[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 8 pps

ra lm nng ct hi c nhàn h Hong nu gƠp cđnh ngấ y thữ lm th no ? Hữnh nh
c Phan c chn ẩng ro ng khãng h Hong vit cho mữnh tậi bc th th hai na.
Thit, lểc ãng Phan Vỉn Màn em bc th phểc ỹp ra H Nấi, h Hong xem ri bin
sc, nu lểc y c bnh nhc u chng mƠt gữ, tt cềng tiu tan nh hi To Mnh ỏc c
bi hch ca Trn Làm vy.
H Hong sai dch bc th ra ch Phỹp, a trữnh Ton quyn De Lanessan, luãn vậi
tẩ bỹo cỹo ca mữnh, trong c càu i : Bđn chc ă ly ht s th lẽi hi t by
khuyn nh Phan ỏữnh Phễng ra hng, nhng y vn t ởhãn m bt ngấớ (m mn ti tỉm
khãng tnh), giẩ xin Chnh ph Bđo hấ vữ dàn m dễng binh lc tiếu tr cho ht vỉn thàn
lon ph
y l lĂ c nhin. ỏo mđ khãng nểng ; khuyn hng khãng nghe ; vỉn chng khãng
cđm ; thãi thữ ch cn v lc. Giẩ, quan vỉn tr vã bung cho tậng v li ra sàn khu

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 78/78
16) Nguyến Thàn
Lui v nểi ỏi Hm


Tic giễm ãng Hong Cao khđi ph mt bao nhiu tàm huyt vit bc th khãng
phđi khãng ti hoa thng thit, ct cđm ấng khuyn d h Phan, nhng rt cuấc ch l
mất tẩ giy b, Phan khãng chu ra hng.
Ch năo trong bc th ca ãng, trng bđn trong t ca ãng, l cu ly sinh dàn, qu
quỹn, nhng ngẩi thin c c bc th y, ai cềng bit ă chc gữ tỹc giđ thit vữ sinh dàn,
qu quỹn, hay l ch vữ hai iu lẽi. Trậc ht, c Phan l ngẩi lng, m lểc by giẩ ãng c
quyn th to, vy ãng khuyn c ra hng, nh l lm n cho c, ly cỹi ting cu vật
ẽc mất ngẩi lng ; sau na ãng ă ỹnh ãng giơp bc, ẽc cãng lao vậi ngẩi Phỹp
nhiu, vy c l no mất ngẩi lng ãng m ãng khãng chiu d ẽc, cho nn ãng mun
khuyn c Phan ra hng, by t thm ch ti nỉng oai quyn ca mữnh, cn s cãng
danh thữ khi ni.
ỗi ! Sểng bn cha măi vo, c Phan ă chng sẽ; o m mđ ln da, c cềng chng
nao; hung chi mất mđnh giy, mất lẩi vỉn ca ãng Hong Cao Khđi lm sao chuyn ấng

cỹi can trng nh st cho ni.
Song, lểc ny khãng chu băi binh u hng mƠc lng, tữnh th bt buấc c phđi lui,
khãng nểi V Quang ẽc na.
Phđi lui l bi c hai cậ. Mất l khi u c mậi khi ngha, thữ chnh l lểc ngha s bn
phng u ni ln. Quđng Nam thữ c ãng Trn Vỉn D lp ra Ngha Hấi, ri my tnh
Phể Yn, Bữnh ỏnh, Bữnh Thun k theo ; Quđng Tr thữ c cỹc ãng Trng ỏữnh Hấi, ãng
Nguyến T Nh ; Quđng Bữnh thữ đng ãng Nguyến Phm Tuàn, ãng L Trc ; Thanh
Ha thữ c bn ãng H Vỉn Mao ; Bc thữ c bn ãng Ta Hin, ãng Nguyến Thin Thut,
thnh ra Phỹp phđi chia binh i ng ph v ỹnh giơp nhiu ni, khãng th chể ton lc
vo mất ni no ẽc. ỏn sau my ãng trn ny hoƠc cht hoƠc trn, hoƠc hng, hoƠc ln
lẽt tan nỹt ht, ch duy cn li mất mữnh c Phan, l vn cn ng nguyn, vn phđn i
vậi cuấc Bđo hấ, by giẩ Phỹp mậi em ton lc m nhm vo mữnh c. Binh lnh Phỹp ln
hi vày bc cđ nểi V Quang, khin cho c khãng lui khãng ẽc.
Hai l trong cỹc tậng, cha c ãng no c ti xut ká ch thng, c thao lẽc chng
gi vậi quàn lnh Phỹp cho c trng nh Cao Thng, cho nn sau khi Cao Thng mt,
c li mun gi th th, dẻng tinh sểc nhu t làu ri ra i chin mậi ẽc, ch khãng
mun bo ấng hp tp quỹ, sẽ tn hi n thanh th v nguyn kh ca ngha binh, v li
lm kh sinh dàn mất cỹch vã ch. Tm li, c mun kổo di cuấc khỹng chin ra cho bn,
cho làu. Bi vy phđi tm lui gi th th trậc, sĂ liu th ỹnh sau.
C hai cậ y, khin cho c phđi lui quàn sang ng n nểi ỏi Hm.
Nểi ỏi Hm, cềng thuấc v ht Hng Kh, l mất ch c sn th him tr th no,
on trn kia ă c ch ni ri. Giẩ, c lui quàn v ng . T lểc v ng ti n mậi
ny, trong i tri ch c 400 lnh v 200 khu sểng kiu Phỹp, mi tn quàn no cềng
ẽc gi luãn trong mữnh sểng n v 100 ng bc, phng khi hoƠc ỹnh, hoƠc lui thữnh
lữnh. Cn bao nhiu quàn lnh kh giậi, u phàn phỹt cho cỹc quàn th ht. Hi l cui
nỉm giỹp ng (1894).

