[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 4 doc

kim lm vui. Nguyến Kiu t hp my chc tn th h i ỉn cập, nay lng ny mai lng
khỹc nhng nh giu c nấi vễng, kh s vậi bn ãng, mun bt ãng, nhng sẽ ãng gii quỹ
khãng sao bt ẽc. Tuy chnh Cao Thng khãng ỉn cập ca ai, nhng cềng mang ting l
u đng ỉn cập.
Ká thc, Cao Thng vn l ngẩi c ch kh to, chng qua thỹc tch vo ỹm lc làm,
chẩ c thẩi c sĂ ra vữ nậc hiu lc, khãng phđi c mun chung thàn mai mất gia
khođng c xanh nậc bic àu.
Cui nỉm t du (1885) c Phan khi ngha, anh em ãng cễng vậi Nguyến Kiu em
60 tn th h ra xin theo. C phong cho lm chc Quđn c v bđo sau sĂ trng dng, vữ bit
ãng l ngẩi c ti to. Quđ nhin, ãng giểp c trong vic quàn, mậi u ă t ra ngẩi c ti
gii. C Phan rt yu mn. Nỉm y ãng mậi c 20 tui.
Sau khi c Phan ă chy ra Bc ri, cỹc tậng s u giđi tỹn ht, duy cn ãng cễng vậi
my ngẩi anh em ng ch l Cao Nu, Cao ỏt v Nguyến Nin, thu nhƠt ly t nhiu tn
quàn v n phc trong nhng rng nểi thuấc lng L ỏấng, l lng ca ãng mu cỹch
khãi phc. Lểc ny bn thàn ca ãng l Nguyến Kiu ă cht ri.
ỗng ngh rng dễng binh m khãng c tin nhiu thữ lm tr gữ ẽc, cho nn trậc ht
ãng ngh cỹch ly tin cho nhiu.
Th on ãng ly tin khi y c kh gữ àu ? Ch em mất vi chc tn làu la xung
nểi, xem lng xm no c nh giu xãng vo t phỹ, cập, l ly ẽc tin ngay, ri li em
quàn vo rng n phc, ai lm gữ ni. Nhng ãng khãng lm. Mất l bit rng : ng rng
nểi nh vy l trn trỹnh qua thẩi m thãi, ch khãng phđi l ni dng v. Hai, nu dễng
li cập bc thữ lm nỹo ấng giàn dan, lẻ ra n phđi t nh git ngẩi thữ mang ting cho
o quàn nhàn ngha. Ba, thẩi by giẩ l thẩi lon lc, nh no c tin cềng b lng trãi git
i xa trn trỹnh hoƠc l chãn ct i, m chnh vễng cềng khãng c my nh giu, thữ
ly tin vo àu. Bi th ãng dễng th on lm tin bng mất cỹch khỹc, l cỹch bt cc.
Trong ngh lc làm c cỹi li bt sng nhng ngẩi nh giu v giam, ri bt em tin
li chuấc cho v gi l cỹch bt cc, t xa x mữnh ă c ri.
ỗng cho th h i d la măi, bit rng hãm y c mất chic thuyn chậ my chc ngẩi
hng vđi i chẽ Trng (tc l chẽ tnh Ngh bày giẩ) bứn em 20 tn kin nhi ra n a
phn lng Triu Khu (thuấc ph Hng Nguyn, l ph s ti tnh Ngh) bt.
Khi thuyn i ngang, ãng chứo xung con ra ỹnh chữm v bt sng cđ bn lỹi buãn

em v giam lng Nam Kim (thuấc huyn Nam ỏn tnh Ngh), chnh l lng ca vẽ ãng.
Dn h v, ãng hiu d rng : Ta bt cỹc ngi cềng l mất vic cc chng ă, vữ hin
nay ngha binh thiu tin hot ấng, cn c cỹc ngi giểp ẻ nhiu t. Vy cỹc ngi vit
th v cho gia nhàn, hn trong mất thỹng em tin li chuấc thữ ta tha v.
Trong mất thỹng, ngẩi nh bn kia em tin n chuấc, ãng tha v cđ. ỗng thu ẽc
6000 ng bc.
ỗng bt cc bn hng vđi ly ẽc 6000 ng bc, c mất ch dng tàm sàu lm, kh
lm, l ct ly tin ểc sểng. Vữ th, sau khi ă ly ẽc mn tin ri thữ ãng i tữm thẽ.
Tữm ẽc bn thẽ, nhng bđo h ln nểi lm vic cho mữnh, l k cập, thữ cềng l vic kh
khỉn, cho nn ãng li phđi gi li cề ra, l cỹch bt cc. ỗng t em my chc tn kin nhi,
v hai lng Trung Lng v Vàn Trung (thuấc huyn Can Lấc, tnh H Tnh), l hai lng
lm ngh thẽ rứn, bt ht bao nhiu thẽ rứn trong lng y dn v L ỏấng, trong mất khu
rng sàu ểc sểng. ỏểc trong mất thỹng trẩi, ẽc 200 khu sểng ht n ca ta, th
sểng phđi nhi thuc ng sểng, ri ch c mỹy ht n, hế nhn con c mỹy c la bt ra
thữ n mậi chy. Cỹi mc ch ca ãng n ă t ẽc mất t.
Lểc by giẩ, quàn giậi thữ ãng ă c 200 khu sểng mậi ểc, tậng tỹ thữ c nh cỹc
ãng Cao Nu, Cao ỏt, Nguyến Nin, quàn lnh thữ mậi mấ thm ẽc 400 ngẩi. Trong 400

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 34/34
lnh y, ãng chia lm hai on : mất on l lnh sểng; sểng bao giẩ cềng np n sn;
nhng hế lểc làm trn, thữ 100 khu sểng bn mất hip trậc, xong ri np n thữ li n
100 khu khỹc bn mất hip sau, c luàn phin nh th, thnh ra khi ỹnh trn, lểc no
cềng c ting sểng n lin thanh, khin cho ch quàn khãng bit ngha binh nhiu sểng
hay t. y, Cao Thng dễng binh c c mu i khỹi nh th.
Sểng c, quàn c, tậng c, l lểc thanh th ca ãng ă hi to, i n àu cềng c t
ngẩi ch li. Giỹ ãng phđi l ngẩi tm thẩng, ch lo khit thàn n ấn khãng chu thn
phc ngẩi Phỹp, nh bn ỏin Honh ngy xa cễng 3000 t s chn hđi tn khãng chu
thn phc nh Hỹn, thữ kh giậi y, binh lc y, nay ng nểi ny, mai qua rng khỹc, nay
cập lng n, mai cập lng kia, ly lng ỉn, c nh th măi cềng c th tung honh
trong chn nểi Hng sãng Lam ẽc trn ẩi măn kip, lm mất ngẩi lc làm anh hễng, ai

