[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 5 pot

10) NÓi VÚ Quang

Th∆ l° cuÊc khüng chi∆n cða h‡ Phan l≠i ph˜ng ph˜ng n‰i l≈n nhı l¯a chüy.
Cao Th∞ng Ω‹n rıËc cÚ vÀ t≠m Ω‹ng tr≈n m∂y trüi nÓi TrÔng Kh≈, Trœ Kh≈, thuÊc
huyŒn HıÁng Kh≈. Nghe tin, tıËng sÿ cỊ l≠i quy t∫p Ω·ng Ω®o. Cao Th∞ng b∏m rfl c·ng viŒc
t˜ khi cÚ Ωi, ·ng ta Í nh° mıu tœnh kh·i phÚc v° ch∆ t≠o khœ giËi ra th∆ n°o. L≠i tr÷nh cÚ
bˆc m∫t thı cða ngıÈi khüch l nỉm trậc ă n mỹch tin cho Ãng i cıËp ΩıÏc sÓng Phüp
vÀ l°m kiÃu, r„i trao cho ·ng bˆc thı n°y ΩÃ tr÷nh cÚ Phan liÀn khi cÚ Í B∞c trÍ vÀ.
Nghe n‹i l° m∫t thı, cÚ l∂y lm l, tng l cm nang diu k gữ ày; ch˜ng mÍ ra
xem, kh·ng t≈n, kh·ng h‡, kh·ng thüng kh·ng ng°y, ch◊ vfin v¬n c‹ 14 ch˘ vi∆t th∫t r∞n rfii,
l° hai cµu thi cða Vi≈n Mai, thi sÿ ΩÈi Thanh nıËc T°u :
T˙ c‰ giang sÁn nh°n b∂t Ω∞c,
Bün quy danh sÿ, bün anh hÔng.
Nghÿa l° : T˜ trıËc non s·ng nh°n ch≤ng ΩıÏc; n¯a v÷ danh sÿ, n¯a anh hÔng.
CÚ xem r„i ch◊ cıÈi nh≠t v° x∆p l≠i c∂t Ωi, kh·ng n‹i g÷ h∆t. Chı tıËng kh·ng ai hiÃu ˚
cða ngıÈi khüch l≠ kia mu‚n n‹i g÷; ch◊ cho l° mÊt anh Ω„ g°n n‹i b∫y hay khoe ch˘ v∫y
th·i. Ho¥c l° ngıÈi ∂y mu‚n khen cÚ Phan, hoƠc l ng ni c kh tàm bn ch, nhıng
cỊng ch◊ quanh qu∏n trong r˜ng nĨi l° cƠng, kh·ng bậc ra xa ẽc àu, vữ thin mnh v
thẩi th ă lm mất chuyn d nhin mt ri.
Song ai cềng ch◊ phfing Ωoün th∆ th·i, c›n thµm ˚ cða ngıÈi kia ra sao kh·ng bi∆t;
nh∂t l° th◊ chung kh·ng chŸu n‹i ra danh tœnh, c°ng l≠ k¸ hÁn.
CÚ trÍ vÀ H° Tÿnh, mËi bi∆t rfl nguy≈n nhµn vua H°m Nghi bŸ b∞t l° do t≈n TrıÁng
Quang Ng‡c büo Phüp vÀ b∞t ng°i. Tˆc thÈi cÚ ΩiÃm binh thµn h°nh l≈n tËi Ω∂t M‡i b∞t t≈n
Ng‡c ra chæm Ω∑u v° khüm xổt trong nh n, thy mất cày bđo kim ca vua H°m Nghi m°
n‹ l∂y trÊm. Xa g∑n, ai nghe viŒc büo c˜u tuy∆t h∫n n°y ΩÀu l∂y l°m h® d≠ vui l›ng, cho n≈n
h°o kiŒt h˘u danh Í t◊nh H° Tÿnh nhı Ng· Qu®ng, Ngun C∂p, VỊ Phüt, v° Thanh Ha
thữ Cm Bỹ Thậc... u em quàn v theo cÚ sai khi∆n. BÊ h≠ th≈m Ω·ng, thanh th∆
vang dy.
Nhng nu bày giẩ khÃng sp Ơt th no, m cˆ quanh qu∏n Í trong r˜ng nĨi, nay
y≈n th÷ Í nÓi n°y, mai ΩÊng l≠i sang r˜ng kia, r‚t l≠i tt nhin cềng n tht bi nh trậc.
Vữ , bày giẩ c tnh cỹch cho bn th gi ă, ri mËi tœnh Ω∆n th∆ Ωünh sau.

Cüch xa TrÔng Kh≈, Trœ Kh ấ my chc dƠm, c dăy nểi l nểi VÚ Quang. TÚc g‡i l°
Ng°n TrıÁi, ΩŸa th∆ hiÃm y∆u, cÚ Phan l˙a ch‡n l°m nÁi Ω‹ng Ω≠i Ω„n.
Ng°n TrıÁi, mÊt khu r˜ng nÓi th∫t hiÃm h‹c quanh co, v° c‹ ΩŸa th∆ tiŒn lÏi cho viŒc
dÚng binh l° nhÈ c‹ ba con ΩıÈng ΩÊc Ω≠o : m¥t trıËc ng‹ ngay ra Ω„ng b±ng, c‹ thà d›m
ΩıÏc t◊nh th°nh H° Tÿnh, Ω±ng sau to°n l° r˜ng r∫m, c‹ ΩıÈng l‚i bœ m∫t Ωi qua Ω∂t Løo m°
sang Xi≈m; c›n mÊt con ΩıÈng nhfi, th÷ th·ng su‚t qua tËi nĨi á≠i H°m. NĨi n°y cỊng l°
mÊt ch¥ng nĨi hiÃm h‹c : sÁn m≠ch li≈n ti∆p nhau v° ΩÊt ngÊt, khu∂t khÓc, cˆ mÂi trüi nÓi
c‹ mÊt khe su‚i, hai b≈n bÈ khe n°o cÒng c‹ lau s∫y m‡c l≈n cao quü Ω∑u ngıÈi. áıÈng l‚i Ωi
v°o r∂t gay go, n∆u ai kh·ng thuÊc th÷ kh·ng t÷m ΩıÏc ΩıÈng v·, hay l° v· r„i m° kh·ng
thuÊc ΩŸa th∆ cÒng kh·ng bi∆t ΩıÈng m ra.
T V Quang măi tậi Trễng Kh, Tr Kh, di n gn mất trỉm dƠm, bày giẩ u c
n tr≠i li≈n ti∆p cða nghÿa binh d˙ng l≈n. á„n tr≠i d˙ng to°n b±ng cµy bÀn ch∞c, l∂y ngay Í
trong r˜ng, d˙a theo th∆ nÓi, th∆ nıËc m° Ω‹ng ΩÃ cho tiŒn viŒc ch‚ng gi˘, viŒc Øn u‚ng,
cÔng l° viŒc chuy≈n chÍ binh gia lıÁng th˙c Ωi l≠i. RÊng ra Ω∆n b‚n t◊nh Thanh, B÷nh, NghŒ,
Tÿnh, ph°m l° miÀn thıÏng du sÁn cıËc ΩÀu r®i rüc c‹ Ω„n tr≠i nghÿa binh. á„n lËn th÷ mÊt
áÀ Ω‚c Ω‹ng, c›n Ω„n nhfi th÷ mất Lănh binh.
Phan ỏữnh Phễng ủ trang 45/45


