∂y l°m l≠, sao v˜a mËi x®y ra cỹch tỹm chc nỉm trậc no phđi
làu gữ, chnh ngẩi Phüp qua Ωµy Ω‹ng thun ΩĨc sĨng, khiÃn tıËng ΩiÀu binh giƠm cho
vua Gia Long mËi th∞ng n‰i Tµy SÁn, v∫y th÷ cüi th˙c l˙c vØn minh hƠng cıÈng cða ngıÈi
Phüp, l¡ n°o ngıÈi Nam kh·ng bi∆t cho ΩıÏc ? Song Ω∂y ch◊ l° mÊt viŒc quan hŒ ri≈ng vËi
nh° vua, cˆu giÓp ri≈ng cho nh° vua n‡ Ωang tranh h°nh vËi nh° vua kia, th°nh ra dµn
chĨng Ωµu c‹ hay bi∆t.
á∆n lÓc binh Phüp sang chinh phÚc, l°m cho ta, Ω∂t ti≈u l∑n m›n, tr∫n thua Ωi≈n Ω®o,

m° ta vπn tıÍng l∑m v° Ω‰ trĨt nh˘ng nguy≈n nhµn ∂y t˙ Ωµu chˆ chıa bi∆t v° cỊng chıa
chŸu r±ng ngıÈi m≠nh ta y∆u, ngıÈi hay ta dÍ, ngıÈi gifii ta høn. TËi Ω‹ v° Ω‚i vËi th˙c l˙c
cða ngıÈi, sÿ phu ta mất ng, dàn chểng ta mất ngđ, vn c‹ nh˘ng quan niŒm coi thıÈng,
nh˘ng c®m giüc xem kinh l≠ l∞m.
Sÿ phu th÷ t˙ Ω∞c t˙ tin vÀ nh˘ng phæp t∞c Nghi≈u Thu∂n Kh‰ng M≠nh, v° h‡c thu∫t
“T¯ vi∆t Thi vàn, ngoi ra, nht thit cỹi gữ khỹc l ΩÀu coi l° di ΩŸch.
Cˆ xem mÊt b°i “BiŒn di lu∫n” cða ·ng Vfl Ph≠m Kh®i can vua T˙ áˆc mıu toan c®i
cüch, cỊng Ωð bi∆t tı tıÍng cða c® sÿ phu ta Í ΩıÁng thÈi. Chœnh b°i Ω‹ l°m vua T˙ áˆc xi≈u
l›ng, kh·ng bi∆t nghe lÈi cða chœ s Nguyến Trẩng Tấ xin cđi cỹch duy tàn văn thẩi cu
quc. Vic nguy vong ca quc gia v th˙c l˙c cða ngıÈi Phüp sÈ sÈ trıËc m∞t Ω‹ r„i, nhıng
sÿ phu vπn nghÿ m÷nh l° hay l° gifii hÁn.
C›n dµn chĨng c°ng kh·ng th∂y th˙c l˙c cða ngıÈi, Ω∆n nÂi tıÍng r±ng c∞m cµy nh‡n
dıËi s·ng — l°m nhı k∆ cða Tr∑n Hıng á≠o Ωünh quµn Nguy≈n Í B≠ch á±ng giang ng°y
xıa — ch∞c l°m t°u tr∫n Phüp phđi thng ỹy m chữm. Thy ngẩi Phỹp cao lận vm vẻ,
cho l nƠng n, chc h khÃng bit bi lÊi, kh·ng thà ch≠y mau ; th∂y Ω„ cða ngıÈi Phüp
dƠng ΩÃ Øn b±ng s∞t, kh·ng ph®i ΩỊa büt nhı m÷nh, th÷ cho l° mıÈng mün ; th∂y sĨng Ω≠n
cða ngıÈi Phüp b∞n mau nhı bi∆n m° trĨng Ωµu ch∆t Ω‹ th÷ cho l° h‡ c‹ thu∫t qu˝ phỉp
ma.
Trong khi ngıÈi m÷nh c›n chıa nh÷n ra s˙ th∫t, chıa chŸu sc mữnh hứn, t nhin cuấc
bđo hấ tuy nh ri, m° nhµn tµm sÿ khœ chıa thà tr∂n phÚc ΩıÏc cềng l lĂ thẩng.