ỹnh giơp cềng kh.
Nhng m cỹi ch kh ca ãng to. ỗng cn ngh n vua, n nậc, n anh em ng
loi, n ch tậng cề l c Phan; ni tm li, ch kh ca ãng l lm th no cho nậc Nam
ngẩi Nam, cho nn ãng khãng ly kh giậi , tậng s , lm t tểc, m mun cho kh
giậi cn mnh hn, tậng s cn ãng hn na.
ỗng l mất ngẩi bit lẽng sc mữnh, li c tnh quđ quyt. ỗng t bit rng sc quàn
ca mữnh, sc sểng ca mữnh cn yu quỹ chng, ỉn cập thữ ẽc, ỹnh vậi quàn Phỹp
cha ẽc, cho nn m ngy thẩng lo gày dng th no cho thc lc ca mữnh to ln. By
giẩ, vn lng thc chng phđi lo na, vữ oai danh ãng lểc y to, dàn gian quanh min ă
sẽ, ãng mun bao nhiu go, bao nhiu tin, ch vit giy i cỹc ch nh giu, khin h t
phđi em tin go li nấp, khãng my khi phđi dễng v lc.
Song cn mất khin cho ãng lo ngh nht, l vn kh giậi kiu Phỹp.
ỗng ă tng b ỉn qun ng, nm ngh n mất thỹng trẩi, bỉn khoỉn v vn kh
khỉn ny : ỏă lm thữ tt phđi lm to, m nhng kiu sểng ca ta, l kiu sểng ỉn my th
ny, no chễi sểng, no np thuc mt cãng phu v thẩi giẩ nhiu lm, lm sao ch li
ẽc quàn Phỹp. c mun ỹnh vậi h, tt phđi c kh giậi nh h mậi ẽc.
ỗng ngh rng lm theo nh kiu sểng Phỹp cềng chng kh khỉn gữ, tuy mữnh khãng
c ti sỹng to, nhng c ti bt chậc ẽc tha, vữ th ãng ngh mu k lm sao cho c
mất khu sểng Phỹp ỉn cp kiu.
Lm th no ly ẽc mất khu sểng Phỹp ỉn cp kiu ? Kh quỹ ! Bđo rng mua
ẽc, nhng ẩng sỹ phn thữ mc nghĂn, phn thữ xa xãi, i àu m mua. Bđo rng ỹnh
mất n no gn cập ly mất khu v, nhng n no cềng gi gữn nhim nhƠt, ỹnh
ă chc gữ ly ni. Ch ny, ãng suy ngh gn mun hổo gan nỹt ruất, m khãng bit lm
th no. ỗng vn ni rng : Hế ai tữm ẽc cho ta mất khu sểng kiu Phỹp, thữ ta thng
cho 1000 ng bc. Ai ly ẽc ? Nhng m ngẩi c ch kh thẩng ẽc trẩi giểp ẻ.
Tht th, trong khi ãng ang ngh qun ngh quanh ngh n cỹch mua, ngh n cỹch
cập, ngh măi cha bit lm th no, thữ chẽt c tn lnh vo bm rng : c mất ngẩi l
mƠt, xin vo yt kin bm c vic c mt.
ỗng cho vo. y l ngẩi em kiu sểng Phỹp li cho ãng.
Binh gia ni : Mu s ti nhàn, thnh s ti thin, e c lĂ phđi.

Cao Thng mun kim mất khu sểng ca Phỹp bt chậc ch to, nhng ang lo
ngh ao ậc khãng bit ly àu c mất khu sểng Phỹp lm kiu bày giẩ, bng dng
trẩi xui khin mất ngẩi khỹch l mƠt tậi ngay gia quàn mãn giểp cho ãng ẽc nh
nguyn.
Ngẩi l mƠt vã bm rng :
Nghe ni c lnh ca tậng quàn truyn ra : hế ai ly ẽc mất khu sểng Phỹp em
nấp, thữ sĂ ẽc trng thng 1000 ng bc. Nu bày giẩ tãi ly dàng cho tậng quàn,

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 35/35
khãng nhng mất khu sểng Phỹp, m tậi 15 khu ln, thữ tậng quàn thng cho bao
nhiu ?
Cao Thng mng lm :
Thãi, th thữ trong tri ta bao nhiu tin bc, ta cho nh ngi ly ht.
Tht ra lểc by giẩ, ãng cềng ă c mất vi vn bc trong quàn.
Ngẩi l mƠt xin truyn cho tđ hu lui ra ngoi, ri mt bm diu k. Tổ ra y c mất
ngẩi b con i lnh tp tnh Ngh An mậi vit th v nh ni rng : tậi ngy mai ày c
hai vin quan binh tnh thnh Ngh An dn 14 tn lnh tp ch my hm bc ln n Ph
(thuấc ht Hng Sn) phỹt lng cho binh lnh. LĂ t nhin toỹn lnh y c sểng. ỏ l
mất c hấi trẩi giểp cho tậng quàn. Vy tậng quàn nn sp Ơt cho ngha binh mai phc
gia ẩng, ỹnh toỹn lnh tp m cập ly sểng ca h l ẽc ngay, no c kh gữ ?
Cao Thng ẽc tin c mt ny, ht sc mng rẻ, a tay ln trỹn v ni :
Tht l trẩi giểp ta phen ny !
Tc thẩi, mất mƠt Cao Thng cm gi ngẩi khỹch l mƠt hđo tàm li trong dinh
chi, mất mƠt hấi ch tậng li thng ngh cỹch cập sểng.
ỗng thữ quyt k l kổo ht quàn mữnh ra n ẩng liu ỹnh ly mất trn t chin.
Nhng ãng Cao ỏt va khoỹt tay va ni :
Khãng nn ! Anh tnh k lm nh vy l em cđ ngha binh v bđn thàn anh vo ch
him nguy tn hi m chc l khãng xong vic. Quàn t cha phđi l quàn thin chin, vđ
li th sểng cề k ca mữnh bày giẩ cn lãi thãi quỹ, n bn ra n khãng mnh, i khãng
xa, tãi tng ngy nay nu quàn ta em ton lc ra ỹnh nhau ẩng trẩng cềng sẽ khãng