CÚ chia ra mÂi vi≈n tÔy tıËng l°m chð mÊt ΩŸa phıÁng, g‡i l° mÊt quµn thˆ (nghÿa l°
ch quµn Ω‹ng). MÂi mÊt quµn thˆ Í h≠t n°o ΩÀu l∂y ngay t≈n cða h≠t ∂y m° g‡i cho tiŒn
viŒc ti∆ng ng t bỹo. Mi quàn th ng hoƠc mất t◊nh, ho¥c mÊt huyŒn, ho¥c mÊt t‰ng,
ho¥c mÊt l°ng, tƠy theo ch Ω‹ng binh c‹ quan hŒ Ω∆n viŒc v∫n lıÁng hay l° viŒc quµn bŸ th∆
n°o ?
Phan chia nghÿa quàn thng thuấc trong tay mữnh ra 15 th nh sau n°y :
Kh≈ thˆ (huyŒn HıÁng Kh≈)
NguyÕn Tho≠i
Can thˆ (huyŒn Can LÊc)
NguyÕn Tr≠ch, NguyÕn D∫t
L≠i thˆ (t‰ng L≠i Th≠ch)

Phan á÷nh Nghi (chỹu c)
Bữnh th (tnh Quđng Bữnh)
Nguyến Th (Ãng ny l° ngıÈi Thanh H‹a, nguy≈n l°
tıËng cÒ cða ·ng T·n Th∂t Thuy∆t, vÀ theo cÚ ch◊ huy, nhıng sau c‹ tÊi, bŸ cÚ chæm Ω∑u).
HıÁng thˆ (huyŒn HıÁng SÁn) NguyÕn Huy Giao
DiÕn thˆ (phð DiÕn Chµu)
Tr∑n Vinh
Anh thˆ (phð Anh SÁn)
NguyÕn M∫u (·ng n°y Ω∫u Ph‹ b®ng vfl)
Nghi thˆ (huyŒn Nghi Xuàn)
Ngà Quđng
Lế th (lng Trung Lế, thuấc ph ỏc Th‡) NguyÕn C∂p
C∏m thˆ (huyŒn C∏m Kh≈)
Hu¸nh Bü Xuy≈n
Th≠ch thˆ (huyŒn Th≠ch H°)
Ngun Thu∫n
K¸ thˆ (huyŒn K¸ Anh)
VỊ Phüt (·ng n°y tuy Ω∫u vfl c¯ nhıng h‡c vØn cÒng
hay ch˘)
LŒ thˆ (huyŒn LŒ Thðy)
NguyÕn Bœ
Thanh thˆ (t◊nh Thanh H‹a)
C∑m Bü ThıËc (·ng n°y l° tƠ trıÍng dµn Mün Í
thıÏng du t◊nh Thanh, thıÈng Ωem mÊt thˆ s®n v∫t r∂t qu˚ Í b‰n t◊nh l° ng‡c qu∆, dµng
n≠p cÚ Phan Ωà bün l∂y tiÀn l°m quµn lıÁng khœ giËi).
DiŒm thˆ (l°ng Tữnh Dim)
Cao ỏn (nểi ỏi Hm thuấc v trong quàn thˆ n°y).
MÂi quµn thˆ nhı th∆, tƠy theo ΩŸa th∆ quan hŒ hÁn kỉm m° Ω‹ng quµn nhiÀu hay œt.
Quµn ∂y tuy l° bÊ h≠ ri≈ng cða mÂi ·ng vØn thµn vfl tıËng kà t≈n tr≈n Ωµy, nhıng bµy giÈ
ΩÀu Í dıËi quyÀn cÚ Phan ΩiÀu khiÃn ch◊ huy. CÚ h lnh nht thit phđi mƠc mất sc binh

phc, v trang y nhau. Li mi quàn th phđi kổn trong quàn mữnh ra hoƠc hai chc hoƠc
ba chc tn kin t‚t, vÀ Ω‹ng Í Ω≠i Ω„n nĨi VÚ Quang, g‡i l° quµn tĨc tr˙c, ph›ng khi c‹
viŒc quµn, trun büo hiu lnh ra quàn th no, thữ sn c binh lnh ca quàn th y m
sai khin, vữ h ă thuÊc ΩıÈng l‚i giao ti∆p vËi b‰n tr≠i, t˙ nhi≈n s˙ Ωi vÀ mau l¬ dÕ d°ng.
Ph°m nh˘ng k˝ lu∫t trong quàn, chnh tay c Phan thđo ra rt l nghi≈m minh, thi h°nh
ΩÀu cho cüc quµn thˆ.
LĨc n°y quµn thˆ n°o cỊng c‹ ho¥c t˜ 100 cho Ω∆n 500 quàn, cn i n V Quang,
thữ lểc no cềng c‹ 500 quµn, to°n l° quµn tay sĨng kiÃu mËi v luyn tp bn gii ht thđy.
C 20 tn thàn binh t¯ sÿ h∑u h≠ lu·n Í quanh m÷nh cÚ l° Ω≠i nguy≈n soüi, Ωà hÊ vŒ v°
truyÀn phüt hiŒu lŒnh Ωi cüc Ω„n tr≠i. MÊt vi≈n kiŒn tıËng cða cÚ l° NguyÕn MÚc l° th‚ng
tıËng ΩÊi quµn t¯ sÿ ∂y, cÚ Phan Ωi Ωµu cỊng Ωi theo t˜ng bıËc.
C›n v∂n ΩÀ lıÁng th˙c, l° m≠ch müu cða ba quµn, c cềng sp Ơt d b cn thn lm.
Dàn my tnh Thanh, Ngh, Tnh, Bữnh hi ny ă thuấc hn dậi quyn chnh ph Bđo
hấ ri, ngẩi ă phđi ng thu thàn, ruấng ă phđi ng thu in, s˙ günh vüc nhiÀu hÁn
lÓc trıËc; nhıng cÚ Phan l∂y nghÿa l˚ m° hiÃu dÚ cho dµn, Ω≠i ˚ n‹i rng : ngha quàn bày
giẩ cn phđi c dàn giểp cho vÀ ch lıÁng Øn, th÷ mËi c‹ thà y≈n ‰n bÀ trong, m° c‹ y≈n ‰n
bÀ trong, th÷ bÀ ngo°i mËi c‹ thà ch‚ng gi˘ vËi quµn Phüp. CÚ kh·ng c∑n l∂y cða dµn nhiÀu :
mÂi mπu ruÊng h°ng nØm ch◊ c∑n dµn Ω‹ng g‹p cho nghÿa binh mÊt Ω„ng b≠c m° th·i. Nhµn
dµn h≠t n°o cỊng vui l›ng Ω‹ng g‹p, kh·ng l∂y s˙ ph®i Ω‹ng g‹p hai nÁi lm nƠng n v
Phan ỏữnh Phễng ủ trang 46/46


khÃng ai oỹn hn gữ cđ. Ngoi ra s ng thu, dàn lng cn em sđn vt v lểa go l≈n
cung c∂p cho nghÿa binh l°m lıÁng th˙c n˘a. Xem thữ bit lng dàn thng yu c l th
no ? R∂t ΩÂi c‹ nhiÀu ngıÈi v÷ viŒc cÚ l°m m n khuynh gia bi sđn cềng can tàm. y l°
kh·ng n‹i g÷ Ω∆n m∂y k¿ nh° gi°u c‹ biÃn l∫n, ng°y thıÈng kh·ng düm l‡i ra Ω„ng xu büt
g≠o no giểp ai, th m bày giẩ cềng phđi theo gıÁng ph∑n Ω·ng v° sÏ oai th∆ cða vØn thµn,
r„i t˙ Ωem g≠o tiÀn Ω‹ng g‹p.
LŒ ΩŸnh, tËi k¸ thu∆ thữ dàn a phng no, em tậi ch c quµn thˆ Í ΩŸa phıÁng ∂y
m° n≠p. MÂi quµn thˆ thµu ΩıÏc bao nhi≈u c‹ v°o s‰ süch phµn minh, tr ra cỹc khođn chi