Mất thy gn t xng l vua
Hi by giẩ trong nểi ỏi Hm, c mất nhàn vt rt l ká quỹi, tuy khãng c quan h
vo trong chnh truyn ny cho lm, song tic vữ l mất ngẩi c gan, c ti, hc rt hay ch,

nn chi luãn dp tãi mun ghi chổp ra ày.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 79/79
Nhàn vt ká quỹi y l Bch X.
Bch X, tn thit l ỏon ỏc Mu, tng truyn l ngẩi tnh Quđng Bữnh, qua H
Tnh t bao giẩ khãng bit. ỗng ta t hiu l Bch X, cềng c ng . C ngẩi ni hi
cha mơ sinh ra chễa Bch X, cho nn ly tn chễa m Ơt tn con. Nhng c ngẩi ni
ch ỏon ỏc Mu mun ly càu sm ca ãng Trng Trữnh : Bch X sinh, thin h bữnh
(bao giẩ rỉng trng mậi nn ẩi) m t hiu mữnh, l c t cao .
Nguyn trậc, Bch X cềng l ngẩi trong ngha đng vỉn thàn, hi nỉm t du
(1885) cềng khi binh cn vng. Tiu s ãng c nhiu truyn vui lm, vữ ãng vn l ngẩi
hc gii li c t thut, cho nn quàn lnh ca ãng ch ly qut v gy lm kh giậi ni rng
ly qut qut cho quàn ch m man i ă, ri ly gy m p cht. Th m ngẩi ta quy
phc cềng ãng, n i hng ngẩi by giẩ nh ãng Phan Trng Mu, ãng Phan Huy
Nhun m cềng tin phc.
Sau khi vua Hm Nghi b bt, ãng cho l vn s n lểc xoay i, mnh trẩi sĂ phể
thỹc vo tay ãng t ày nn ãng t xng i l hong , k nguyn l Vỉn Lẽng. Phm l
giy tẩ trỹt sc chi gi cho dàn quanh min ỏi Hm u ly nin hiu Vỉn Lẽng ;
nhng vit th ring cho ai, thữ ch k tn Nhiếu Long tiu t.
Bch X i àu cềng em 28 ngẩi th h i theo, cho l Nh thp bỹt tể theo hấ v T
vi tinh. ỏn nỉm giỹp ng (1894), ãng c lp ra mất hấi ká quỹi tn l Nhàn thp hấi, chit
ly trong ch Ng, cho rng n nỉm l tậi vn s thin t ca mữnh ri. Mất hãm, ãng
em 28 tn quàn cm gy v qut xung nểi, toan i ỹnh n Ph. Mất lề 29 ngẩi c cm
qut phe phy nh th, m lnh trong n khãng dỹm l ra, cềng khãng bn ; th ri cđ bn
kổo v sn tri bữnh an. Nhiu ngẩi thy chuyn trậc mt nh th tin chc Bch X c t
thut gii thit, khãng vy sao vn vơn 29 thy tr m dỹm kổo xung lỉm le xàm phm
mất n lnh Phỹp.
Bch X c ti xut khu thnh vỉn. Tng truyn c hãm i bi thy D, l mất thy
lng Dng Ph (cễng ht Hng Kh) c ting l bi gii lm, ni trỉm iu khãng sai
mất iu no. Thy D ni rng : ngi nỉm nay 30 tui nn ly vẽ mậi tt, Bch X ng

khu c thnh bi thi 4 càu nh vy :
Nm chng ng, ỉn chng ngon,
Khỉng khng m ngy d st son.
ỏă ngh mất mữnh nn ly vẽ,
Nhng thng muãn h ht l con.