ch li vậi 15 khu sểng kia. Vy thữ khãng nhng ta lm ă chng thnh cãng m li cn
mang hi n thanh th ca quàn ta lểc ban u na. Theo ngu ca em, vic ny ta phđi
dễng mu thữ hn, quyt khãng nn dễng lc. Em xin dàng k Xut ká bt cãng ká vã b
anh ngh sao ?
Cao Thng suy ngh mất lỹt, gt u khen phđi.
Nguyn l con ẩng t tnh Ngh An i ln n Ph (ch l lng Ph Chàu, chnh
l huyn l Hng Sn ng bày giẩ, thuấc v tnh H Tnh) c nhiu chƠn phđi i xuyn
qua nểi rng rm rữ, him tr. Gia ẩng c mất hn nểi trc chn ngang, khãng c cày ci
no rm v to, ch mc ton l lau sy rt cao, chnh gia c mất con ẩng ấc o. ỗng
Cao ỏt hin k rng ch nn la chn my chc trỹng s, cm ođn ao mai phc hai bn
rng lau sy, chẩ khi no toỹn lnh tp kia nghếu nghn i qua, thữ ta n mất ting phỹo
lm hiu, ri hai bn trỹng s nhđy b ra, xut ká bt m ỹnh, tt ẽc ton thng.
Cao Thng y k, v mun bđn thàn lm vic kh khỉn ny, cho nn tc khc xp Ơt
cãng vic ngy mai chnh ãng thàn dn cđ bn Cao ỏt, Cao Nu, Nguyến Nin cễng hai
mi tn quàn cđm t, nai nt gn gng, cm ođn ao ra mai phc ti .
Quđ nhin, x chiu hãm y, mất toỹn gm hai vin quan Phỹp v 15 tn lnh tp
mang sểng v khing hm bc, kổo nhau i ngang qua rng sy ă ni trn. Bi con ẩng
ấc o nh hơp, h phđi i hng mất, l t tng ngẩi, trong tr khãng ngẩ àu gia băi lau
sy ny m c s bt trc.
Ting giy i cm cấp ng xa, lm du hiu bỹo tin cho phc binh hay trậc.
Tậi chng h i vo gia khođng ngha binh mai phc, Cao Thng ni phỹo ln lm hiu,
trỹng s mai phc hai bn nhđy ra, ming va h hổt, tay va khoa ao, c mi ngẩi nhm
ngay mất k bn nghch m chổm tung honh lon đ. Tấi nghip cho hai vin tiu tậng
Phỹp v 15 chể lnh tp u b chổm ngă ht, khãng st mất ngẩi no, khãng ai kp tr tay.
Vữ h ang i ẩng mt nhc, l loi, bng dng b chổm mất cỹch thữnh lữnh nh th, lm
sao khãng cht.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 36/36
Th l Cao Thng ly ẽc 17 khu sểng, trong c hai khu sểng kiu hai lng, v
600 vin n, my ngn ng bc na, m pha mữnh khãng nh mất git mỹu, cềng khãng

nhc nhn sc khe bao nhiu.
Tr v sn tri, ãng mẩi ngẩi khỹch l mƠt kia trng thng. Nhng khỹch ni
rng :
Thy tậng quàn lm vic ngha hip, tãi vn hàm mấ, trẩi bứn xui khin tãi em li
c nghip giểp cho tậng quàn ẽc thnh cãng thãi. Tãi no c cãng cỹn gữ m thng,
vđ li tãi c phđi vữ ham s tin thng m tậi ày bao giẩ; hãm qua tãi hi thng bao
nhiu l ni chi vy m. S tin thng ny tãi xin li tậng quàn nuãi binh s, ểc kh
giậi, th l tãi mng. Trậc khi t bit tãi xin hin tậng quàn bn ch tin bđo trng,
xin ghi nhậ cho. Luãn dp, c mất bc th kn ày, hế ngy no c Phan v, thữ phin tậng
quàn trữnh c giểp tãi, ngy nay hăy khoan m ra.
Cao Thng mun hi tn h, nhng khỹch cềng khãng chu ni, ch cẩi nht ri ng
dy vỹi di mất vỹi, ra i. Ngẩi ny l thn tin chỉng ? l n s chỉng ? l hip khỹch
chỉng ? l gữ khãng ai bit.
Thu giẩ Cao Thng ch ậc mong c mất khu sểng Phỹp lm kiu, nay ă ẽc
tha măn s mữnh mong ậc ri vy. Cao Thng gi thm rt nhiu thẽ rứn, ri kổo ln nểi
sàu, bt u cãng vic ch to. ỗng t thỹo mất khu ra tng mđnh, xem t c quan
thậc tt cho n cãng dng nh th no, ri m ngy ãng ngi mất bn, c thểc bn thẽ
rứn, c ly tng mđnh sểng Phỹp, theo ểng hữnh thc di vn rấng hơp nh th no m
rứn ểc. My ln u cn h hng lãi thãi. Nhng h hng thữ ãng li bt phỹ ht ra m rứn
ểc li. Rứn i ểc li măi mậi ẽc.
Cãng vic ểc sểng ny lm luãn trong my thỹng rng ră, ẽc cđ thđy 350 khu
sểng ging y sểng Phỹp. Duy c thuc n thữ cn phđi dễng thuc ta.
Ta nn bit Cao Thng rứn ểc ẽc 350 khu kiu Phỹp, tht c cãng phu kh khỉn
to lận bng rứn ểc my mi vn khu. Tht th, lểc by giẩ ãng ta ch l mất ỹm giƠc c,
phđi ln lểt trong nểi bic rng xanh, no ă dỹm ra mƠt chỹn chẩng, vy thữ ly àu
ẽc st, ly àu ẽc ng, li ly àu ẽc mỹy m ểc, ly àu ẽc thuc n m ch
ra n. Th m ãng lm ẽc cđ, l nhẩ ãng c tr xđo c mu v c ngh lc nhn ni
lm. Ruất g trong sểng, thữ ãng dng cày gng dễ un li m lm; st thữ ãng cho ngẩi i
khp cỹc chẽ v cỹc min nh qu, mua nhng mng la, mng nga, cỹc th st vn, v
nhng cy h cuc b, ca cỹc nh nãng, em v p ra m rứn; cn bữ n thữ ãng gp nhƠt