Sau na, dàn tấc mữnh t xa v‚n c‹ cüi tinh th∑n chi∆n Ω∂u t˙ t„n, tr≈n con ẩng
lch s ng ng my ngn nỉm, ă tng bao phen ch‚ng Nguy≈n, c˙ Minh, bi∆t s˙ th∞ng
b≠i. D∑u c‹ lĨc b≠i cỊng chi∆n Ω∂u tËi cƠng, kh·ng khi n°o chŸu bÂng ch‚c v›ng tay khu∂t
phÚc. Cüi tinh th∑n Ω‹ cða ngıÈi ViŒt Nam chœnh ·ng á≠i Óy Gosselin v° nhiÀu quan binh
khüc c‹ d˙ v°o cuÊc chinh phÚc nıËc Nam ΩÀu th≤ng ngay nh÷n nh∫n.

Phan á÷nh PhƠng đ trang 18/18


BÍi v∫y, sau khi triÀu Ω÷nh thĨc thð v· phıÁng v tha nhn bđo hấ ri, dàn tàm s

kh vn chıa chŸu h°ng phÚc. C›n büt g≠o n°o Í trong kho, vi≈n Ω≠n n°o Í n›ng sĨng, ngıÈi
m÷nh c›n mu‚n Ωem trĨt ra h∆t, ch˜ng n°o th∫t l° th∆ cƠng sˆc kiŒt s¡ hay.
Th˜a c‹ cüi nhµn tµm sÿ khœ ∂y, vØn thµn cüc t◊nh n‰i l≈n tˆ tung, trong lĨc Í kinh
th°nh T·n Th∂t Thuy∆t ho¥c t˙ bi∆t hay kh·ng t˙ bi∆t l° b°n cÈ t∂t thua, cÒng nh∂t ΩŸnh Ωi
mÊt nıËc cÈ ch‹t r„i mËi chŸu Ωà cho ngıÈi ta chi∆u bœ.
á‚i vËi ngıÈi Phüp, nhı ai n∂y ă r : bao giẩ TÃn Tht Thuyt cềng l ngıÈi chð
Ωünh tËi cƠng, kh·ng mu‚n cho triÀu Ω÷nh k˚ h›a ıËc, kh·ng mu‚n cho quµn Phüp v· Ω‹ng
Í Tr∂n B÷nh á°i (tˆc l° Mang Cü), kh·ng mu‚n cho nıËc Phỹp Ơt cuấc bđo hấ kinh Ã.
Nhng vữ tữnh th∆ h„i b∂y giÈ, triÀu Ω÷nh sÏ thua quü, cho n≈n ΩiÀu g÷ cỊng chŸu nhıÏng bÊ
ngıÈi Phüp, th∆ l° kh·ng hÏp vËi ˚ mu‚n cða Thuy∆t chĨt n°o. Ph®i bi∆t r±ng Thuy∆t
kh·ng ıa ngıÈi Phüp ra m¥t, kh·ng thøm gi∂u gi∆m g÷. Tuy th∆, ngıÈi Phüp cỊng Ωem l›ng
y≈u m∆n qu˚ tr‡ng ·ng ta l° con ngıÈi c‹ trung, c dềng, cho nn ă cy ngẩi vữ Ãng thƠ
ghỉt Ω∆n nÂi kh·ng mu‚n giüp m¥t ngıÈi Phüp bao giÈ — l∂y thÈi th∆, l∂y nghÿa l˚, l∂y tıËc
lÊc, l∂y oai quyÀn dÚ dÂ, ΩÃ cho ·ng phÚc theo, nhıng kh·ng hÀ l∂y thˆ g÷ khi∆n cho ·ng
ΩÊng l›ng Ω‰i ˚ Ωi ΩıÏc. Nh∂t l° t˜ khi binh Phüp chim mt Trn Bữnh ỏi v lp tri ng
quàn trong th°nh, th÷ cüi khœ c˜u phπn huy∆t chi∆n cða ·ng ta c°ng ph˜ng ph˜ng b‚c l≈n
kh·ng thà d±n ΩıÏc n˘a. çng thıÈng n‹i lu·n miŒng vËi k¿ t® h˘u :
— Phen n°y ta quy∆t s‚ng thüc vËi Tµy mËi ΩıÏc.