ỏi khỹi Bch X c ti lanh nh th, m càu no cềng khổo g cho c khu kh hong
t nhiu, thnh ra nhiu ngẩi cng tin, cng phc. Thy tr Bch X, nht l ring mất
mữnh Bch X, ch quanh qun trong my khm nểi V Quang v ỏi Hm vậi c Phan,
nhng khãng ai c th bit ch l ãng ta ng ch no. Ngẩi ta ni ãng c thut tng
hữnh. Măi n nỉm bnh thàn (1896), mất ba ãng xung nểi, vã nh dàn lng, khi khãng
ni cn st rổt li bữ, c k bit l Bch X, lin i bỹo quan lnh s ti v nm c ẽc Vỉn
Lẽng hong , giđi v giam trong lao tnh Ngh. ỏẽc t làu, Hong thỉng h
trong ngc. Th l ri ẩi mất ngẩi in cung.
Sinh bữnh Bch X i vậi c Phan tãn phc c tãn phc, nhng ch coi l bc em mữnh,
ch theo c thữ khãng mun theo. Ni cho r hn : du ai khuyn nh nn ng tàm hip
lc vậi c Phan m lm vic lận, Bch X cềng khãng nghe.
Ngẩi ta cn nhậ ngy thỹng chp nỉm qu t (1892) Bch X c sai ngẩi em tƠng c
phan hai cỹi ngỹng bng ng, lm ngỹng vng. Luãn dp c vit my càu nh sau ny :

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 80/80
Ca gi l,
ỏãi ngỹng ng.
Nỉm ht tt n gi lm qu.
Mng em sc khe,
Lo vic nậc nh.

Ngoi ra cn mất bi th ch nh vy a tƠng c :
Bt th hoang giao ấn c phi.
ẹn cn c quc ấng thu t.

T dàn c khỹt tri kim d,
Tu k tha ma thc tc phi.
H o phc hng thn M tậng,
Hn cu v bỹo T Phng s,
ỏi thin tàm s bng tng chiu,
Bch bch minh minh gi c ká.

Dch nãm :
Dỹm àu ln lểt chn hong thãn,
Lo nậc nỉm canh d hổo hon.
Vt vđ dàn ny sao cu vật,
Ngm suy mữnh trậc khổo bãn chãn.
M ph H chểa nn c nghip,
Trng giểp Cao hong m nậc non.
Tàm s hai ta trẩi cềng thu,
Ngn xa chiu ri tm lng son.

Cn bi th dậi ày na cềng hay, ngẩi ta truyn tng l ca Bch X gi tƠng c
Phan hi c mậi khi ngha
Ha quc an tàm bt k nin,
Ngẻng ká thu ỹo cu trung thin.
Vỉn sn chnh kh thin thu ti,
Về mc tinh trung vn c truyn.
Làn bểt tãn Chu hoi T thy,
Long ao sỹt tƠc th o vin.
Tậng quàn ngha lit vỉn hon về,
Nguyn hậng vin mãn tỹc chp chin.

Dch nãm :
Bao làu vic nậc nƠng lo lẩng

Nhẩ lẽng tàu ln ng thỹnh vng.
Chỹnh kh Vỉn sn bia vn tc
Tinh trung V mc s treo gng.
Hỹ qun bểt Khng tãn vng tht,
Th mểa ao Quan gia chin trẩng.
Ngha lit Tậng quàn van bn ci,
Xin theo bn nga ẻ giày cng.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 81/81
Xem nh th thữ Bch X l ngẩi hc gii thit, ch tit khãng theo ẩng chnh, li i
ly t thut lm hoƠc lng ngẩi m t kiu vã dng. Toan chng c vậi quàn lnh Phỹp m
dễng kh giậi l qut thn gy phổp, bấ mun pha tr hay sao khãng bit. Vữ th c Phan
ghổt lm. ỏỹng lĂ c cềng khãng chp trỹch lm gữ, song ch lo ngi t thuyt ca y lm
lon ngha binh v m hoƠc nhàn tàm i, n i trong hng tậng s ca c xem ra c t
nhiu ngẩi cềng hàm mấ Bch X, nn c mun bt Bch X m git.
C sai quàn d thỹm ẽc n ca y cềng trong nểi ỏi Hm vã bt sng, nhng
l thay ! lểc ngha quàn n ni thữ ch thy nỉm bđy cỹi nh mậi ct m b khãng, ch
khãng c ngẩi. Tổ ra Bch X hay trậc m trn ri. Gia nh lận thy treo mất tm bđng
sn son ch vng :
X gia rng xanh ni nc nh,
M cho bn bin ngẻng trãng ta,
Khoan thai r ỹo ngi vui v,
No khỹc n Nghiu nhng my ta.
Hai bn li c treo ãi càu i :
Vn hấi na ngn may gƠp ,
Cãng danh bn bin kổm ai àu.
R l Bch X dễng ton khu kh vua nh kiu Thỹnh Tãng nh L. Ngẩi ta ni
Bch X gii cđ ngh ấn lc nhàm, cho nn ă bit trậc rng c Phan mun hi mữnh m
trn i. Sau c my ln c Phan nh bt na, nhng y cềng trn ẽc cđ. C bn lo vic lận
nn ri b qua. Tậi sau ht thẩi Bch X b dàn lng bỹo lnh v bt ri b giam cht Ngh

nh trn kia ă ni.