nhng màm ng, ni ng, p giơp ra tht mng ri cun li. Sẽ thiu nhng nguyn liu
cn dễng, nn ãng h lnh cho cỹc dàn lng chung quanh, chia bật nhng ng ng trong
nh mữnh cho ngha binh v em ln sn tri nấp lm quàn giậi.
y , Cao Thng ch nhẩ c nhng ti liu gp nhƠt nh th, m rứn ểc ẽc sểng
n hn hoi, th chung ch dễng sc ngẩi, khãng c mỹy mc gữ ht.
Tậi ày, khãng nhng sểng cề v sểng mậi ă ẽc hn 500 khu, m lng tin cềng
di do, v s quàn lnh mấ thm cềng tỉng ln n gn 1000 ngẩi. Cao Thng t bit lểc
ny mữnh ă c gc hi vng, tc l c c s tn phỹt măi ln v c th bt u mu tnh
vic lận. Nhng phđi c ngẩi danh vng oai quyn lm ch, cm quàn mậi ẽc.
Ngẩi ng thẩi, cn ai hn l ãng ch tậng cề hin ang lu lc n c ngoi Bc:
y l Phan ỏữnh Phễng.
Cao Thng bứn sai ngẩi tàm phểc ra Bc H rậc c Phan v.
Phong tro v lc phđn i ba tnh Ngh An, H Tnh, Quđng Bữnh ă tch mch t
làu, giẩ li ni ln ễng ễng, v kổo di ra ẽc my nỉm na. Ln ny c t chc, c kh
giậi, c k lut, c oai danh, chnh c ngẩi Phỹp thng ngay ă nhữn nhn s tht nh th.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 37/37
Mất v quan Phỹp d cuấc ỹnh giơp Ngh Tnh hi by giẩ l ỏi ểy Gosselin, v
sau vit ra cun sỹch c giỹ tr ta l Nậc Nam trang 313, c on ni v Phan ỏữnh
Phễng i khỹi nh vy :
Cuấc bin lon ca Phan ỏữnh Phễng cm u trn lan rt mau v c thanh th lận.
Sỹnh li nhng ỹm phđn i ni ln v trậc khãng thm vo àu.
Nhng vữ phng lẽc cai tr, vđ li cềng khãng mun lm xãn xao kinh hăi d lun
bn Phỹp, cho nn ày ngẩi ta rỹn giu nhơm ẽc chng no cng hay, khãng ni r cho
bn Phỹp bit.
Lểc , ngẩi ch tậng cm u cđ 4 tnh min Bc Trung ni ln ỹnh li binh ta,
chng t ra mất ngẩi c ti nỉng t chc l lễng : li thm ãng ta c cỹi a v u ỏữnh
nguyn, thnh ra nhàn dàn quy phc ht thđy, vữ dàn ny vn trng hc vn v knh mấ
danh nho.
Tổ ra t trậc tậi ày chểng ta khãng hay Phan ỏữnh Phễng bit sp Ơt tp rứn quàn

lnh theo nh k lut v binh phỹp ẹu chàu; cho nn quàn lnh mƠc y phc ging ht mất
th vậi lnh tp bđn x ca ta, li mang kh giậi l sểng kiu 1874 do ãng b mt ch to ly
rt nhiu, nhng ch to ch no khãng ai bit, tậi nay chểng ta chng h tữm ra.
Tãi c em nhiu khu sểng v tn bn Phỹp; xem n ging mi v nh sểng ca
cỹc xng binh kh nậc ta ch to, n ni tãi a cho cỹc quan binh phỹo th ta xem, cỹc
ãng phđi sng st l lễng, ch him vữ n khỹc vậi kiu sểng ta c hai ch ny thãi : ruất g
khãng sc mnh v trong lng sểng khãng c x rănh, vữ m n bn ra khãng xa,
khãng mnh. Tuy vy mƠc du, nhng sểng ă tng bn cht t nhiu lnh kh xanh, cai
ấi Phỹp v lnh tp, vữ tht ra lểc by giẩ ch c lnh kh xanh ra xãng pha ỹnh giơp ỹm
lon ny, ta phđi ni rng lnh y ă xut lc v thnh cãng mất cỹch v vang.

Ta xem ỏi ểy Gosselin ă tng mc kch v phđi nhữn nhn s tht nh th, bit
ng thẩi ngha binh c Phan cm u khãng phđi giƠc c, hay cuấc phđn i tm thẩng.
Ká tht c t chc, c kh giậi, c lc lẽng t nhiu, ta nn bit nhng thnh tch y do mất
tay lẽc thao ká xđo ca thẽng tậng quàn Cao Thng.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 38/38
9) Bc v


Sau lểc lng ỏãng Thỹi b phỹ, Phan phđi kổo tn quàn ln ng hai ht Hng Sn,
Hng Kh; li sau lểc Hng Sn, Hng Kh tht bi na, c chy ra ngoi Bc, c
nhiu ngẩi cho th l vic lận h hng tan tnh mt ri. C chy, th l cuấc phđn i tiu
ht !
Nhng m n cha tiu ht àu.
S tht, trậc khi bậc chàn ln ẩng ra i Bc h, Phan c nh sn hai cỹi ch
kin, hai cỹi c mu, th no ri cềng thc hnh ẽc mất. HoƠc l hiu triu anh em kin
nhi ch s Bc h ni ln gày nn thinh th tng ng vậi c ng trong v chia bật
cỹi mănh lc ca binh lnh Bđo hấ i; hoƠc l trãng mong tin cy mất ngẩi anh ti ẽc c
thanh nhăn l Cao Thng tậng quàn, nh c th gom gp sc tn, ri li ỹnh trng m

cẩ, qut cẩng phen na.
Vđ chỉng, c xổt k cỹi tữnh th ca c hi by giẩ, mậi bit l khãng th khãng thua,
ă thua khãng th khãng chy, ă chy khãng th khãng ra Bc.
Song, trậc khi mun xổt ra nhng cỹi nguyn do ny vữ àu, tãi tng chểng ta hăy
nn nhữn bit cỹi tàm tch ca c Phan mất chểt ă, vữ c trậc kia vn l ngẩi ch ha
kia, th sao v sau li tr ra mất ngẩi khỹc hn : liu gan ra mƠt chng c vậi ngẩi Phỹp
tậi cễng ?
Tht vy, c l ngẩi hiu bit thẩi th, khãng phđi nh hng nh nho h lu c chp
ng thẩi, i khỹi nh V Phm Khđi l tỹc giđ bi lun Bin di chng hn.
Ta xem hi nỉm 1877, c l mất thy c nhàn vã kinh thi ỏữnh, chnh vua T ỏc ra
u bi thi ỏữnh i, c on hi v thin h i th nh vy : Cỹc nậc Thỹi tày h lm
th no m nậc h mi ngy mất thm hng vẽng phể cẩng ? Tậi mất on khỹc, ngi
hi v quc gia i s lểc by giẩ : Nậc Phểlăngsa vn l mất nậc trng tn ngha, cho
nn em trđ li ta bn tnh Bc ká m An Nghip (Francis Garnier) ă ly hi nỉm 1873,
cn sỹu tnh trong Nam ká, phđi chi Phểlăngsa cềng em trđ nt cho ta, ri hai nậc li
giao hđo buãn bỹn vậi nhau khãng hay hn ? Nhng vữ lĂ gữ nậc Phểlăngsa vn ln
khàn cha chu trđ li, v nay nu nh nậc ta mun thàu phc 6 tnh Nam ká li thữ nn
lm th no ?
Trong bi ỏữnh i ca Phan vit hi , ă bn xa xổt rấng v nguyn nhàn cẩng
thnh ca cỹc nậc Thỹi tày, vữ h vn c thãng minh v thc, li bit trng khoa hc thc
t, cho nn nht thit vic gữ cềng xổt cho cn lĂ, lm cho tậi ni, khãng chu h bing
nhỹc nh mữnh. C li em nậc Nht Bđn phng ỏãng mữnh ra lm chng; vữ Nht sậm
bit duy tàn t cẩng, thnh ra h c c chc chn mất mai sỹnh vai ni gt ẽc vậi cỹc
nậc ẹu chàu.
Ta nn bit hi c Phan ni ày, Nht Bđn ă bt u cãng cuấc duy tàn ẽc mẩi
nỉm ri.
Xem vy, thữ ra ang lểc s phu nậc nh cn ang say m chữm m gia cỹi ngun
hc vn t chng h lu c chp, m c Phan ă hiu bit i khỹi v tữnh th thin h
nh th, àu phđi l ngẩi khãng thc thẩi ?
Cn càu hi th hai thữ c trđ lẩi rng : S th Bc ká v Nam ká khỹc nhau. Ngẩi