tiu trong quàn th mữnh ri, cn thữ phđi em np ln i n. C ra nghi≈m lŒnh cho cüc
quµn thˆ, kh·ng ΩıÏc h° l≠m, kh·ng ẽc lẽc ot ti sđn ca dàn, khÃng ẽc dung tĨng
cho thð h≠ l°m mÊt viŒc g÷ trüi phỉp.
Í trong Ω≠i Ω„n, cüch thˆc tr˘ lıÁng nhı sau : Ω°o nh˘ng h∑m h‚ to lËn Í Ω∂t cao rüo
tr≈n nĨi, chu vi mÂi h∑m ıËc ΩÊ 30 trıÏng, trıËc h∆t dƠng cµy kh· v° cfi kh· ch∂t Ω∑y, Ω‚t
l¯a chüy l≈n c‚t l°m cho Ω∂t ch ∂y cˆng l≠i nhı Ωü, r„i sau mËi Ωfi th‹c g≠o xu‚ng Ω‹. Tr≈n
m¥t h∑m Ω∫y b±ng nh˘ng vün cµy, l≠i l∂y lau s∫y v° lü kh· che phð kœn mœt, khi∆n cho
kh·ng ai bi∆t ch Ωà lıÁng. Dπu ΩŸch quµn mu‚n cıËp lıÁng cða nghÿa quµn cỊng kh·ng
bi∆t ch n°o m° cıËp. T˜ nĨi VÚ Quang Ω∆n nĨi TrƠng Kh≈, Trœ Kh≈, cˆ cüch 3 d¥m ho¥c 5
d¥m, c‹ mÊt ch tr˘ lıÁng nhı th∆. Ch n°o c‹ h∑m tr˘ lĨa th‹c, th÷ cềng c tr luÃn cđ
nhng kh c xay lểa giă g≠o. L°m nhı v∫y ΩÃ lĨc n°o quµn lœnh c∑n dễng go ỉn, sn sng
c xay giă. Vic xay lểc giă go, c ring mất ấi quàn trÃng coi g„m nh˘ng k¿ gi° y∆u,
kh·ng thà ra tr∫n ΩıÏc; chˆc vÚ cða h‡ ph®i lo ˆng bi∆n g≠o cði v° Ω„ Øn cho cüc tr≠i c‹ Ωð
lu·n lu·n.
Tr≈n nÓi VÚ Quang, l≠i c‹ mÊt trıÈng ch∆ t≠o sÓng Ω≠n Ω≈m ng°y. Cüch thˆc ch∆ t≠o
cÒng theo nhı cüch thˆc h„i trậc Cao Thng ă lm, ngha l ch to sểng kiÃu Phüp, c›n
t°i liŒu ΩÃ dƠng ch∆ t≠o cỊng mua cða dµn l°ng. Chœnh cÚ Ω‚c thĨc cho thÏ l°m ng°y Ω≈m
kh·ng nghÿ, hÕ ch∆ t≠o ra ΩıÏc bao nhi≈u, thữ phàn phỹt i mi quàn th mất t. Song vữ ti
liu mi ngy mất him hoi thiu thn, dàn l°ng kh·ng l∂y Ωµu ΩıÏc nhiÀu s∞t hı, Ω„ng cỊ
ΩÃ cung ˆng cho nghÿa quµn n˘a, th°nh ra viŒc ΩĨc sĨng Phüp cỊng bŸ ngØn trÍ v° kh·ng
ch∆ t≠o ra ẽc bao nhiu. ỏă vy m ngha quàn hi ny l≠i Ω·ng th≈m nhiÀu, cho n≈n
kh·ng c‹ sÓng mËi Ωð dƠng, ph®i dƠng c® gıÁm giüo l° Ω„ khœ giËi cề na. Cn thuc n,
thữ c Phan cho ngẩi tàm phÓc m≠o hiÃm do nÓi VÚ Quang Ωi ΩıÈng t∞t trong nÓi r˜ng
qua Løo r„i sang Xi≈m mua vÀ, nhıng cỊng v÷ ΩıÈng xa hiÃm trÍ, mÂi l∑n Ωi l≠i nhı th∆ lµu
l∞c ng°y giÈ, th°nh ra ΩĨc Ω≠n, b‚n ph∑n l° thu‚c cða ta ch∆ ra, ch◊ pha trÊn v· c‹ mÊt ph∑n
thu‚c mua b≈n Xi≈m th·i.
Tuy v∫y, nghÿa quàn lểc by giẩ ă c thanh th mnh v t‰ chˆc h≤n hoi, khi∆n cho
tıËng sÿ Phüp ng‹ th∂y, cỊng ph®i th∑m khen cüi t°i dƠng binh cða cÚ Phan. Vữ c sp Ơt
quàn lnh c c ngề, luyn t∫p tıËng sÿ c‹ k˝ lu∫t, l≠i Ω∆n m‡i viŒc quµn lıÁng, quµn giËi,
nh∂t thi∆t ΩÀu d˙ bŸ c‹ khu·n phỉp t¯ t∆. Nh∂t l° ·ng Ω≠i Ĩy Gosselin vi∆t cu‚n süch

“Empire díAnnam” c‹ Ωo≠n khen ngÏi á÷nh nguy≈n Phan ỏữnh Phễng c ti kinh doanh
vic quàn, bit luyn tp sÿ t‚t theo phỉp Thüi tµy... mÊt chıÁng n‹i vÀ Cao Thng trn kia,
tÃi ă thut k ri.
Hữnh nh hi gi˘a nØm k˝ s¯u (1889), T·n Th∂t Thuy∆t Í b≈n T°u c‹ vi∆t thı sai
ngıÈi Ωem vÀ Ωıa cÚ Phan.
LÓc ny TÃn Tht Thuyt vn cn sng Quđng Tày, ch vữ nghe tin vua Hm Nghi ă
b bt ri, th°nh ra ·ng ta Í lu·n b≈n T°u kh·ng vÀ n˘a. Bµy giÈ c‹ ngıÈi tr‚n sang T°u
Ωem h∆t c·ng cuÊc t‰ chˆc nghÿa quµn cða cÚ Phan n‹i rfl vËi Thuy∆t nghe, Thuy∆t m˜ng
l∞m, liÀn sai t≈n gia nhµn trung tœn l° Tr∑n Th∆ Ωem mÊt bˆc thı vÀ nıËc l∑n m› tËi Ω≠i Ω„n
VÚ Quang Ωà diŒn tr÷nh cÚ Phan. Trong thı, Thuy∆t khen t°i chœ cða cÚ v° phong cÚ l°
Phan á÷nh PhƠng đ trang 47/47


Bữnh trung tậng quàn. Cỹi c ch y t ra Thuy∆t coi m÷nh nhı c›n l°m tà tıËng, vπn c‹
quyÀn h°nh v∫y. Thuy∆t l≠i n‹i : hiŒn nay trong nıËc nhı kh·ng c‹ triÀu Ω÷nh, kh·ng c‹ vua
chĨa, v∫y th÷ nÁi tıËng quµn khÍi nghÿa c‹ thà coi nhı nÁi trung khu cða nh° nıËc, tıËng
quµn cˆ tƠy tiŒn l°m viŒc, ch‡n ngıÈi m° dÔng, c‚t gi˘ v˘ng l∂y Ωˆc lim chnh cÃng bữnh
m lo vic lận...
Nhàn c bc th v° m∂y lÈi Thuy∆t µn c∑n nhı th∆, n≈n chi cÚ Phan vi∆t cµu liÕn n°y
dün Í Ω≠i Ω„n, gi˘a Ngh s ẩng :
Lim bữnh khàm tậng hun
ỳu nhc lm thn tàm.
Càu trn c t mữnh vàng lẩi quan tıËng T·n Th∂t Thuy∆t khuy≈n rØn li≈m chœnh
c·ng b÷nh. C›n cµu dıËi c‹ ˚ r±ng : vua lo t·i nhÚc, vua nhc tÃi cht, nay vua Hm Nghi ă
mt nậc tan nh°, ðy thüc viŒc lËn cho cÚ, th÷ cÚ xin s∞t Ωü mÊt l›ng, kh·ng bao giÈ düm
trüi, quy∆t l°m cho k¸ th°nh c·ng hay l° ch∆t mËi th·i.
D∑u sau, cüi khœ vŸ nh° nho cÒng vπn c›n. Tuy l° h„i n°y chð trıÁng lo l∞ng viŒc vfl,
nhıng cÚ Phan cÒng kh·ng bfi viŒc vØn, v° kh·ng qu≈n cüi thĨ ung dung ngµm vŸnh. ThiŒt
l° mÊt vŸ nho tıËng. Í gi˘a lÓc müu s∞t ng‰n ngang, ng„i gi˘a ch gıÁm Ωao l≠nh lƠng, th∆
m° mÂi khi c‹ chuyŒn g÷ sinh tữnh, sinh cđm, nn vnh nn ngàm, thữ v nho tıËng ta cỊng