C Phan vn ng nểi ỏi Hm tip tc cỹch mnh khỹng chin. By giẩ Chnh ph
Bđo hấ thy quan binh v lnh tp ỹnh giơp măi khãng ẽc, tn ph mt nhiu, bứn
thng thuyt vậi Triu ữnh Hu (lểc y l ẩi vua Thnh Thỹi nỉm th 7) sai Tng c
Bữnh nh l ãng Nguyến Thàn lm Khàm sai Tit ch quàn v, em quàn ra tiếu. Th l
sau ãng Hong Cao Khđi l ngẩi cễng lng, h bểt vit th d c ra hng khãng ẽc, bày
giẩ n ãng Nguyến Thàn l ngẩi cễng nậc, em quàn ra ỹnh c vy.
Chc hn ấc giđ u mun bit ãng Nguyến Thàn l ngẩi th no ?
Nguyến Thàn cềng nh Hong Cao Khđi, u l hai v quan lận do thẩi th dng nn.
ỗng nguyn l chàn m sanh, ngẩi tnh Quđng Ngăi, con ãng Nguyến Tn, ngy
trậc c cãng giơp giƠc Mi tnh y. GiƠc mi ă tãn ãng Nguyến Tn l thn tậng, vữ ãng
dễng k m chểng n phđi phc. ỗng em b ẩng phứn ln vo ỹ cuấi dậi git mỹi
tranh, ri sai bt my tn Mi vo, giđ chiu d; trong khi , ãng sai lnh ra ly my ct
ỹ cuấi cho ãng ỉn. Lnh chn ly nhng cc no l cc ẩng phứn em ln, nhng my
quàn Mi ngu, tng l quan lận ngi ỉn ỹ cuấi tht, u cho ngi l thin thn, ri v bđo
nhau hng phc cđ. ỏẩi ãng cn, quàn Mi khãng dỹm lm phđn Triu ữnh na. Nhng
sau ãng cht, thữ chểng n li lm phđn. Triu ữnh sai quàn i ỹnh giơp măi khãng yn.
Sau phđi sai Nguyến Thàn i. GiƠc Mi thy l con ca ãng thn tậng ngy trậc, phđi tan
chy cđ. Nguyến Thàn c ting t .
ỗng sinh vo gia hi nh nậc lm nn, nn khi u, i vậi thẩi th, ãng cềng xem
bng con mt bi quan v c lng phn khch lm. Song vữ tm lng lp cãng danh nƠng hn
lng yu nậc, cho nn sau ãng i kin ngay, em thẩi th lẽi dng vo cho mữnh. Cềng
khãng nhậ l vo nỉm no, m cềng khãng bit hi ãng lm chc gữ, ch bit l gia hi
nậc ta v nậc Phỹp ang giao binh, Triu ữnh ta thua, phđi k ha ậc vậi nậc Phỹp,
thữ c mất bn lnh tnh Bữnh ỏnh ni ln phđn i, ni Triu ữnh ha vậi ngẩi Phỹp
mƠc lng, ch h khãng chu; h lm nh tnh Bữnh ỏnh tuyn b ấc lp vy. Vn trậc,

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 82/82
ãng Nguyến Thàn cềng ă c , ngha l ãng mun chim ly tnh Bữnh ỏnh phđn i

vậi ngẩi Phỹp, nhng ch vữ chm mất bậc chàn m ngẩi ta lm mt ri, ãng ngh nu
bày giẩ mữnh cềng lm thữ chng qua sau bậc ngẩi ta. ỗng khãng thch. ỗng mun lm
mất vic gữ m ngẩi ta cha lm kia, bứn xoay v pha bn ngẩi Phỹp, xin em binh i
ỹnh giơp bn kia. ỗng giơp ẽc, nhàn th ngẩi Phỹp rt trng ãng, cho nn chng bao
làu ă lm Tng c Bữnh ỏnh, chnh l hi ãng phng mnh em quàn ra tiếu c Phan.
V sau ãng lm n ph chỹnh, hin hỹch trong triu, ẽc phong Qun cãng trậc
khi v hu tr.
ỗng l ngẩi hung ỹc v him ấc lm, hay git ngẩi. Trong lểc ãng cn dễng binh,
git ngẩi ta khãng bit bao nhiu m k. Sau v hu tr lng Thu X b bnh in cung
m cht. Ngẩi ta ni l b nhng oan qu bỹo oỹn, cho nn khi ang b bnh, hế chập mt
i lểc no, l thy mất lề oan qu u tc rề rẽi, mỹu me y ngẩi, hin ln i mng.
Mi lểc thy nh th, thữ ãng hổt ln, hữnh nh ly lm sẽ hăi hi hn lm. Ta nh lấng
ly ca ãng lp ngay trn mất trỹi nểi con Thu X ng sau l chẽ v bn sãng, ng trậc
trãng ra bin, c cỹi cđnh tẽng by t ra l mất ngẩi hễng về. Ngẩi ta n cỹi nh y
nhiu ma, cho nn khi ãng cht i ri thữ nh b hoang khãng c ai ; bn cnh c mất cđnh
chễa ca ãng lp ra, hữnh nh c mun siu sinh tnh ấ cho nhng ngẩi ă b ãng git
oan thữ phđi. Ngẩi vit cun sỹch ny ă c dp n Thu X xem dinh th ca ãng ngy
trậc, nhng tuyt nhin khãng c mất cỹi cđm giỹc gữ cđ.