Phểlăngsa phđi trđ bn tnh Bc ká, vữ t h ă trỹi vậi iu ậc m ly bậng ca ta.
Cn nh sỹu tnh Nam ká thữ ă c iu ậc triu ữnh k nhẩng cho h, cho nn h cn
ln khàn kim cậ m khãng trđ, l vữ c hai lĂ : mất l cho vng vng ha ậc gia hai
quc gia, vữ nậc Phểlăngsa cễng ta, tuy c tữnh cề ngha xa mƠc lng, nhng m ngy
nay h bỉng qua muãn ngn dƠm tậi ày, bui u cha tin ẽc tm lng ta chàn giđ th

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 39/39
no, thnh ra h cn phđi gi ly t ai ă nhẩng, cho mnh cỹi th lc a v ca h,
v lm cỉn c cho cuấc ha vậi ta. Hai l sỹu tnh ng trong vn l ni t ruấng tt,
thc lểa nhiu, hứn chi h c lng ham tic khãng trđ. Nay mun thàu phc li, thữ iu cn
trậc ht xin triu ữnh b hn tm lng ngẩ vc i. Ngy xa Khng T lm tậng nậc
L, m nậc T em nhng t ruấng ă xàm chim trđ li cho nậc L, ch vữ ngy ly lng
ch thnh i ăi, khin cho cđm ấng ẽc nậc T vy. Th thữ s th nậc nh ngy nay,
triu ữnh cềng nn ly lng ch thnh m i vậi nậc Phểlăngsa th coi. Vđ li, mun
lm vic lận, ng thứm k gữ nhng s tn hai nho nh, c vy mậi nn vic lận ẽc. Nu
xem trong ngẩi Phểlăngsa thit lng ham lẽi khãng buãng, thữ ta c cỹch ly mn lẽi
khỹc cho tng ng, xp x, m xin i chỹc vậi h, v d nh ly thu ca bin trao
quyn cho h m i ly Nam ká, c lĂ h chu, hoƠc l xin bi khođn thm nhiu cho h, ri
trđ ln hi, cềng l mất cỹch

Trong lểc ai ny cềng xui vua T ỏc ly binh lc thàu phc sỹu tnh Nam ká, m
trỹi li, c Phan thữ hin k ãn ha v c phng lẽc nh th, chng t ra c l ngẩi chu
ha ngay t ban u, vn khãng c gữ sinh s hay l dễng binh i vậi ngẩi Phỹp vy.
ỏn lểc c lm quan trong tro, ãng Tãn Tht Thuyt sinh s nghch thễ chng chi
ngẩi Phỹp luãn, c Phan cềng khãng ph ha cđn ngỉn hay ni gữ tậi, ngha l c khãng
mun ng vo phng din y. La nh sau khi ă b cỹch chc v lng , nh ly cỹi thể
in vin lm ni chung lăo, khãng mun quan tàm gữ n vic ẩi na. Vữ c bit rng : s
mt nậc l ti vua quan mữnh d, dàn chểng mữnh hứn, s phn nậc mữnh n lểc phđi b
hnh pht, vy thữ cuấc bđo hấ l do lch s ă xp Ơt xong quỹch i ri, m cềng c thin
khin vy, cn cẻng lm gữ na. Cẩng, lm gữ c ngẩi; cẻng, lm gữ c sc ?

C vn ni vậi cỹc bn ng tàm rng : Phđi chi hi trậc m vua mữnh cềng bit thẩi
th, bit lo lng v vic duy tàn nh vua Minh tr nậc Nht Bđn kia; bn quan li mữnh
ng c n hứn khn nn quỹ, v li c mất s ãng ngẩi thc thẩi ch s nh hng
Nguyến Trẩng Tấ, c sc duy tàn bin phỹp, thữ lm gữ n ni mt nậc.
Nay nậc ă mt ri, ngẩi ta tr li tấi cho Nho giỹo, nhng c Phan ni khãng
phđi tấi Nho giỹo, m ti ni ta hc Nho giỹo khãng phđi ẩng. Nho giỹo gc nậc Tu,
m chnh nậc Tu cềng khn n, ta theo nậc Tu cềng m ui theo, l vữ mữnh v Tu
ch ãm rit ly Nho giỹo theo phỹi Chàu t, c chp, bđo th quỹ, thnh ra trữ tr m khãng
tin ha ẽc. ỏn lểc ngẩi Phỹp qua ly t n phỹ thnh kia lung tung, m s phu mữnh
cn cha tnh ngấ. Xem Nht Bđn kia, h cềng theo Nho giỹo ch gữ, nhng h ẽc lẽi
hn, vữ h bit cỹi hc thuyt Vng Dng Minh phđi tễy thẩi bin thng; cho nn n khi
tip xểc vậi Tày phng mất chểt, l h ấng lng tri b tri k m t cẩng tn ha ngay.
Bao nhiu triu ngẩi ch vữ hc sai v c chp h bi, ă tổ nho xung cđ ri, du mữnh c
c ch nàng dy, nhng ly sc àu m nàng cho ni.
Song le, c khãng chu thn phc ngẩi Phỹp, l vữ c ă chu ngẩi Phỹp v v lc m
thãi, ch khãng mun em thàn ra cho s thay nh i ch n lm ly ẽc mữnh, dễ bit
l c ch ngay cho mữnh cềng vy. C ch mun t cao t khit ly mữnh m thãi.