cˆ ngµm vŸnh mÊt cüch ung dung nh°n h≠. BÍi v∫y lĨc n°y chœnh tay cÚ vi∆t nh˘ng thı t˜
giao thiŒp v° so≠n ra thi ca cÒng nhiÀu, nhıng sau th∂t truyÀn v° t®n l≠c Ωi h∆t. H„i nØm
1925, k¿ vi∆t truyŒn n°y vÀ tÁi nh˘ng ch c‹ d∂u xıa tœch cỊ, thØm vi∆ng thÍ than, v° tữm
n cỹc bc ph lăo quanh nểi V Quang, mu‚n Ω‰i b≠c trØm l∂y mÊt m®nh gi∂y cfin con
c‹ bĨt tœch cÚ Phan cỊng kh·ng c‹. C›n thi ca ca c, cỹc bc ph lăo cềng ch nhậ st mÊt
Ω·i b°i Ω‡c cho m÷nh nghe m° th·i. M° g‚c tœch cÒng c›n c‹ l∞m ch Ωüng ho°i nghi, kh·ng
ch∞c. Tˆc nhı b°i thi dıËi Ωµy, ngıÈi ta n‹i quy∆t l° b°i cÚ Phan gÍi cho ·ng Phan Tr‡ng
Mıu, sau h„i ti∆p thı cða T·n Th∂t Thuy∆t, Í b≈n T°u gi v nh ă ni trn.
Phan Trng Mu l anh em Ω„ng chœ, Ω„ng hıÁng, l≠i h÷nh nhı Ω„ng tÊc vËi cÚ Phan,
trıËc Ωµy cỊng tÚ hiŒp vØn th∑n khÍi nghÿa mÊt lĨc — gi˘a lĨc chœnh cÚ Phan Ωang b·n ba
lıu l≠c ngo°i B∞c — nhıng Ω∆n khi cÚ Phan Í B∞c trÍ vÀ tüi t≠o cÁ Ω„ thữ Ãng Phan Trng
Mu ă tht bi tan tnh, chy tr‚n ra t◊nh Nam áŸnh, r„i Ho°ng Cao Kh®i Ωem ra quy
phÚc chœnh phð B®o hÊ. NgıÈi ta n‹i chœnh h„i Phan Tr‡ng Mıu tr‚n Í Nam áŸnh th÷ cÚ
Phan gÍi ra b°i thi sau Ωµy :
PhiŒt duyŒt ng· m·n tam th∆ tıËng,
SÁn h° c‚ qu∫n tœch ni≈n binh.
Nhµn t›ng biŒt c˘u tı Ω„ng chœ,
S˙ Ωüo thÈi gian qu˚ Ω≠i danh.
Lăo tậng thễy nhàn xng quc thậc,
Nho thn h sỹch th thanh bữnh.
Bi hi ngề d tàm thin l
Dao hậng vi≈n tiÀn tü nh∂t minh.

Phan á÷nh PhƠng đ trang 48/48


C‹ ngıÈi dŸch ra thà vØn lÚc büt nhı v∑y :
Ba ΩÈi khanh tıËng nh° ta,
á≠o binh nØm trıËc, sÁn h° cfli xıa.
NgıÈi Ω„ng chœ, nÂi tıÁng tı,

Tr·ng thÈi th∆ nh˘ng ri≈ng nhı h‰ m÷nh.
Nh° nho kh·n chıËc thanh b÷nh,
Nh° ti quc thậc ă nh c ai ?
Nỉm canh lng nh˘ng b„i h„i,
Xa xa may cÒng th∂u ngo°i c¯a vi≈n.
L∂y l˚ m° Ωoün, b°i thÁ n°y t·i nghi l° cða ·ng Phan Tr‡ng Mıu gÍi cho cÚ Phan á÷nh
PhƠng mËi phđi. Nhng c nghe bao nhiu ngẩi truyn tng thữ bđo l ca c Phan ỏữnh
Phễng.
ỗng Phan Trng Mu lểc by giẩ ă tht bi, nhng cha ra mƠt u hng, hăy cn
trn trỹnh mất ni, nghe tin c Phan qu∫t cıÈng tüi khÍi th÷ ·ng m˜ng cho hıÁng qu‚c m
h thơn cho mữnh Ãng, cho nn c xem tˆ v° kh∏u khœ trong b°i thi, Ωüng l˚ l° Ãng Phan
Trng Mu than th vậi c Phan thữ phđi hÁn. Nh∂t l° cµu cu‚i cƠng : “Dao hıËng vi≈n tiÀn
tü nh∂t minh” c°ng rfl r°ng l∞m. Nhıng ngıÈi ta căi li, ni rng iu thi cht phỹc t
nhin ny chnh l c Phan, ch Ãng Trng Mu Ơt thữ r∞n rfii t°i ba hÁn kia.
CÔng trong h„i n°y, ·ng Tu∑n phð t◊nh H° Tÿnh l° Vfl Khoa, vËi cÚ v‚n c‹ t÷nh quen
bi∆t, l≠i c‹ l›ng kœnh tr‡ng chœ khœ cÚ, nhıng ·ng nh∞m thÈi th∆ kh‹ nÂi chuyÃn v∑n cˆu vËt
g÷ n˘a, n≈n ·ng c‹ ˚ khuy≈n cÚ băi binh quy n l hn. C iu Ãng khÃng düm n‹i ra, ch◊
ngÚ ˚ kœn Ωüo b±ng m∂y cµu thi gÍi bœ m∫t cho cÚ nhı v∑y :
K˚ v· h≠ vỊ t· binh hfia,
An s¯ xuµn phong ki∆n h‰ hn.
Ká v ngà chàu di nht ỹi.
Th hi ninh ph th¯ giang san.
NgıÈi ta dŸch ra lÚc büt l° :
MÔa hø kh·ng rıËi l¯a n„ng
Gi‹ xuµn chi ΩÃ l≠nh lƠng khp ni.
Chàu ta cn c mất ngẩi,
Lểc ny bao nẻ phÚ lÈi non s·ng.
Ch∞c cÚ hiÃu ˚ ·ng b≠n n°y ă lm quan vậi Bđo hấ m li trn hm t◊nh H° Tÿnh
chœnh l° qu≈ hıÁng v° chœnh l° ΩŸa phıÁng cÚ Ωang dÚng vfl, n≈n cÚ Ωüp ˚ nguy≈n v∫n ΩÃ tfi
˚ chœ quy∆t liŒt cða m÷nh :

Büch ni≈n tÃn xă d hoi nhit,
Nht phin cà trung tƠc đm hn,
Ká ng ng nhàn tri dă ph,
S vng th lc b≠t h° sÁn ?
CÒng c‹ ngıÈi dŸch s≥n :
Chœ ta cˆu nıËc Ωang n„ng,
L›ng ta trung dỊng l≠nh lƠng ΩŸch quµn
Ai vÀ nh∞n hfii Ω„ng nhµn
SÍ vıÁng sˆc m≠nh b≠t sÁn bao giÈ ?