Tr≈n kia ă ni Trn Bữnh ỏi l mất ni him y∆u cða kinh th°nh v° r∂t c‹ quan hŒ
vËi ΩıÈng vfl bŸ. Th∫t th∆, ch ∂y c‹ cüi h÷nh th∆ quanh co hiÃm trÍ, tr≈n c‹ Ω„i Ω‚ng l∂n üp,
dıËi c‹ s·ng nıËc th·ng v°o, c‹ Ωð c® m‡i s˙ c∑n dƠng trong viŒc thð th°nh v° dÚng vfl.
TriÀu Ω÷nh ta l∫p ra ch Ω‹ Ωà Ω‹ng quµn, chˆa khœ giËi, c‚t Ωà ch‚ng gi˘ kinh th°nh, coi
nhı l° cu‚ng h‡ng cða kinh th°nh v∫y. Nay binh Phüp chi∆m gi˘ m∂t Tr∂n B÷nh á°i, tˆc l°
ch∫n m∂t cu‚ng h‡ng kinh th°nh, kh·ng c›n c˙a qu∫y ΩıÏc n˘a. Hu‚ng chi Thuy∆t nghÿ
r±ng cuÊc b®o hÊ nay l≠i th°nh l∫p, th∆ l° t˜ Ωµy vua m∂t quyÀn, quan m∂t quyÀn, dµn m∂t
quyÀn ; hi no mữnh ang ngt ngng lm ch quàn, bày giẩ phđi xung lm k tễng
phc, Thuyt ly lm phπn u∂t kh‹ chŸu l∞m. Th°nh ra mÊt hai Thuy∆t quyt tàm phđi
chng c binh Phỹp mất phen, thàn mữnh c‹ ch∆t cÒng bfi.
Nhıng Thuy∆t d˙ bŸ mÊt cüch ch∞c chn ă, ri mậi khai chin.
Trậc khi nh ỹnh, ă tnh sn sng n bậc lui. ỗng ta triu tp h∆t cüc tıËng sÿ

l≠i bÊ Binh m° n‹i r±ng :
— LĨc n°y qu‚c gia mËi chœnh l° lĨc c∑n dƠng Ω∆n trüi tim v° tay sÓng cða b‡n ta, v∫y
b‡n ta ph®i c‚ sˆc l°m sao, h‡a may c‹ l·i kæo thÈi th∆ l≠i ΩıÏc, chˆ kh·ng l¡ chıa chi ă b
tay m chu... Coi kữa, cỹi giẩng mữnh nm th nay, ngıÈi ta xa l≠ Í Ωµu tËi leo l≈n n±m
ngð ngüy kh›, l°m sao m÷nh chŸu ΩıÏc !
Th∆ r„i mÊt m¥t ·ng sai l∫p sÁn ph›ng t≠i Cam LÊ (thuÊc t◊nh Qu®ng TrŸ) Ωem v°ng
b≠c tiÀn g≠o l≈n chˆa t≠i Ω‹ r∂t nhiÀu, ph›ng sau n°y Ωünh c‹ thua thữ ly ch lm ch
lui chàn. Mất mƠt ·ng mÍ trıÈng t∫p vfl, truyÀn lŒnh cho cüc vŒ, cüc doanh ΩÀu ph®i ng°y
Ω≈m luyŒn t∫p si≈ng nØng, Ωà nay mai nh° nıËc dÔng Ω∆n. L≠i lo røn khœ giËi, ΩÓc sÓng Ω≠n
rfl nhiÀu, sai Ω°o h°o Ω∞p Ú Í trong kinh th°nh. T‹m l≠i, nh∂t thi∆t cüi g÷ c∑n dÔng quan hŒ
cho viŒc nıËc dÔng binh, Thuy∆t ΩÀu lo d˙ bŸ s≥n s°ng.
R„i Thuy∆t cÔng TıÈng b°n tœnh viŒc Ωünh. TıÈng n‹i r±ng :
— NıËc ta bao nhi≈u nỉm nay gƠp vic binh ao luÃn măi, rẩng mi ngă nghing, dàn
gian kh s lm ri. Nay nỉm mậi r„i (1883) binh Phüp Ωünh phü tan t°nh c¯a Thu∫n An,
tàm kh ca quàn ta ă nao nểng khip sẽ lünh. Nay Ωünh nhau ngay gi˘a kinh th°nh, tuy
m÷nh c∫y c‹ th°nh cao h°o sµu, nhıng m° sĨng Ω≠n cða ngẩi ta gh gậm, bn tậi àu thữ
Phan ỏữnh Phễng ñ trang 19/19


ng‡c Ωü ΩÀu chüy tan tËi Ω‹ ; chÓng ta bµy giÈ sinh s˙ khai chi∆n, sÏ l°m phiÀn lÚy cho
Thünh thıÏng, v° c˙c kh‰ cho quan quµn, tıÍng kh·ng c‹ œch lÏi g÷ m° l≠i c‹ h≠i n˘a.