Th sao c li khi ngha.
ỏ li l mất vn khỹc.
Ta xem nh trn kia ă ni, c Phan tht l ngẩi c ch kin, v tàm tch ca c i
vậi thẩi cuấc by giẩ, tht l r rng lm, nhng sau c khi ngha l vữ c hai cậ.
Trậc l vữ c mng vua.
Sau l vữ c lng ngẩi.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 40/40
Cỹi gc luàn l dng nậc ca ta ngy xa c ba iu ct t : mất l vua, hai l thy,
ba l cha. Ba iu ct t y c nƠng nhơ trn dậi khỹc nhau : vua ri mậi n thy, thy
ri mậi n cha. Vua l mất bc ch i ch tãn, thay quyn Trẩi thng tr chểng sinh
muãn vt. ỏă bit c Trẩi tt phđi bit c vua. ỏi vậi vua, hế ai l ngẩi lm dàn, cềng

phđi tãn sễng, vữ cho rng tc c ngn rau, ming cm manh ỹo, u l n ca vua ban cho,
mun bỹo ỹp li cỹi n y, tt phđi tãn vua mậi ẽc. Bi cỹi quan nim y, thnh ra vua
bđo gữ tãi cềng phđi nghe. Ai vàng mng vua, thữ l ngha s, l trung thn, mi ngẩi u
phđi knh; ai trỹi mng vua thữ l hon thn l tƠc t, ngẩi no cềng c quyn git cht i.
Sẽi giày luãn l vã thẽng tri nhng ngẩi gi l dàn ă chƠt, m tri nhng ngẩi gi
l quan li cng chƠt hn.
Vữ sao ? Vữ quan i vậi vua, cn mc mất cỹi n nƠng hn na, l vua cho cm, cho ỹo,
cho phn, cho son; mang cỹi n y, tc l mang mất mn nẽ rt to, khãng th no trn trỹnh
m khãng trđ ẽc. ỏă ẽc vo hng mang nẽ phn son, cm ỹo ca vua, thữ tt phđi hiu
cỹi ngha Vua lo, tãi nhc; vua nhc, tãi cht cho nn hế vua bđo tãi gữ tãi cềng phđi nghe,
tc l trđ cỹi khođn nẽ phn y, son y, cm y, ỹo y.
Gia ẩi c Phan ỏữnh Phễng, nn quàn ch nậc nh ang cao, ang thnh, nht ban
nhàn dàn ai cềng thẩ luàn l tãn vua, c khãng ẽc khãng tãn; hung chi c li cn mất
tng nƠng hn cỹc ngẩi khỹc, l vo mất bc ngẩi trđi my ẩi chu n phn son cm ỹo
ca vua, vy vua bđo iu chi phđi, c khãng ẽc khãng vàng mng.
Trong khi ang ngi xem vic ẩi, c ngẩi n gi bđo : lm ! m ngẩi y li l ãng
vua mt thnh, mt nậc, ang ấi gi bi, nhum tuyt sng vy theo cỹi ngha Vua lo,
tãi nhc; vua nhc, tãi cht, th no c cềng phđi vàng. Li cn mất lĂ gi hn na : sao
c Hm Nghi khãng chy i àu, m chy ra hai tnh Quđng Bữnh v H Tnh, l bit hai
tnh y cn ch nng da ẽc. Sao vua Hm Nghi khãng bđo ai lm, m bđo c, vữ bit c
l con nh th thn, c đm lẽc, c ti nỉng, c th lm ẽc. n tri ngấ nƠng, lng y thỹc
to n th, khin c li cng phđi vàng mng m khi ngha cn vng.
Mng vua n, th l cỹi t tng ch ha ca c ă bin thnh ra cỹi t tng ch
ỹnh ri. ỏỹnh ẽc thua, cha bit àu, nhng cềng l chng t cho ngẩi ta bit rng :
dàn tấc Vit Nam ny c sc phđn ấng v quyt tranh u tậi cễng.
C vàng mng vua, khãng phđi l vàng liu àu. Khi vua truyn lnh cn vng, v
khi c tàu rng : vàng, l trong bng ă c ch trng lm, ă tữm ẽc ch nng da
lm ẽc cỹi vàng y, ă tữm ẽc cỹc sc mnh lm ni ẽc cỹi vàng y ri : ch nng
da v cỹi sc mnh y, l lng ngẩi.

Tht th, khãng nhng vua bđo c khi ngha m thãi, tậi dàn cềng bđo c cu quc
na.
Lểc c truyn lnh cn vng ra, lm rung ấng lng ngẩi, cho nn ngha s bn
phng em quàn, em lng, em nhit huyt v theo rt nhiu. Nấi nhng ho kit
trong bn tnh Thanh, Ngh, Tnh, Bữnh, trậc kia tđn lc n nểp quanh trong nểi
rng xanh, khãng c ai thng hẽp, m cềng cha bit quy phc ai, thữ bày giẩ u d theo
cỹi ting gi ca c Phan m ra, nghe c ch huy, c cỹi th mnh nh cun nậc, nh
ma, lm cho lng ngẩi sãi ni. Lng ngẩi ang sp thim thip i, nay git mữnh tnh
dy. Cho n nhng hng gi nua yu ui, con tr, n b, khãng c sc lm gữ ẽc, th
m nghe ba ch tn Phan ỏữnh Phễng cềng sinh lng cđm ấng, xt thng, knh phc,
khn Trẩi vỹi Pht cho c ẽc mă ỹo thnh cãng. Cho n nhng bn ph ẩi nnh th,
ch bit mu cuấc giu sang vinh hin, cn sng cht mƠc ai, hế thy ai c bng yu nậc
thng loi, thữ bđo l ngu, di, sau dỹm em sc chàu chu ỹ voi, ly trng chi ỹ
m cht; nay thy c kổo cẩ khi ngha ln, gi bay tậi àu, ngẩi theo tậi , thữ cểng n