Vy ngy thỹng nỉm, nỉm t mễi (1895), ãng Nguyến Thàn em 3000 lnh, c ãng Tn
s T Tng v my ãng c Nguyến ỏnh, Nguyến Gia Thoi, L Tu Khit, sung lm Tỹn
tậng quàn v t kinh thnh kổo ra.
Quàn thể Quđng Bữnh ẽc tin y, phi bỹo v nểi ỏi Hm, cỹc tậng u xin n
ẩng ỹnh ểp, nhng c Phan khãng cho, v truyn phđi ỹn binh t mất k hoch
i ph khỹc, vữ c sẽ quyt lit quỹ thữ kh lày n dàn, m gia lểc , c li ang yu.
Quàn ãng Nguyến Thàn kổo thng n ht Vit Yn (thuấc huyn La Sn) hip vậi
quàn Phỹp ng n Linh Cđm. ỗng cềng nghe ting thy D lng Dng Ph bi gii,
lin cho i n dinh bi xem vic hnh quàn c lẽi khãng. Thy D gieo qu ri ni
rng: ỏi quàn bt tt phđi ỹnh, c n thỹng 11 l kổo v. ỗng Nguyến Thàn tin theo.
Vđ chỉng ãng cềng d bit rng : tuy th lc c Phan lểc ny suy kổm mƠc lng, nhng

ẩng trẩng m ỹnh nhau, thữ v tt ă c lẽi. Vữ mất ng trong rng nểi thỉm thm,
mất ng ngoi ng ruấng, thữ ỹnh nhau kh b chng hi. Vữ th, ãng khãng mun
dễng cỹch ỹnh m ch ng binh n Linh Cđm, tnh cỹch ỹnh khãng dễng n v lc.
ỗng bit rng quàn ca c Phan phđi cn c lng thc, m lng thc y l dàn gian cp
cho, nay nu lm sao on tuyt con ẩng y ca ngha binh thữ t nhin khãng ỹnh cềng
tan, khãng tan cềng cht. ỗng bứn chia binh ra ng rđi rỹc hai ht Ngh Tnh, li xin
thm 1000 lnh na, phàn n ng khc cỹc ch no quan yu, hế ai giểp ngm ngha
quàn c Phan, hay ai b tữnh nghi nh th, l bt chổm ngay. Lập y, nhiu ngẩi b cht
oan, khin cho dàn gian u khip sẽ. Nhàn m vic lng thc l huyt mch ca ngha
quàn, t ày c b nguy him.
ỗi ! Ta ă bit rng c Phan lm vic cỹch mnh l nhẩ c lng ngẩi giểp ẻ : giểp
cho lng thc, giểp cho kh giậi, giểp cho con em sai khin, giểp cho s mt bỹo cỹc tin
tc Lng ngẩi chnh l mất kh giậi rt mnh ca c chng vậi Phỹp, cho nn c vn
tng ni mữnh khãng nẻ b, l vữ lng ngẩi vn tin theo nhiu quỹ. Nay Nguyến Thàn ra,
dễng cỹi th on tuyt lng tht ỹc ấc, khin cho lng ngẩi tuy vn knh mấ ngha
quàn v sn lng giểp ẻ mƠt lng nhng cềng chu cay ng trong lng thãi, khãng dỹm
cãng nhin giểp ẻ nh trậc na.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 83/83
Trong khi y, quàn Phỹp bit nấi tữnh ca ngha quàn ă b rung ấng lm ri, cho nn
cng sai quàn i tiếu rit lm. Nguyến Thàn ting rng em quàn ra ỹnh, nhng ch nm
mất ch, v lm oai git ẽc mất mậ ngẩi dàn qu thãi.
Ngha quàn, trong ă khãng c nấi trẽ, ngoi li chng c vin binh, lm gữ m chng
khn ?

ỏon ny ct ni v Nguyến Thàn, l ngẩi quan h v lểc tn cuấc ca phong tro
vỉn thàn Phan ỏữnh Phễng. Vy trậc khi kt thểc, tãi mun hin ấc giđ xem mất bc th
chnh ãng ta vit t k cãng lao mữnh ỹnh giơp vỉn thàn, ph tỹ Bđo hấ nhng gữ.
y l mất bc th di ; Nguyến Thàn vit a cho ãng Ton quyn Paul Doumer hi
nỉm 1902 (nỉm Thnh Thỹi th 18), lểc ãng ny ă măn hn lm th hin ỏãng Dng, tr