Vπn bi∆t thÈi cuÊc r‚i ren Ω∆n nhı th∆, nhıng sao trıËc kia, vic gữ Tẩng cềng tỹn
thnh cho Thuyt, n bày giÈ n‹i tËi viŒc Ωünh th÷ TıÈng l≠i can khỉo, tˆc l° c‹ ˚ l®ng ra.
Tuy l° hiÃu thÈi th∆ m¥c l›ng nhıng cỊng bÍi nay ˚ hıËng cða TıÈng ă thay i. Trậc kia
Ãng thy trong triu c Thuyt mnh thữ Ãng theo, nhng nay nậc Phỹp ă thnh lp bđo
hấ ri, thữ bđo hấ mnh, Ãng b Thuyt m theo bđo hấ. ỗng vn thm tht ra vo b≈n t›a
Khµm lu·n, mÚc Ωœch ch◊ lo gi˘ v˘ng cüi thàn danh phể qu ca mữnh thữ thÃi, nậc cn
thnh c›n, ·ng cÒng l° ThıÏng thı, nay nıËc m∂t th°nh m∂t, ·ng cÒng vπn l° ThıÏng thı,
c‹ thiŒt th›i chi m° lo nghÿ Ω∆n viŒc khüc n˘a.
Thuy∆t nghe TıÈng khuy≈n can, bit l Tẩng ă bin tàm ri.

ỗng quyt hnh ấng mất mữnh.
Li cn mất nguyn nhàn ny khin cho ·ng c°ng m≠nh l›ng quy∆t chi∆n.
Ng°y 19/5/1885 l° gi˘a nØm m∂t kinh th°nh, Thðy sı Ω· Ω‚c Phüp l° ·ng de Courcy
em 1500 quàn t Bc ká vo Hu, cn ph®i chuyÃn ΩŒ bˆc qu‚c thı cða Chœnh phð b≈n
Phüp gÍi sang cho vua nıËc Nam. TrıËc khi ·ng tı giy qua triu ữnh, xin triu ữnh phđi
thit i triu tip kin Phỹp s. ỗng r bit trong triu Ω÷nh b∂y giÈ, Thuy∆t v° TıÈng
l° hai ngıÈi tr‡ng y∆u, cho n≈n trıËc h∆t ·ng mÈi TıÈng v° Thuy∆t qua b≈n t›a Khµm sˆ ΩÃ
tıÁng ki∆n v° thıÁng thuy∆t viŒc nậc ă. Thuyt ni thỹc l mữnh c bnh khÃng chŸu Ωi,
duy c‹ TıÈng v° Ph≠m Th∫n Du∫t sang, nhıng á· Ω‚c De Courcy kh·ng chŸu, c‚ Ω›i cho
ΩıÏc Thuy∆t sang mËi nghe. Thuy∆t sÏ m÷nh qua bŸ trĨng k∆ g÷ chØng, n≈n nh∂t ΩŸnh kh·ng
Ωi. á· Ω‚c De Courcy gi∫n l∞m, trong ˚ mu‚n c‹ ng°y Ωem quµn sang t∫n bÊ Binh ΩÃ b∞t
Thuy∆t. Nghe tin n°y Thuy∆t cÒng gi∫n, ng°y Ω≈m thıÈng l∂y Ω≠o quµn phπn nghÿa ΩÃ
ph›ng thàn, v ngh bng rng n ă nh bt mữnh, th÷ m÷nh Ωünh n‹ trıËc xem sao !
Thuy∆t bøn nghi≈m sc cho cỹc quàn dinh phđi kim soỹt quàn lnh v° sÓng Ω≠n cho
s≥n s°ng c∑n kœp. LÓc ∂y TıÈng v cđ ữnh thn thy vy, u tng rng Thuyt l°m th∆
ΩÃ ph›ng thµn Ω∂y th·i. Nhıng c‹ bi∆t Ωµu Thuyt ă ch trng quyt chin.