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 41/41
cềng phđi knh phc khen thm trong bng rng : Gii. y l ta cha k n nhng hng
giu c thu nay bp chơt tng ng, coi lận hn tnh mng, th m bày giẩ cềng rểt ruất ra
giểp c lm quàn lng. Li cn nhng k cễng inh h tt, xa nay khãng bit vua bit
nậc l gữ, bày giẩ nghe ni l c cỹch mnh cn vng, h cềng lƠn ngi noi nậc, giăi nng
dm sng, tữm n ni theo ph tỹ Xem nhng tữnh trng , thữ bit lng ngẩi tin
phc c l bao nhiu !
Bao giẩ cềng vy, nậc no cềng vy, nhng bc minh quàn, anh ch, ngha s, anh
hễng mun ẽc vic lận, trậc ht phđi d xổt lng ngẩi, ly lm mất th kh giậi
ct t. Hế ă c lng ngẩi quy thun ri, thữ lm gữ mậi c th lm ni. C Phan ỏữnh
Phễng, ă c lng ngẩi tin phc nh th, l ă cm mất th kh giậi mnh trong tay vy,
can chi chng lm ?
Ni tm li, vua bđo lm i, dàn bđo lm i, c gia, nu trỹi mng vua l ngẩi bt
trung, trỹi lng dàn l ngẩi vã dng. Mất ngẩi vn trng cỉn bđn quàn thn nh c,
khãng khi no chu lm ngẩi bt trung; mất ngẩi vn nƠng cỹi t tng quc gia nh c,

khãng khi no chu lm ngẩi vã dng. Mng vua n phđi cđm; lng dàn n, li cng
khãng th b; hung chi cđ mng vua, cđ lng dàn, nh hai cỹi sc mnh thing ling, kổo
ng trậc, y ng sau, khin c nhàn cđm sinh ra kh, nhàn kh sinh ra dng, bứn mnh
mĂ vàng lẩi vua sai, dàn bđo :
Tãi l, du cht cềng cam tàm.
Th l c khi ngha.
T tr i, trậc kia c ch ha bao nhiu, thữ bày giẩ li ch ỹnh by nhiu.
Nhng vy m s th lểc ban u, bt c phđi thua. Th nht l bi cha c t dễng
v. ỏang khi thy thnh tan, vua chy, nậc mt, ba cỹi thđm y cễng dn n mất lểc,
khin cho c phđi nng ruất, cho nn khi binh l khi binh, chậ cha kp tnh n th gi,
m cềng cha kp tnh n th ỹnh. Gi, m lng ỏãng Thỹi ca c, thữ gi gữ ẽc ?
Phm dng binh, tt phđi kim mất ch no him yu ng tri lm gc; ch y phđi c
ẩng giao thãng cho tin chuyn vn ẽc quàn lng v quàn kh, ri tin ln thữ c
th ln thm ẽc t, lui v c th gi vng gc mữnh mậi ẽc. Lng ỏãng Thỹi thữ bt
quỹ cềng nh nhng lng khỹc, nay em quàn ng , gi l ho l h, ch c my cỹi ao
nh, gi l thnh l lềy, ch c nỉm ba bi tre, nu nh ngẩi Phỹp em quàn v sậm mất
ngy no, m Ơt sểng i bỹc nhm ngay vo, y cho ấ mẩi phỹt, thữ c cng sậm thua
mất ngy y, ch lm sao cho ẽc ? Hung chi, ngay n ngẩi trong lng, bn cnh
nhng ngẩi bit yu nậc m theo, li c bao nhiu ngẩi tr mƠt m xu thẩi, t nhin
ẩng t trong lng, v vic hnh ấng ca c lm sao quàn Phỹp li chng bit. V bng
khãng vữ vic ỹnh phỹ my lng c o, m quàn Phỹp v giđi cu, n ni c thua, thữ
chm mất hãm na, quàn Phỹp cềng v n ni, tc l i n ỏãng Thỹi cềng n mt.
Li sau khi mt ỏãng Thỹi ri, m c kổo quàn i ỹnh nay ni ny, mai ni khỹc, th l
cha c cỉn bđn, t nhin ă c th thua nm phc trong ri.
Th gi ă vy, cn th ỹnh cềng khãng c. Cỹi th ỹnh quan h nht quàn giậi.
Quàn giậi ngy xa l gm ao, giỹo mỹc, m quàn giậi ẩi c tuy l ă dễng sểng n ri,
nhng cềng l sểng n phđi cho tt mậi ẽc. Th m sểng n ca mữnh hi , no c ra
hn ra dỹng gữ : gi l sểng ht n, gi l sểng thn cãng, cãng dng kổm hứn quỹ; sểng
ngẩi ta thữ bn mau nh chập v i rt xa, cn sểng ca mữnh thữ nhi măi mậi ẽc mất
phỹt thuc bn, c khi phỹt thuc li h khãng bn ẽc, m bn ra cềng khãng i ẽc

bao nhiu ẩng, sc mnh c khi cềng khãng git ngẩi ẽc. Quàn khỹng chin ca
ta lểc y, kh giậi chng qua ch nhiu gm giỹo, dễ c sểng n cềng l kiu cề xa, c
ỹnh thữ ly gữ m ỹnh. Th ỹnh cềng khãng c, tc l phc sn cỹi c thua na ri.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 42/42
Song le, chểng ta ng tng mất ngẩi c ch kh anh hễng nh c, khãng bit tậi
nhng ch àu. Cỹi c thua c bit trậc, c ă t bit sc mữnh cha c th ỹnh,
nhng m nhàn ẽc lểc lng ngẩi ang nã nc, nng nđy, thữ phđi chp ly m lm ngay.
Tc l gƠp ẽc c hấi thun tin khãng th b qua. Nu chẩ cho khi no d b ẽc cỹc
th, thữ lng ngẩi nguấi mt cn gữ, bi s th hi , phđi ng thẩi, chậ khãng phđi l ă
thẩi ẽc.
Nhng, c ly binh lc bng sểng hứn n xu nh vy, c ly cỹi c s bữnh bng nay
ày mai nh vy, m c gẽng go cm c ẽc vậi quàn Phỹp trong hai nỉm trẩi, ngha
l t cui nỉm 1885 n nỉm 1887, mậi thua chy ra Bc, bit cỹi sc chng chi ca c
cềng khỹ, nu khãng thữ ch trong my thỹng l tan tnh ngay.
ỏon trn kia ă ni rng : c Phan ra Bc, ct hiu triu ch s ngoi Bc, ni ln
lm thanh th cho mữnh. Hi , phong tro vỉn thàn ngoi Bc cềng lận lm, trn khp ra
hu ht cỹc tnh, th nht l my tnh Hđi Dng, Nam ỏnh, Bc Ninh, Sn Tày tnh
no cềng c mất vi ngẩi xng hễng. Nhng trong phn nhiu l giƠc c, hoƠc l ch ly
t thut d dàn, ch khãng ẽc my ngẩi lm ng n ra vic. Vđ li khãng hẽp sc vậi
nhau, cho nn sểng Phỹp cha tậi àu lin tan tậi , chng thnh ra mất th lc gữ ỹng
k. C Phan ra Bc thy tữnh th nh vy, ly lm chỹn nđn, bit rng vỉn thàn Bc h
khãng cho mữnh nng da ẽc, bứn giđ lm mất ãng tể ti nghứo kh Ngh ra,
ngi dy hc mất nh lm ruấng ti huyn Thch Tht tnh Sn Tày. C lng no nh ai,
bày giẩ khãng th hi ra ẽc.
Vữ lểc by giẩ, c tht bi m i, nhng quàn Phỹp vn tm nă rit lm, cho nn phđi
trn trỹnh v i tn h, thỹnh ra ngay n ch nh nuãi c ngi dy hc, c lĂ cềng khãng
bit trong nh mữnh c bc i anh hễng trể chàn. C Sn Tày, nhng vn thẩng c th
t giao thip vậi anh em vỉn thàn ht ỏãng Triu tnh Hđi Dng, hi l gc cỹch
mng ngoi Bc, cn c thanh th hn my ch khỹc. Song nhng th t giao thip nấi