v Phỹp quc.
Trậc ht, Nguyến Thàn ng lẩi cđm t Ton quyn Paul Doumer v nậc Phỹp ă ban
cho mữnh nhng cỹi vinh d tuyt phm ri thữ t k cãng lao nh vy :
Trong lểc kinh thnh c cuấc bin ấng (1885) v lểc Tãn Tht Thuyt em vua
Hm Nghi xut bãn xui gic nhàn dàn ni ln chng vậi nậc Phỹp, ton ci Trung ká
xãn xao ri lon. Bn vỉn thàn hiu triu dàn chểng, ng thẩi ni ln phđn khỹng, mất
mƠt tn sỹt dàn o, mất mƠt chng c ngẩi Phỹp.
Gia lểc by giẩ, k v ca thàn ph tãi qua ẩi, tãi ang lm chc tiu ph s cỹc
min sn cậc ba tnh Quđng Ngăi, Quđng Nam v Bữnh ỏnh. Tuy c ch d kinh thnh
triu v, nhng tãi ch lo vic gi yn cỹc min thuấc quyn tiếu ph ca tãi chẩ thẩi c.
Hai tn tậng giƠc vỉn thàn l C ỏnh v Tể Tàm lểc y chim c tnh thnh Quđng
Ngăi, đng ãng lqỉm. Tãi em hai ngn quàn lnh min trn kổo xung ỹnh giƠc vỉn
thàn y. Tãi thàu phc tnh thnh, bt ẽc 14 tn tậng giƠc, sai chổm u ti cho
d đng vỉn thàn thy m phđi sẽ. Tnh Quđng Ngăi giơp yn ri, tãi vàng mng ca c
ỏng Khỹnh, em bn bấ binh mă kổo vã Bữnh ỏnh ỹnh giơp ỹm dàn khi lon trong
tnh ny. Tãi tiếu tr ẽc lon đng, khãi phc ẽc trt t v sp Ơt li cãng vic cai tr
cỹc ph huyn. Cn tn tậng giƠc sau cht l Mai Xuàn Thng chy v min An Kh, thữ
tãi ang sai quàn lnh ui theo ỹnh rit.
Cềng trong lểc , ãng ỏc ph Lấc em toỹn quàn lnh ãng Nam ká ra tiếu tr bn
vỉn thàn do Mai Xuàn Thng lm u. Lểc y tãi phng mng c Hong sai tãi em
quàn tr ra Quđng Nam ỹnh ỹm giƠc vỉn thàn, cm u l tn tậng giƠc ni ting,
Hẩng Hiu, chng c vậi nh nậc Bđo hấ by làu, n i cỹc quan binh Phỹp phđi lp ra
tậi 36 n lnh trong min Ơng tun tiếu m vn dày da khãng yn. Tãi dn binh ra,
sai ngẩi tàm phểc i do thỹm, khỹm phỹ ẽc ch n nểp ca tn tậng giƠc y ti mit
An Tàm ; ri 25 tn ph tậng ca giƠc b bt trong tay tãi, cn bao nhiu d đng xin ra
u hng tãi ht, Hẩng Hiu trn thoỹt, chy vã nểi Ngề Hnh, sau tãi cềng bt sng
ẽc, b vã trong cềi m giđi v Hu.
Thng n tm lng tn trung ca tãi i vậi cãng vic nậc Phỹp, chnh ph Cấng
ha lểc by giẩ ban tƠng Bc u Bấi tinh ngề hng cho tãi.
Cỹch t làu, tnh Bữnh ỏnh li c lon dy ln na ; nh nậc sai i tiếu ph ln

th nhữ, tãi giơp ẽc giƠc giă tnh ny yn hn t . Nhàn vic ỹnh giƠc thnh cãng,
quan Ton quyn Picquet v quan Khàm s Hector t xin chnh ph Cấng ha ban thng
cho tãi Bc u Bấi tinh t hng cho tãi.
Ri tr v chc v cề min thẽng du Quđng Ngăi, tãi vn lm tiếu ph s cỹc min
sn cậc nh trậc.
t thỹng v sau, tãi ẽc ch triu v Hu, lănh chc Binh bấ thẽng th. Quan Ton
quyn De Lanessan thng thuyt vậi tro ữnh khàm phỹi tãi vã lm Tng thng tnh Bữnh

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 84/84
ỏnh, l tnh rấng lận mnh mãng, tãi giđi quyt ẽc nhiu vn quan h ă b d dang
bao nhiu nỉm ri. Ri tãi ẽc phong chc Khàm sai i thn em quàn ra ỹnh giơp
giƠc vỉn thàn Ngh Tnh. Vữ c quan Ton quyn Rousseau v quan Khàm s Briứre ni vậi
triu ữnh, nn chi tãi ẽc lănh cỹi trng trỹch y.
S d tãi phng mng em quàn ra Ngh Tnh l ct trc nă tậng giƠc vỉn thàn
Phan ỏữnh Phễng, khi lon hai tnh Ngh An v H Tnh ă 10 nỉm, mƠc du nh nậc
ă ra sc ỹnh giơp măi m khãng ẽc.
Thàn dn mất o quàn 1400 ngẩi, tãi ui ỹnh tn tậng giƠc y ht nểi ny n
nểi kia ri tãi vày bc va ẽc l nhẩ c nhng n lnh phng trn lp ra lđi rđi khp cỹc
ngă ẩng giao thãng.
Th cễng lc kit, li b thng tch trong trn i chin, Phan ỏữnh Phễng phđi ung
thuc ấc t t. Bao nhiu bấ tậng ca va u b bt ht, my ngn quàn giƠc ra hng. Th
l my tnh min bc x Trung ká yn hn giƠc giă t .
Nhàn tãi c cãng lao nh th chnh ph Cấng ha thng cho tãi Bc u Bấi tinh tam
hng v c Hong vẩi tãi v Kinh lm Ph chnh i thn.