Phan á÷nh PhƠng đ trang 49/49


BÍi ·ng Vfl Khoa c‹ nh∞n miŒng ngıÈi tµm phĨc Ωem thı, n‹i cho cÚ Phan bi∆t binh
l˙c cða B®o hÊ hÔng cıÈng ra th∆ n°o, c‚t ΩÃ khuy≈n cÚ Ω˜ng ch‚ng l≠i l°m g÷ v· œch, n≈n
chi cÚ c‹ cµu h‡a v∑n dıËi ch‹t Ω‹.
Xen v· cµu chuyŒn, t·i mu‚n Ωem mÊt v°i b°i thi ra nhı th∆, chð ˚ l° Ωà chˆng tfi khœ
phüch tµm chœ cða cÚ Phan lĨc n°o cỊng cang cıÈng quy∆t liŒt. Ta xem cÚ kinh doanh c·ng
cuÊc Ωà khüng th∆ kia, t∂m l›ng s∞t Ωü b°y tfi ra kh∏u khœ thi vØn th∆ n, bit c Ãm
vng cỹi quyt tàm ă lm thữ c lm, c thua cềng mƠc, n cht mậi th·i, kh·ng c‹ ai v°
kh·ng sˆc n°o l°m cho lui sÏ m° bfi cüi quy∆t tµm ∂y ΩıÏc.
Hu‚ng chi, giÈ ă c cỉn bđn him yu, c binh lc t nhiu, thữ du phđi thua cềng cn
làu, cht ẽc cềng c›n kh‹.
Th∫t v∫y, quµn th∆ v° binh l˙c c°ng ng°y c°ng m≠nh th≈m, vØn thµn vfl sÿ xa g∑n kỉo
vÀ quy phÚc ΩÃ vµng lÈi cÚ ti∆t ch∆ r∂t nhiÀu.
CÚ sai anh em Cao Th∞ng, Cao N˘u ho≠t ΩÊng Í phœa ngo°i, ΩÃ lo c·ng viŒc trÔ biŒn
binh lıÁng v° rứn tp ch bđo cỹc quàn th. Anh em h Cao i, gƠp binh lnh Bđo hấ sai i
tun tiếu Í Ωµu, tˆc thÈi Ω‚i chi∆n giao phong Í Ω‹, chng sẽ chng lui. Hai h Cao ă ỹnh
ẽc nhiu trn rt ká, n i lnh tp Bđo hấ bit ti can đm thin chin, hế nghe o
quàn no l o quàn Cao Thng, thữ h phđi dứ dƠt, khÃng düm giao phong tüo b≠o. Cao

Th∞ng l° ngıÈi ki≈u dÒng, t°i vfl nghŒ, khỉo dƠng binh, m° xu∂t tr∫n bao giÈ cỊng d∂n
m÷nh ra trıËc sÿ t‚t, chŸu x·ng pha l¯a Ω≠n r∂t l° hØng hüi, ai cỊng ph®i kinh l° h‰ tıËng.
C›n cÚ Phan th÷ cˆ Ω‹ng y≈n Í tr≈n nÓi V≠n Quang, b°y nghÿ cÁ mıu, hiŒu lŒnh cỹc
tậng.
Chnh ph Bđo hấ thy phong tro vỉn thàn ca h‡ Phan gµy n≈n tr°n lan to lËn, bøn
sai cüc ·ng L≈ Kœnh H≠p, Phan Huy Quµn, Thüi VØn Trung... trậc sau n bđy Ãng k chàn
nhau lm Tiếu ph sˆ, hiŒp vËi lœnh t∫p v° binh Phüp Ωi Ωünh giơp, nhng trđi my nỉm
bit bao tn kổm nhc nhn, vπn kh·ng Øn thua g÷.
CÚ Phan c‹ ti∆ng l° mÊt ·ng “SÁn trung tà tıËng”. Nhµn sÿ Í Thanh, NghŒ, Tnh, Bữnh,
tƠng c cỹi huy hiu nh th.

Phan ỏữnh Phễng ñ trang 50/50


11) Chµu ch∂u Ωü voi

Tuy v∫y, nghÿa quµn c‹ binh l˙c kha khü, c‹ sÓng Ω≠n œt nhiÀu, l° n‹i vËi m÷nh, chË so
sünh vËi binh l˙c khœ giËi cða quàn Phỹp, thữ bn mẩi bn mất, nh chuyn chàu chu ỹ
voi. Ngha quàn mun bậc khi cỉn bđn rng nĨi cða m÷nh m° ra ngo°i ΩÃ tung ho°nh lËn
lao hot ấng gữ cềng kh.
Nhng cềng phđi ni rng Bđo hấ ỹnh giơp Phan ỏữnh Phễng cềng hao tn mt
nhiu ng°y giÈ, c·ng phu v° tiÀn b≠c, chœnh m∂y ·ng quan binh Ωem lœnh t∫p Ωi tu∑n tiÕu
h„i Ω‹ nhı Ãng ỏi tỹ Gosselin ă ni r rng.
Quàn Phỹp Ơt ra ba ch Ω‹ng Ω≠i binh Ωà vµy b‡c v° tiu tr ngha quàn Phan ỏữnh
Phễng.
Th nht l n Minh C∑m v° Ω„n Thu∫n B°i Í m≠nh s·ng Gianh (Linh Giang) thuấc
tnh Quđng Bữnh. ỏn Minh Cm l mất n lËn, l∫p ra t˜ nØm 1887, gi˘a nØm vua H°m
Nghi cn Quđng Bữnh m bn cu thn nh cỹc ·ng L≈ Tr˙c, NguyÕn Ph≠m Tuµn, v° con
cða T·n Th∂t Thuy∆t l° T·n Th∂t á≠m, Ωang khÍi binh c∑n vıÁng, c th lc mnh. Cn
H Tnh thữ đng Phan á÷nh PhƠng.