dung th no, tãi ă chu kh mt cãng su tm d lm, cềng khãng th tữm ra ẽc. C
iu l c ly l m oỹn thữ chc ch l vic c ấng cỹch mng, v ch bit rng c c vt
sc ẽc mất ngẩi ho kit v sau cềng ni ln huyt chin vậi binh Phỹp ẽc mẩi my
nỉm trẩi. Ngẩi y l ãng Hong Hoa Thỹm, tc l ãng ỏ Thỹm. Lểc ny, Hong Hoa
Thỹm, cn tr tui, nhng m ngẩi rt anh hễng v c kh khỹi to, nhàn by làu nghe i
danh c Phan, nay d bit tin c Sn Tày, bứn tữm tậi hu chuyn. C thy Thỹm l
ngẩi đm lẽc, ch kh nn rt em lng yu mn. Luãn dp khuyn khch Thỹm nn gp
khi ngha Bc ká.
Nhng tữnh cđnh c Phan lểc ny bun ru lm. Vữ mc ch ra Bc khin cho c nđn
lng bc ch, n i mất ngẩi ang mun vo sinh ra t, khuy nậc chc trẩi, m phđi
bữnh bng thỹc tch lm mất thy nh qu, g u nỉm ba a tr, bđo sao khãng bun !
Ngẩi ta thy tàm s vã liu ca c bấc lấ ra thi vỉn.
Sỹt kh hễng phong ca ãng tậng hi no, giẩ li v cỹi thể ngàm nga nhn nhă ca
nh nho.
Cn nhậ ngy mng mất tt nỉm mu t (1888), c c bi thi khai bểt nh vy :
Lu oanh ữnh ngoi ng hoa chi.
Hoa bỹo xuàn quy nhàn v qu.
Bữnh lănh bỹch nin t nht nhiếu;
Hng sn vn l vng vàn phi.
Ngã gia hu giỹo cỉng trung hiu.
Khỹch a vã tàm oỹn bit ly;
Giai tit th nhàn hnh lc x;
Ngă phễng giai tit bt thỉng bi.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 43/43
Mất bn lng nho ă dch ra quc vỉn, khãng theo th tht ngãn, m dch thnh mất
bi lc bỹt nh sau ày, tãi tng chng nhng ểng ngha ca nguyn vỉn, li cn c v
hay na l khỹc :
Ting oanh non n sàn ngoi
Tin xuàn v m ngẩi àu ?

Ngn thu mất tm cã su,
Non Hng nểi Ng mày u xa xa ?
Hiu trung l np nh ta,
Bit ly y khỹch oỹn m lm chi ?
Tit vui ai cềng vui vy,
M ta ring ni su bi mất mữnh ?
chng u ht, tãi ă ni vỉn chng h Phan cht phỹc hn nhin, ngh sao vit
th, khãng a bo chut Ăo gt gữ ; ta c xem bi thi khai bểt thữ bit.
Tuy l vỉn chng cht phỹc, tàm s cễng su lấ ra trn my vn thi, nhng m ngoi
ch ngãn t ngẩi ta vn nhn thy cha chan trỹng kh nhit trẩng i vậi quàn vng,
vậi gia quc.
GƠp phđi cđnh bun thữ bun, nhng cỹi ch cn vng cu quc nh ă kt tinh li
ri, khãng c mất sc mnh gữ ỹnh cho tan, p cho b ra ẽc na.
Ta nn bit vậi cỹi thàn th phiu lu vã vng nh Phan lểc ny, nu mất ngẩi khỹc
kổm sểt ngh lc can đm, tt phđi sinh ra chỹn nđn m nđn ch bin tàm. Ri, bng khãng
mai danh n tnh, cu ly s trong sch yn n sut ẩi thữ cềng tễy th theo thẩi, tữm
ẩng ra thể mu ly cãng danh s sđn cho sậng tm thàn, ch tấi gữ eo ui măi cỹi
gỹnh giang san nguy him trn vai cho mt ?
Song, vậi mất ngẩi c quyt tàm nhit huyt nh c, s bun ru, s tht vng ă
khãng thng ni ẽc ngẩi, li cn rứn ểc cho ngẩi ẽc gan thm cng, kh thm mnh.
Bi vy, c suy ngh nu khãng nhẩ ẽc lc lẽng vỉn thàn Bc h ni ln thanh ng vậi
nhau thữ thãi, ta li tr v qu nh, chn cề, gp nhp tn quàn, t hp cu tậng, ri li
ỹnh liu vo ra sinh t mất phen na n cht l cễng.
C bứn quyt k tr v H Tnh, thữ va c mt th ca Cao Thng gi ra ni r s
tữnh v mẩi c v gp. Tc khc c sa son ln ẩng nấi ngay ba . Hong Hoa Thỹm
xin i theo, nhng c cđn li m ni :
Nu nh ngi c ch lm vic lận, thữ ngay t Bc, khãng thiu gữ ch c th dng
v, miến l phđi bit i trẽng phu ẩi ch c ngi gữ nhng bậc chãng gai, c mất mc
bn gan st ỹ, n cht mậi thãi.
Ngẩi ta ni rng cỹch t nỉm sau, Hong Hoa Thỹm xng hễng Yn ỏ, ng u

vậi Bđo hấ c trn mẩi nỉm, cho tậi lểc cht, phn nhiu c chu đnh hng kch thch ca
Phan trong lểc làm bit tƠng ngãn ny .
Vic quan phng ca Bđo hấ gt gao, n i Phan khãng dỹm i ẩng bấ, mƠc du
mau hn. C phđi i ẩng bin m v. Ghe vã tậi bn lng Màn Xỹ chàn nểi Hng Sn,
gn chẽ Ch thuấc huyn La Sn.
Cao Thng em quàn nghnh tip ti ày. C bậc ln bẩ, vui mng cđm ấng hin
trn sc mƠt, v vai Cao Thng m ni :
Nay chểng ta li c th t chỹy ngn la ă tn, lm ti nhnh cày ă hổo, tht
nhẩ c sc nh ngi lao kh kinh doanh bit my !

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 44/44