Phan ỏữnh Phễng ủ trang 85/85
17) Anh hễng mt lấ

Thu xa, thu m trong vic dễng binh chin u, gi l kh giậi ch c gm giỹo
cung tn, gi l giao phong ch cn tậng u v vậi tậng : mất ngẩi anh hễng t tp ẽc
nỉm ba ngn kin nhi dng s trong tay, c th chim gi mất ni rng nểi him tr m
xng bỹ xng hễng v cm c vậi k nghch mữnh làu di ẽc. C khi cy cy trng ta
ẽc ngay trong thung lềng nểi non thuấc v phm vi ca mữnh m s sinh tn cung cp
y v vic lng thc, du khãng vn lng ngoi vã ẽc cềng khãng lo. K nghch
khãng c th chi cỹch xa mất hai chc dƠm vng ngoi m dế ct t mch sng v xàm
phm tậi so huyt ca mữnh trong Ơng.
Cỹi th lc dày da lng ly ca ỹm anh hễng Lng Sn Bc ch ct c by nhiu
thãi. Vy m ngy qua thỹng ln, kit sc mn hi, h cềng phđi nghing ngă tan tnh
thay!
ỏn cỹi ẩi chin phỹp binh kh Tày phng bt buấc khp cđ thin h phđi thay i,
phđi lm theo hoƠc t cẩng ly mữnh hoƠc chng c vậi h, thữ vic chin u dng binh
àu c phđi s si cht hơp nh xa ẽc na. Gi l a lẽi cn phđi rấng răi, thun tin
cho cđ mi s chin th tậi lui, ch quanh qun mất khu nểi rng c him tr my cềng
khãng da lm th mnh, lm gc bn. Vđ li sểng n ngẩi ta, c th ngoi my
chc dƠm c th bn phỹ tậi so huyt mữnh tan tnh nh chi, n nểi cn b hai, rng
cềng chỹy ri. Nht l ẩng giao thãng thy lc phđi c, cuấc vn tđi lng thc phđi dế,
n chnh l l th, l mch sng ca mữnh, nu b ngẩi ta chn nghơt thữ tt phđi cht.
Khãng cht ngă nga tc thẩi, cềng phđi cht ln mn hoi hp.
C Phan ỏữnh Phễng dễng binh i ch vậi Phỹp s th cc chng ă bao nhiu làu
phđi nht mữnh vo trong nhng khuãn kh chin u ngy xa ri, bày giẩ li b làm vo
ch him nghứo king k ca binh phỹp kim thẩi nh vy .
Tậi ày, chểng ta cng phđi nn nhậ li m thỹn phc ãng thẽng tậng quàn Cao
Thng l ngẩi c m lẽc, c cao kin.
ỏấc giđ ă bit ãng ta cht gia chin trẩng chnh l lểc c hoi băo lận lao, mun tn
cãng chim th cđ ba tnh Ngh, Tnh, Bữnh lm cỉn c, nu khãng thữ bn i ch
theo ãng ă oỹn trậc sĂ dễng cỹch vày bc cho mữnh n tan v tuyt lng m cht.
Thữ s tin liu ca Cao Thng bày giẩ xut hin tht ri.
Bi vy, du ai tin hay khãng tin cềng mƠc : tnh vic ngẩi, nn vic trẩi chnh

l mất chàn l nht nh xa nay. Li cềng chng t ra cỹi thuyt tri d hnh nan (bit dế,
lm kh) ca c nhàn l ểng. Mất vic Cao Thng tnh lm v bit lm l hay, nhng m
c lm ẽc àu; vn bit nhàn lc thiu kổm mất phn, cn mất phn hữnh nh cềng c
thin , c vn s cđn tr th no xui khin ra s bt thnh nh th.
Lểc ny c Phan b vày bc n i bãn ba cc kh chng no, chc li chnh nhậ Cao
Thng m cđm thng thàn th chng y. Li cng cđm thng thàn th chng no, cng
bit r ch quyn quc gia khãng sao ly sc ngẩi thiu thn cỹch m hng xoay i tr
li ẽc na. Nhng c ă ha tnh mnh vậi quc gia ri, vy thữ trong khi tnh mnh cn
lày lt ngy no, du phđi nm mt nm gai, tm sng gấi gi n th my i na, cềng
vn cam tàm.
Than ãi ! Mất ngẩi c ch kh anh hễng, n b qu hng nh ca, b hng ha t
tin, b cđ thàn danh tnh mnh mữnh, ch vữ nh nậc, vữ anh em, em thàn ra lo toan mất
vic, him tr kh khỉn, trỉm cay ngn ng, chc hn trong tr năo cềng quđ quyt trãng
mong vic y cho thnh, khi ph cỹi ch kh hễng trỹng ca mữnh v khi ph lng ká vng
ca ngẩi ng loi. Th m st son tc d, lao kh mẩi nỉm, tàm huyt mt khãng, thẩi