á≠i Ĩy Monteaux l∫p Ω„n Minh C∑m c‚t ΩÃ ch‚ng gi˘ c® m∂y phœa. Sau vua H°m Nghi
bŸ b∞t, thữ Ãng L Trc ra hng, Ãng Nguyến Phm Tuàn v° ·ng T·n Th∂t á≠m ΩÀu t˙ t¯,
ch◊ duy nghÿa binh h‡ Phan Í H° Tÿnh vπn c›n, cho n≈n quµn Phüp Ω‹ng t≠i Minh C∑m c›n
th≈m ˚ nghÿa l° c‚t ngØn ΩıÈng s·ng Gianh kh·ng ΩÃ cho phong tr°o khüng chi∆n tr°n v°o
Ω∆n Hu∆.
Thˆ hai l° Í t◊nh th°nh H° Tÿnh v° t◊nh th°nh NghŒ An. Hai nÁi n°y, quµn Phüp cỊng
Ω‹ng tr‡ng binh, tˆc l° ΩÃ bŸt ΩıÈng kh·ng cho h‡ Phan c‹ cüch ti∆p t∆ giao th·ng vậi Bc
ká.
Li gn ngay bn lng ỏÃng Thỹi, quàn Phỹp cỊng l∫p mÊt Ω„n Ω‹ng binh, l° Ω„n Linh
C®m. á„n ny cềng trng yu, vữ chƠn ngay u con ẩng mÊt m¥t l≈n Ng°n TrıÁi, mÊt
m¥t l≈n á≠i H°m l° nÁi cØn b®n cða h‡ Phan.
∂y l° mËi kà m∂y Ω„n to, c›n nh˘ng nÁi xung y∆u khüc, quµn Phüp cỊng c‹ l∫p Ω„n
Ω‹ng binh r®i rüc, kà ra kh·ng ht.
Lểc ny ton ci Vit Nam ă vo trong tay B®o hÊ r„i, c›n dı mÊt hai nÁi n°o chıa
chŸu phÚc, nhı miŒt NghŒ Tÿnh, viŒc Ωünh gi¬p ch◊ dƠng lœnh t∫p. MÊt l° v÷ Ωünh phü nh˘ng
ch n°y kh·ng phđi nh h mất tnh thnh no; ỹnh giơp vỉn thàn, tt phđi lƠn sui trứo
ứo, ỉn ung cc kh, lœnh Phüp kh·ng thà chŸu ΩıÏc. V® l≠i h„i Ω‹, Trung ká c dch tđ
phỹt ln; lnh Phỹp khÃng phÚc thðy th‰ n‹ng bˆc m° ch∆t Ω∆n ba b‚n ng°n ngıÈi, cho n≈n
B®o hÊ kh·ng mu‚n dƠng tËi Ω≠i binh l ngẩi ẹu tày i giơp vỉn thàn. Cn mất lĂ khỹc, l
hi ni ày cuấc Bđo hấ ă l∫p xong c® r„i, cüc quan vfl kh·ng ΩıÏc quyÀn s∞p Ω¥t viŒc chœnh
trŸ trong xˆ, chœnh phð b≈n Phüp phüi qua mÊt vŸ quan vØn Ω≠i t°i l° Paul Bert (1886) ΩÃ b‚
trœ c·ng viŒc cai trŸ, ·ng kh·ng mu‚n dÔng Ω∆n sˆc Ω≠i binh, e l°m nüo ΩÊng l›ng ngıÈi Í
b≈n Phüp th°nh ra ch◊ phüi m∂y vŸ quan binh Phüp l°m Ω∑u, Ωem lœnh t∫p ta Ωi ỹnh giơp
vỉn thàn thÃi.
S tht, nhẩ s hun luyn ca quan binh Phüp, lœnh t∫p ViŒt Nam Ωi tr∫n m≠c gifii
l∞m. H‡ thœch c‹ m∂y mπu lıÁng ΩiÀn, mong ΩıÏc gn m ai qun cÃng, v lănh thng
phm hm bng lÊc kia n‡, l∞m phen lœnh t∫p ViŒt Nam v÷ B®o hÊ m° xung phong ΩÊt tr∫n,
l∫p n≈n ΩıÏc nhiÀu ká cÃng t ra lm can đm. Cỹc v quan binh Phüp cai qu®n lœnh t∫p,
ΩÀu ph®i ngÏi khen h‡ v° l∂y l°m v˜a l›ng. Nh∂t l° nhiÀu khi c‹ vic lon lc giƠc cập gữ,
thẩng nhẩ c cÃng trn cða lœnh t∫p m° gi¬p y≈n ΩıÏc r∂t mau. Cüi kt quđ y, tht bi

ngẩi Phỹp khổo tp rứn ă Ω°nh, m° cỊng v÷ lœnh t∫p thc ΩıÈng Ω∂t, chŸu thðy th‰, v°
Phan á÷nh PhƠng đ trang 51/51


li cềng c can đm na. Mất v lăo tậng Phỹp ă ni cÃng bng nh vy : Sang chim
ẽc nıËc Nam, l° c·ng lao cða lœnh Phüp, m° gi¬p y≈n ΩıÏc vØn thµn trong xˆ, l° c·ng lao
cða lœnh t∫p”.
Th∆ l° h„i Ω‹ nghÿa quµn h‡ Phan, ti∆ng n‰i l≈n c∑m c˙ vËi binh Phüp, nhıng k¸ th∫t
l° Ωünh nhau vËi lœnh t∫p l° anh em Ω„ng lo≠i. BÍi th∆ cÚ thıÈng truyÀn lŒnh cho ba quµn
r±ng : “HÕ khi giao chin, c gƠp cđnh vn bt c d hăy bn git lnh tp, bi h l anh em
ng b°o vËi m÷nh”.
C‹ mÊt h·m, cüc tıËng Ωem binh ra ngo°i c‹ viŒc h∆t c®. Trong Ω≠i Ω„n, ch◊ duy c›n c‹
20 t≈n lœnh thµn binh t¯ sÿ, m° trong s‚ 20 t≈n lœnh ∂y ch◊ c‹ 14 kh∏u sÓng m thÃi. Chẽt c
hn 100 quàn Bđo hấ, gm c m∂y vi≈n cai ΩÊi Phüp, c›n th÷ to°n l° lœnh t∫p, do hai vi≈n
quan vfl qu®n xu∂t, Ωi tu∑n tiÕu s∞p tËi nÁi. á„n ngo°i büo v°o Ω„n trong cho cÚ bi∆t, l≠i n‹i
quµn Phüp kỉo Ω∆n Ω·ng l∞m.
CÚ nghe bỹo ă ly lm lo, chc hn ch quàn do thüm th∆ n°o, bi∆t ΩıÏc tıËng sÿ cða
cÚ h·m nay ra ngoi cđ, nn quàn Bđo hấ mậi dỹm a mữnh n ch cht nh th. Bày giẩ
tậng s khÃng c‹, khœ giËi kh·ng c‹, th÷ l∂y g÷ ch‚ng c˙ cho li, nn c ă nh thỹo i ng
sau nểi V Quang m trn trỹnh. Nhng c Ãng lănh binh NguyÕn MÚc, l° Ω∑u b‡n thµn
binh t¯ sÿ h∑u h≠ Í dıËi trıËng, b∏m vËi cÚ r±ng :
— Kh·ng n≈n tr‚n trünh Ωi Ωµu h∆t. Nay tuy l° quµn ΩŸch nhiÀu m° quµn ta œt th∫t,
song le, quµn ta œt m° chi∆m ΩıÏc ΩŸa th∆, quµn ΩŸch nhiÀu m° chÁ v, vữ quàn ta trn cao,
quàn ch dậi, ta Í tr≈n Ωünh xu‚ng t∂t l° m≠nh l∞m. V∫y xin quy∆t ch‚ng, chË nay lui ra
phœa sau, th÷ l° hăm vo t b, m i n khÃng cn; i n khÃng cn thữ l ton quàn
hng mt.
C nghe theo, bøn truyÀn lŸnh cho 20 t≈n quµn ∂y, g° güy mất ln thữ dy nu cm ỉn,
ai ny cềng phđi n∞m th≈m mÊt n∞m cÁm ΩÃ ph›ng bu‰i trıa Øn. MÂi t≈n Ωem theo 300 vi≈n
Ω≠n, chia nhau ra, ho¥c 3 ngıÈi mÊt t‚p, ho¥c 5 ngıÈi mÊt t‚p, phÚc Í cüc ch hiÃm y∆u, ΩÃ
chÈ quµn Phüp; hÕ lĨc n°o nghe ti∆ng phüp n‰ l°m hiŒu, th÷ cˆ viŒc b∞n ra mÊt lıÏt. C›n Í