Bao nhiu k tễ tấi, ·ng ΩÀu tha ra h∆t, cho Øn chÁi m∂y ng°y, ri la chn rứn tp lm
mất o quàn cđm t, cho Ωi ti≈n phong. á∆n t‚i h·m 22/5, ·ng m∫t trun cho quµn Í cüc
vŒ, cüc dinh chia l°m hai Ω≠o t∂n c·ng hai nÁi.
MÊt Ω≠o th÷ sai em ·ng l° Tham biŒn T·n Th∂t Tr∞c (·ng n°y nguy≈n Í sÁn ph›ng t≠i
Cam LÊ, ·ng m∫t triŒu vÀ) qu®n lÿnh, ậc hơn n na m thữ em quàn qua sÃng HıÁng,
hÊi vËi ·ng á· Ω‚c thðy sı ΩÃ Ωünh t›a Khàm s.
Mất o thữ Ãng t quđn lnh, hấi vậi ChıÍng vŒ Ω≠o quµn ph∂n nghÿa l° Tr∑n Xuµn
So≠n ΩÃ ỹnh Trn Bữnh ỏi.
Sp Ơt mu c àu , Thuyt truyÀn lŒnh cho ba quµn Ω∆n canh hai Øn cÁm, canh t
khai chin. ỗng ra hiu lnh cho tậng s nhı th∆ n°y : “Gi∆t cho h∆t, Ω˜ng ΩÃ cho thng
no sng st nghe ! Vữ chểng cđ gan chc tˆc ta ; c‹ chØng ch◊ ΩÃ cho mÊt hai Ωˆa s‚ng, ΩÃ vÀ
büo tin cho ngıÈi chÓng bi∆t r±ng ta th∞ng tr∫n m° th·i !
Cˆ theo nhiÀu ngıÈi n‹i thữ cỹi mu ỹnh ca Thuyt, quđ Tẩng khÃng d v· m°
cÒng kh·ng bi∆t chi h∆t. Nhıng ngπm nghÿ cho k, chc hn Tẩng bit, ă qua mt bỹo cho

ta Khàm s hay ri, nu khÃng thữ sao quàn Phỹp ă bit m d b trậc.
ỏn canh t, Ãng Thuyt t dn mất o quàn ỹnh Trn Bữnh ỏi, ting sểng i bỹc
bn vang cđ kinh thnh. Nhàn dàn ng ngð l¥ng l¡, bÂng ti∆ng sĨng n‰ li≈n thanh, l°m ai
cỊng gi∫t m÷nh kinh sÏ, nüo ΩÊng d˘ dÊi. Binh Phüp xu‚ng h∑m m° nĨp, chË kh·ng thøm
Ωünh, th◊nh tho®ng ch◊ b∞n mÊt v°i phüt sÓng Ω≠i büc ΩÃ Ωüp l≠i, c‚ chÈ cho süng mËi Ωünh.
Phan á÷nh PhƠng đ trang 20/20


Vữ lểc y cn m khuya, quàn Phỹp khÃng bit quàn Nam ch no, tht s bao nhiu vđ
li cÒng chıa m∂y thuÊc ΩıÈng Ω∂t, th°nh ra Ωünh ban Ω≈m kh·ng tiŒn. C‹ ngıÈi bi∆t v∫y,
Ω∆n hi∆n k∆ vËi Thuy∆t l°m sao xe ΩıÏc m∂y kh∏u sÓng Ω≠i büc, lỉn Ωem tËi ch quµn Phüp
Ωang nĨp ∏n m° b∞n xđ vo, thữ git cht ẽc rỹo. Nhng Thuyt li sẽ l k ng mu
phđn quc, nh d cho quàn m÷nh v°o ch mai phÚc sao Ω‹, n≈n chi kh·ng nghe. Thuyt c
vic hà quàn bn măi. Quàn ta bn ho°i, b∞n hðy, m° kh·ng nghe quµn Phüp ΩÊng tŸnh gữ,
thữ tng di dất rng quàn Phỹp Trn Bữnh á°i ch∆t c® r„i, cho n≈n Thuy∆t vÊi v°ng sai
ChıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n büo tin v°o trong cung r±ng : quàn Phỹp Trn Bữnh ỏi ă b
quàn ta gi∆t h∆t ; th◊nh tho®ng c‹ Ω·i ba ti∆ng sĨng Ω≠i büc, ∂y l° sĨng cða t°u Phüp Ω‹ng Í
ngo°i th°nh b∞n v°o thŸ oai Ω‹ th·i.
MÊt m¥t Thuy∆t l≠i sai v∑n sĨng Ω≠i büc l≈n m¥t th°nh, nh∞m t›a Khµm sˆ m° b∞n
th≤ng sang, l°m hı h≠i m∂t nhiÀu chÂ. C›n Ω≠o quµn cða T·n Th∂t Tr∞c cỊng b∞n phü Í
chung quanh t›a sˆ r∂t l° d˘ dÊi.
Quµn ta bn c măi, n ni kho thuc sểng ti Trẩng áŸnh g∑n h∆t, Thuy∆t bøn sai
quµn ch≠y vÀ büo cho TıÈng hay, TıÈng tr® lÈi r±ng :
— Tao c‹ bi∆t thu‚c Ω≠n Í Ωµu, hay ra n‹i vËi quan TıËng Í vıÈn H∫u B· (tˆc l°
Thuy∆t, khi Ω‹ Ωang Ω‚c quµn Í phœa vıÈn H∫u B·), ΩÃ ·ng ∂y liŒu sao th÷ liŒu...
C›n bao nhi≈u thu‚c Ω≠n, Thuy∆t vπn cˆ hà quàn bn vo Trn Bữnh ỏi, bn sang ta
Khàm s măi. Quàn Phỹp vn im lƠng, khÃng ấng tnh gữ cđ. Măi n tđng sỹng, quàn ta
ht sch n ri, khÃng cn gữ m bn na. By giẩ quàn Phüp Í Tr∂n B÷nh á°i v° b≈n kia
s·ng mËi khÍi th∆ ph®n c·ng. Bao nhi≈u sĨng Ω≠i büc Í tr≈n Ω°i, v° Í t°u chi∆n Ω∫u ngo°i
s·ng, ΩÀu chÿa mỊi v°o trong th°nh m° b∞n : Ω≠n bay nhı mıa r°o, ti∆ng vang nhı s∂m

d∫y. Th·i th÷ nh° c¯a Ω‰ tan, quµn dµn bŸ Ω≠n ch∆t ng‰n ngang, trong th°nh Ω∑y ti∆ng k≈u
trÈi, ti∆ng kh‹c l‹c...
Quµn Phüp Í dıËi thðy, li kổo ln bấ, ỹnh sn măi vo, lm cho hai o quàn ca ta
trong ngoi u b ỹnh cđ, th°nh ra tün lo≠n, m≠nh ai n∂y t÷m ΩıÈng ch≠y thoüt thµn,
chen l∂n x· Ω≠p lπn nhau m° ch∆t th≈m mÊt mË n˘a.
Süng h·m ∂y (24 ta) v°o kho®ng 9 giÈ, TıÈng bi∆t t∂t nhi≈n Thuy∆t b≠i tr∫n r„i, vÊi
v°ng ch≠y v°o trong cung tµu viŒc nguy c∂p, xin vua H°m Nghi v° Tam cung mau mau xu∂t
th°nh, ch≠y l≈n Khi≈m LØng ΩÃ t≠m lünh. Tin n°y l°m ch∂n ΩÊng trong cung, v÷ ai cỊng
tıÍng — theo lÈi Thuy∆t büo tip hi khuya Trn Bữnh ỏi ă khÃi phc v tày ta
Khàm, bn kia Hng giang, ă b quµn ta t°n süt r„i m°. Tr≈n t˜ m∂y b° Thüi h∫u v°
Ho°ng Ω∆, dıËi tËi cüc thŸ vŒ cung nhµn, bÂng dıng nÂi l≈n tr∫n mıa nıËc m∞t ; ti∆ng kh‹c
vang ΩÊng nÊi cung. NhiÀu ngıÈi v˜a g°o kh‹c, v˜a m∞ng ch¯i Thuy∆t h≠i nıËc büo ΩÈi. Ai
n∂y quÁ g‹i h°nh trang kh·ng kŸp. Trong lÓc quü ı nguy c∂p vÊi v°ng, Ωˆc H°m Nghi ch◊
kŸp Ωem theo ∂n Quc bđo v mất t vng bc tễy thàn. ỗng H˘u quµn á· th‚ng H„ HiÃn
ph› xa giü ra c¯a tày nam chy ln pha tày do ngđ Kim LuÃng.