tr≈n Ω◊nh nĨi, th÷ cÚ sai c∞m cÈ cho nhiÀu v° Ω‚t l¯a ΩÃ kh‹i l≈n nghi ngÓt, l≠i sai m∂y t≈n
gi° y∆u ch˙c s≥n Í Ω‹, t®ng süng l° n‰i chi≈ng tr‚ng vang ΩÊng nĨi non ΩÃ l°m nghi binh.
MÊt m¥t sai ngıÈi tˆc tc i ra Kh Th ly quàn tip ng.
Quđ nhin, toỹn quàn Bđo hấ gm c 150 tn lnh tp Ωi tu∑n tiÕu Ω∆n nĨi VÚ Quang,
nhıng v÷ tËi nÁi trÈi t‚i, n≈n chi h≠ tr≠i Ω‹ng binh l≠i dıËi xa, chË kh·ng düm ΩÊng. G∑n
süng h‡ mËi kæo nhau l≈n, th∂y tr≈n Ω◊nh nĨi c‹ l¯a l∫p lò v° nghe c‹ ti∆ng ngıÈi r∑m r÷
vØng v≤ng. MÊt l° khinh chin, hai l tng ngha quàn khÃng hay bit gữ m° ΩÀ ph›ng,
th°nh ra m∂y vi≈n quan binh cˆ Ω‚c thĨc lœnh t∫p chen cµy r¡ lü m° leo l≈n măi, nh xut
ká bt ỹnh phỹ i n ngha quµn v° b∞t s‚ng h‡ Phan n˘a l° khüc.
Ch≤ng dø h‡ v˜a leo tËi gi˘a nÓi, bÂng nghe mÊt ti∆ng phüo n‰ r„i th÷ tr‚ng tr∫n, ngıÈi
reo, m∂y phœa c‹ ti∆ng sÓng b∞n nghe Ω≠n bay r°o r°o ΩÀu nh±m v°o h‡. MÊt vi≈n Trung Ĩy
trĨng Ω≠n bŸ thıÁng n¥ng, thnh ra quàn Bđo hấ ri lon, khÃng bit giƠc Í phœa n°o m°
b∞n tr®. PhÚc binh c°ng b∞n d˘. Vin Thiu ểy phđi hà quàn lui, vữ ch nghe h÷nh nhı ba bÀ
b‚n phœa ΩÀu reo, tˆ tung vang ΩÊng, chË kh·ng bi∆t nghÿa binh nhiÀu hay œt, ch◊ bi∆t l°
nghÿa binh c‹ ph›ng bŸ r„i, n∆u t∂n l≈n n˘a th÷ nguy, th°nh ra lŒnh thoüi binh v˜a truyÀn,
m≠nh ai n∂y ch≠y tht thµn xu‚ng nĨi. Nghÿa binh Í tr≈n cao Ωünh xu‚ng th∂p, cho n≈n œt
ngıÈi m° th∞ng th.
Lnh Bđo hấ chy xung va tậi chàn nểi, thữ g¥p tn nghÿa binh ti∆p ˆng Í Kh≈ Thˆ
tËi nÁi. Cao Th∞ng dπn 200 quµn Í ngo°i vÀ, cỊng v˜a tËi Ω‹; c® hai ΩÊi liÀn hiŒp nhau l≠i
m° Ωünh hØng hüi l≠ thıÈng. Lœnh B®o hÊ bŸ Ωünh d„n mất lểc cđ trậc mƠt sau lng, ngă
nm ngn ngang; ká d phđi tữm ẩng o tu, b li sểng Ω≠n v° lıÁng th˙c r∂t nhiÀu.
Phan á÷nh PhƠng đ trang 52/52


CÚ Phan Í tr≈n Ω◊nh nĨi, gfl chi≈ng ph∂t cÈ l°m hiŒu lŒnh ΩÃ rĨt binh vÀ, m¥c cho lœnh
t∫p kia ch≠y, kh·ng mu‚n rıÏt theo.
NghŸ s˙ ΩıÈng süng h·m ∂y c‹ tiŒc khao thıÍng tıËng sÿ. CÚ Phan cho s˙ th∞ng n°y l°
do cÁ mıu cða NguyÕn MÚc, n≈n chi NguyÕn MÚc ΩıÏc kà l°m Ω∑u c·ng.
Cao Th∞ng n‹i chuyŒn n°y : t‚i h·m trıËc ·ng Ω‹ng quµn Í DiŒm Thˆ (tˆc l° nÓi á≠i
H°m, do ngıÈi em ruÊt l° Cao N˘u l°m chð), cu‚i canh mÊt Ωi ngð, v˜a mËi chÏp m∞t th÷

mÊng th∂y Ω≠i Ω„n Vu Quang phỹt ha lận lm. ỗng git mữnh tnh dy, thy sao ruÊt gan
n‹ng bˆc nhı thi≈u, trong trœ r∂t l∂y l°m lo ng≠i, liÀn Ωünh thˆc Cao N˘u d∫y, anh em b°n
nhau, Ωoün r±ng Ω≠i Ω„n t∂t c‹ viŒc nguy c∂p, r„i tˆc thÈi ·ng ΩiÃm binh Ωi n¯a Ω≈m. ỏn
nểi V Quang cha sỹng thữ va gƠp toỹn Bđo hÊ Í tr≈n nĨi ch≠y xu‚ng, ·ng ch∫n ΩıÈng
m° Ωünh.
ChiÀu li, liu chng quàn Bđo hấ khÃng tr li na, cÚ Phan xu‚ng chµn nĨi xem xỉt
ch chi∆n trıÈng ban mai, v° sai nghÿa binh lıÏm xüc cða nh˘ng lœnh t∫p v° hai vi≈n cai
Phüp m° ch·n vÔi t¯ t∆. Trong cÁn Ω∞c ˚ v° ΩÊng m‚i c®m ho°i, cÚ l°m m∂y b°i thi sau Ωµy,
ΩÃ k˝ niŒm mÊt tr∫n m÷nh th∞ng l° may :
T°i phüi binh h°nh h‚t phÿ lai,
Dı tµm vŸ ΩŸnh chœnh b„i h„i.
TrıËng tiÀn th◊nh chi∆n h nhàn giđ,
Quđ b thẩi gian bỹo tip hi.
Dch ngha :
Va phỹi quàn i giƠc n ni,
Lng ta lui tậi lu‚ng b„i h„i
NgıÈi xin quy∆t Ωünh l° ai Ω‹ ?
ChËp mt m ra ă thng ri !
Sn cỹi cao h, thðy cüi thanh !
M‚i ı m¥c tıËng hiÃn anh linh.
B∂t nhi≈n chĨng qu® tıÁng hun th∫m,
H„ Ωüo kh≈ tiÀn dÿ th∂t kinh.
DŸch nghÿa :
Ch‹t v‹t non cao, nıËc mÊt m°u,
Qu˝ th∑n µu cỊng giĨp ng∑m nhau.
Kh·ng dıng b≈n œt b≈n nhiu th,
M n u khe ă chy mau ?
Qua hÃm sau, cÚ l≠i xu‚ng nÓi chÁi, lÓc Ωi tËi mÊt su‚i nıËc th∂y c›n s‹t t¯ thi mÊt
ngıÈi lœnh t∫p n±m Í bÈ su‚i, Ω∑u gÚc dıËi nıËc, c≤ng v∞t tr≈n bÈ, b∂t giüc cÚ mði l›ng nhfi
lÚy, trüch v∂n nh˘ng ngıÈi h·m qua sao Ωi lıÏm xüc ch·n c∂t m° c›n bfi l≠i cüi thµy n°y.

Lu·n dŸp, cÚ kh∏u chim mất bi thi cđm khỹi :
Nh tàm nguyn v lÏi danh mi,
KhıËc hıËng kh≈ bi≈n tüc t¯ thi.
Giüm triŒt thễy nhàn ng tđo ngấ,
ỏỹo thàn t hu hi hon tr÷.

Phan á÷nh PhƠng đ trang 53/53


DŸch nghÿa :
Ch≤ng qua danh lÏi buÊc thµn m∑y !
á∆n nÂi b≈n khe ch∆t bfi thµy.
Tr·ng Ω‹ ai Ái ! n≈n sËm liŒu,
Ch∆t r„i c‹ h‚i cỊng ra ch∑y.