May quü, xa giü v˜a ch≠y ra khfii th°nh ΩıÏc mÊt lüt, th÷ binh Phüp t˜ Tr∂n B÷nh á°i
v° b≈n t›a Khµm ti∆n v°o Ω∆n nÁi. Nghe m∂y ·ng gi° b° c® mÚc kœch cüi c®nh th°nh phü
qu‚c vong, nay c›n s‚ng s‹t, thu∫t chuyŒn r±ng süng h·m ∂y chœnh mÊt ngıÈi Ω°n b° Phüp,
vÏ mÊt thi∆u Ĩy, cỴi ng˙a c∑m Ω∑u mÊt toün lœnh ü—r∫p, x·ng pha l¯a Ω≠n m° ti∆n v°o
th°nh trıËc h∆t, leo l≈n k¸ Ω°i ta, h≠ cÈ Ωu·i nheo xu‚ng, kæo cÈ tam s∞c l≈n. (H„i ny bn
Phỹp quàn ch ă , ỏ tam Cấng ha ă thnh lp ri).
Chng quan li nhàn dàn trong thnh ng ln ká i thy hiu cẩ tày bay php phậi,
t nhin bit l quàn mữnh ă thua, thnh mữnh vẻ ri, ai ny kinh hong tht sc, thÃi thữ
k g°o ngıÈi ræo, lıng cflng tay b„ng, kæo nhau Ω°o n≠n, °o °o nhı nıËc ch®y. Ch◊ chen l∂n
d°y Ω≠p lπn nhau m° ch∆t thi∆u g÷.
Phan á÷nh PhƠng đ trang 21/21


B∂y giÈ quµn Phüp kỉo v°o trong th°nh, s≥n Ωang hØng müu, tha h„ chæm gi∆t, Ω‚t
phü tˆ tung. TrıËc h∆t Ω‚t ti≈u bÊ L≠i cða TıÈng, bÊ Binh cða Thuy∆t ; r„i tËi cüc dinh tr≠i,

cüc kho lıÁng th˙c, kho thu‚c sÓng, kh‹i l¯a bay l≈n nghi ngÓt lıng trÈi hai ng°y hai Ω≈m
ch¯a t∞t.
Sau khi ho°n to°n chi∆m lÿnh ΩıÏc kinh th°nh r„i, ngıÈi Phüp phµn binh nghi≈m gi˘
cung ΩiŒn v° cüc c¯a th°nh, r„i bØng b‹ cˆu ch˘a cho nh˘ng quµn sÿ nhµn dµn bŸ thıÁng
tœch, b‚ thœ tiÀn g≠o cho nh˘ng ngıÈi c›n s‚ng s‹t Í trong th°nh, dƠng nhµn c·ng ∂y s¯a
sang l≠i cüc ch t°n phü v° ch·n c∂t t¯ thi. Nhµn dŸp n°y, nhiÀu anh b∞t ΩıÏc v°ng b≠c
chµu büu ch·n gi∂u trong nh° ngıÈi ta m° trÍ n≈n gi°u c‹ lËn. C‹ k¿ mıÏn th∆ c‚ Ω≠o Ωi
Ωµu cỊng l‡t, r„i l¿n vo tậi trong cung cm m rinh cđ nhng màm v°ng chæn ng‡c ra n˘a.
Nh˘ng Ω„ qu˚, v∫t l≠ trong cung truyÀn l≠i bao nhi≈u ΩÈi, lÓc n°y bŸ th∂t l≠c ti≈u tün Ωi
nhiÀu l∞m.
T·i nhË c‹ b°i vø th∂t thð kinh th°nh t® rfl c·ng chuyŒn nghe r∂t ai oỹn năo nễng, n
ni mẩi my nỉm trậc ày nh ng cuấc phđi cm hỹt ngoi ẩng. Vữ c mất anh
ch°ng Ωui l°m nghÀ hüt d≠o, mÂi khi ng„i Ωµu c∂t ti∆ng hüt vø n°y thi≈n h≠ t˙u l≠i r∂t
Ω·ng ; nht l ting hỹt năo nễng quỹ, khin cho ngẩi ta cđm ấng y gan, àm thm gt
ly.
T nỉm ∂t d∫u th∂t thð kinh th°nh trÍ Ωi, h°ng nØm cˆ Ω∆n ba ng°y 22, 23 v° 24
thüng 5 ta, ă thnh ra tc l, nh no trong thnh cÒng b°y nhang Ωøn tr∑u rıÏu, gi∂y
tiÀn, v°ng b≠c, ra trıËc c¯a ΩÃ cĨng vüi c· h„n nh˘ng quµn sÿ trn vong, nhàn dàn t nn
lểc .
Chểng ta ă hi Ωi xa cµu chuyŒn c‚t y∆u r„i, giÈ n≈n trÍ l≠i.
N‹i vÀ NguyÕn VØn TıÈng h„i ∂y cÒng theo ph› xa giü Tam cung v° Ho°ng thıÏng
ch≠y ra c¯a tµy nam, quµn sÿ Ωi theo hÊ vŒ ch◊ c‹ ΩÊ mÊt trØm ngıÈi. Qu∑n th∑n ch◊ c‹ nØm
b®y ·ng bi∆t tin theo kŸp m° th·i. Duy c‹ Ho°ng thıÏng v° Tam cung ng„i vflng lœnh khi≈ng
ch≠y t∂t t®, c›n bao nhi≈u ngıÈi tÔy tÔng ΩÀu ch≠y bÊ theo. R∂t ΩÂi cüc c·ng chĨa, cung
nhµn, Ω∑u t‹c rỊ rıÏi, c≤ng kh·ng mang gi°y, v˜a ch≠y theo xa giü v˜a kh‹c rıng rc, tữnh
cđnh rt l au thng.
Khi qua K Vn r„i l≈n Ω∆n Kim Lu·ng, TıÈng ΩŸnh ph› xa giü t≠m d˜ng l≠i trong
nh° thÈ Ω≠o Thi≈n ChÓa t≠i Ω‹. Ch∞c trong ˚ TıÈng mu‚n læn büo tin cho quan tày bit,
mẩi xa giỹ tr v cung, vữ nậc d∑u m∂t c›n cÒng th∆, kh·ng l¡ ΩÃ mÊt ng°y n°o kh·ng vua.
Nhıng ·ng H˘u quµn á· th‚ng H„ HiÃn thy r Tẩng mun măi chểa cu vinh, lin rĨt

gıÁm ra toan chỉm bay Ω∑u TıÈng. May phĨc, TıÈng sÏ ch≠y tuÊt v°o giüo ΩıÈng tr‚n biŒt
kh·ng düm ra n˘a. Ngo°i n°y, H˘u quµn H„ HiÃn sÏ ch∫m trÕ thữ Tẩng kp bỹo tin cho tày
bit, nn Ãng lt Ω∫t ph› hÊ xa giü ch≠y vÀ ng® trıÈng thi Í l°ng La Ch¯.
Thuy∆t thua ch≠y, cƠng vËi Tr∑n Xuµn So≠n Ωu‰i kŸp xa giü Í Ωµy. Th∆ l° b∂y giÈ b∑y
t·i t›ng vong quanh qu∏n ch◊ c‹ m∂y ngıÈi l° á≠i tıËng T·n Th∂t Thuy∆t, ChıÍng vŒ Tr∑n
Xuµn So≠n, Tham biŒn T·n Th∂t Tr∞c, HiŒp biŒn Ph≠m Th∫n Du∫t, Tham tri TrıÁng VØn
áÕ v° mÊt trØm t≈n lœnh theo hu xa giỹ. Măi n tra, xa giỹ mậi tậi l°ng VØn Xü, r„i nÊi
chiÀu h·m ∂y ra tËi Qu®ng TrŸ, Ω‹ng t≠i h°nh cung.
TıÈng ch≠y v°o nh° thÈ Kim Lu·ng, c∑u kh∏n ·ng Giüm mÚc Caspar Ωem m÷nh ra
h°ng vËi á· Ω‚c Courcy, khi ∂y l° vi≈n th‚ng tıËng cüc Ω≠o quµn Phüp Ωünh h≠ kinh th°nh
ta. á· Ω‚c Courcy ıng cho TıÈng h°ng phÚc ΩÃ cho ngıÈi thay mƠt triu ữnh, nậc Nam
m giao thip, ko lểc y vua t·i ch≠y rüo trong triÀu kh·ng c›n ai.
Qua h·m sau, hai b≈n mÍ cuÊc h›a nghŸ, l≠i cˆ chi∆u theo iu ậc ă k m thi hnh.
Ngha l nậc Nam ph®i phÚc nıËc Phüp b®o hÊ. R„i Ω‹, TıÈng sai ·ng ThŸ lang Ph≠m H˘u
Phan á÷nh PhƠng đ trang 22/22