Phan á÷nh PhƠng đ trang 54/54


12) MÊt ngıÈi Ω°n b°

LÓc b∂y giÈ, mÂi ng°y n°o c‹ phi≈n chÏ Tr°ng (l° chÏ Í gi˘a t◊nh NghŒ), ngıÈi ta th∂y
mÊt chi∆c thuyÀn con cða mÊt ngıÈi Ω°n b° v° mÊt Ωˆa con trai nhfi, t˜ Ωµu kh·ng bi∆t, chÍ
than l≈n chÏ bün.
NgıÈi Ω°n b° n°y, t∑m thıËc nhfi th∂p, da ngØm ngØm Ωen, nhıng kh·ng v÷ th∆ m°
che m∂t h≤n cüi v¿ süng lüng h„ng h°o. Cüi v¿ ∂y h÷nh nhı l° bŸ nhiÀu mıa n∞ng gi‹ bÚi
l°m mÈ Ωi, chË nguy≈n trıËc h≤n l° Ω¬p l∞m. Tr≠c ΩÊ 27 hay 28 tu‰i, nỉt m¥t coi r∞n rfii, m°
lĨc n°o cỊng c‹ v¿ bu„n r∑u. á·i lĨc kh·ng ngÈ, ngıÈi ta tr·ng th∂y chau m°y l≠i, th÷ bi∆t l°
ngıÈi n°y ch∞c c‹ viŒc ˆc u∂t g÷ Í trong tàm hn nhiu lm. Cn a tr thữ mậi c‹ 7 tu‰i coi
nghÊ ngh◊nh lanh l¬, ai th∂y cỊng Ωo∂n ch∞c l° con nh° th∆ n°y th∆ kia, kh·ng ph®i ngıÈi
thıÈng.

NgıÈi ∂y l° ai ? áˆa tr¿ ∂y l° th∆ n°o ? Í Ωµu ? TuyŒt nhi≈n kh·ng c‹ ai bit, vữ ngẩi
y khÃng ni gc tch v tàm s˙ m÷nh vËi ai, nhıng m° nh˘ng b≠n mua bün quen thuÊc Í
trong chÏ ch◊ g‡i l° c· Tüm, th°nh ra ai cÒng bi∆t t≈n c· l° th∆ m° th·i ; vđ li thy cÃ
chuyn v ngh bỹn than, thữ h‡ Ωoün ch˜ng c· h≤n l° ngıÈi Í miŒt r˜ng nểi. H oỹn
chng vy, no ă chc l phđi cha ?
C· Tüm bün than c‹ tœnh r∂t ΩiÀm Ω≠m, œt n‹i œt cıÈi, ch◊ ng„i l∑m l∑m su‚t ng°y,
th◊nh tho®ng chÁi giÍn h·n hœt Ωˆa tr¿. Duy lĨc n°o c‹ khüch Ω∆n hfii mua than, th÷ ngıÈi ta
mËi th∂y c· ẽc nguyn cđ mƠt, khÃng thữ sut ngy cà ngi cểi mƠt xung, hữnh nh c
dỹng ngh nghẽi nhng vic g÷ kh‹ khØn l∞m. Nh˘ng ngıÈi ng„i bün h°ng Í b≈n c≠nh, c®
mÊt phi≈n chÏ thıÈng ch◊ n‹i chuyŒn ΩıÏc vËi c· mÊt Ω·i cµu, cho n≈n ai cỊng cho l° ngıÈi
ki≈u ng≠o. Nhıng tËi khi n°o c· hfii ai mÊt ΩiÀu g÷, th÷ l≠i tfi ra ngıÈi h∆t sˆc t˜ t‚n, mÀm
mfing, lÈi n‹i ngon ng‡t, ti∆ng n‹i dÕ ıa, th°nh ra nh˘ng ngıÈi bi∆t c·, ai cÒng Ωem l›ng
qu˚ m∆n.
Cüi th‹i Ω°n b° Ωi chÏ bÓa cða ta, thıÈng xÓm l≠i “ng„i l≈ Ω·i müch” vËi nhau, ai c›n
l≠i g÷. Th·i th÷ chuyŒn ch„ng, chuyŒn con, viŒc nh°, viŒc c¯a, h‡ khæo kà là con c° con k≈,
kh·ng s‹t mÊt ΩiÀu g÷. Nhıng c· Tüm l≠i khüc h≤n. Ai hfii Ω∆n ch„ng, c· cıÈi; nghÿa l° tfi ˚
r±ng ă c m cềng cha. Ai hi n a tr l° th∆ n°o cða c·, c· cÒng cıÈi : cıÈi mÊt cüch
kh‹ n‹i l∞m. Ai hfii Ω∆n ch Í, c· cÒng cıÈi n˘a; cıÈi c‹ ˚ kh·ng mu‚n cho ai bi∆t m÷nh Í chÂ
n°o. Th°nh ra, cüc b≠n bu·n bün quen thuÊc vËi nhau, ch◊ th∂y c· hiÀn l°nh t¯ t∆ th÷ qu˚
m∆n, Ωˆa con tr¿ kia kh·n ngoan xinh x∞n th÷ y≈u thıÁng; kh·ng ai bi∆t ngıÈi Ω°n b° ∂y vËi
Ωˆa con tr¿ ∂y h‡ t≈n g‚c tœch ra th∆ n°o.
MÊt ngıÈi Ω°n b° nhı c· Tüm th∫t l≠ lÔng kh‹ hiÃu. Tœnh c· œt cıÈi, bi∆ng n‹i, r∂t ΩÂi
bu·n bün Ωi vÀ trong chÏ, vËi nh˘ng ngıÈi ng„i lin bn cnh, ti ngy cà cềng khÃng
chuyn văn ly ba cµu; nhıng ch◊ c‹ mÊt h≠ng ngıÈi Í Ωµu tËi b≈n c· th÷ ngıÈi ta th∂y c·
b∞t chuyŒn tˆc thÈi, m° l≠i b∞t chuyŒn mÊt cüch tfi ra niÀm nÍ thµn m∫t l∞m.
H≠ng ngıÈi ∂y l° lœnh t∫p.
Tr≈n kia ă ni lnh tp nhẩ s hun luyn ca binh gia Phüp m° trÍ n≈n h≠ng lœnh
can Ω®m thiŒn chi∆n v° c‹ c·ng lao tr∫n m≠c vËi B®o hÊ ra th no. V mƠt quàn s, h
nh l lnh gii, nhıng vÀ m¥t Ωˆc tœn, h‡ vπn nhı ngıÈi ta. T˙ nhi≈n c‹ k¿ n≈n hı, l°nh
d˘ phµn biŒt nhau. C‹ nh˘ng lœnh t∫p hiÀn l°nh, t¯ t∆, Ωˆng Ω∞n, bi∆t ΩiÀu Ωüo ΩÃ, song

cÒng c‹ nh˘ng lœnh t∫p tœnh kh ká cc, s sng hay mữnh cy th m° l°m nhiÀu c¯ ch◊
ngang t°ng, ˆc hi∆p ngıÈi Ω„ng lo≠i qu≈ mƠa høn y∆u. S˙ Ω‹, nh˘ng lĨc B®o hÊ mËi ΩŸnh
ban Ω∑u, x®y ra r∂t thıÈng, cho n≈n ngıÈi m÷nh ba b‚n chÚc nØm trıËc Ω‚i vËi lœnh tp,
phn nhiu khÃng c cđm tữnh, khÃng c hđo . H‡ ki≈ng sÏ, nhıng m° h‡ trünh xa v° ghæt
ng∑m. á∆n ΩÂi ai chÁi vËi lœnh, h‡ kà ngay v°o h≠ng ngıÈi Øn chÁi Ωi∆m Ω°ng hung d˘, nh∂t
Phan á÷nh PhƠng đ trang 55/55