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 86/86
vn chng c, n lểc nhn i, nhn khỹt, chy ngẽc, chy xuãi, gƠp ton nhng cđnh vn
t nht sinh, ẩng cễng nậc b, cỹi bậc anh hễng mt lấ cha khãng bit bao nhiu
nãng ni ỹng cđm, ỹng thng, ỹng su, ỹng tic, ỹng th di mất hi cho mnh, ỹng
hổt ln mất ting cho to !
Hi ny, chnh l hi c Phan gp gnh in đo trn nhng bậc anh hễng mt lấ
ày !
Bậc ny ca c, kh hn S Bỹ vng m ch thiu c Ngu C, sậng hn Vỉn Tn
quc l khãng n i b bt.

Tậng s u tut gm ra xin ỹnh m cht
Ngha quàn c nhng c in nguy tht bi phỹt ra t gia nỉm ng (1894), vữ quàn
lnh Phỹp my pha ă khi th cãng kch bao vày cng ngy cng chƠt, s tht khãng phđi
t lểc c Nguyến Thàn kổo binh rn rấ Hu ra thữ ngha quàn mậi làm vo ẩng cễng

cđnh khn.
Ta nn nhậ Nguyến Thàn Kinh phng mng xut s, ra n H Tnh, nhm thỹng 5
nỉm mễi (1895), chnh l hi c Phan v tậng s ang lao ao nguy khn sn ri, m
Nguyến Thàn nh k chƠt găy vày cỹnh v lm tuyt quàn lng, l lm cho Phan thm
lao ao nguy khn thãi. Khỹc no mất cày ă b gi băo lm bng gc ln sn ri, n
Nguyến Thàn ch c cãng xã thm cho ngă xung thữ c, ch lăo khãng c cãng lao chin
trn gữ, v cềng khãng phđi nhẩ c ti sc ca lăo thữ h Phan mậi bi, ngha quàn mậi tan,
theo nh lăo k cãng vậi ton quyn Doumer trong bc th ấc giđ va c trn kia. S
tht, cãng lao chin trn l cãng lao ca anh em lnh tp v my vin quan binh Phỹp. Lểc
sau Cao Thng t trn m nấi tữnh ngha binh c Phan suy kổm ln hi, nhng quàn lnh
nh nậc ra sc truy tm chinh pht cềng gt, m ngha binh vn rỹn ng u khỹng c
ẽc hoi, thnh ra Bđo hấ tng ngha binh cn c thc lc vng bn mnh mĂ lm, mậi
phỹi Nguyến Thàn em i binh ra gp sc tiếu tr cho mau. Nu khãng c Nguyến Thàn,
chc hn trong my thỹng trẩi na ngha binh cềng phđi n lểc tn cuấc t nhin.
Cềng c lĂ vic phỹi Nguyến Thàn ra ỹnh l mất vic quyt thng v mƠt tàm l. Vữ
Nguyến Thàn chng phđi giao phong xut trn gữ, ch dễng mu k chƠt vày cỹnh v tuyt
lng thc, chnh l mất trn ỹnh bng tàm l, n thn hiu hn l ỹnh bng binh lc.
Hung chi l c trn binh lc trẽ chin vậi trn tàm l na. Nu nh ch c by nhiu cềng
k l i cãng, thữ ngẩi ta cềng nn nhữn nhn cho Nguyến Thàn c cãng .
Quđ tht, t gia nỉm mễi tr i, c th trn tàm l ca Nguyến Thàn by ra ri, c
Phan cng thm lu lc kh s nhiu lm, khãng nh trậc , ngha binh ting b suy vi
nguy khn mƠc lng, nhng vn nhẩ ẽc cỹi sc ngm ca dàn nuãi lng giểp sc cho m
cm c vậi quàn lnh Bđo hấ mất cỹch gng gẽng hỉng hỹi.
Chểng ta th xem mất chuyn sau ày thữ bit.
Cềng khãng nhậ r ẽc ngy no, ch bit l hi y nhm cui nỉm ng, quàn lnh
Bđo hấ bit c Phan ng trn nểi ỏi Hm m th h chng c bao nhiu, nhm chng c
th tn ln ỹnh phỹ ẽc, bứn phàn binh ra hai ấi kổo tậi ỏi Hm khiu chin.
Nểi ỏi Hm thuấc v a phn lng Tữnh Dim, c mất quàn th theo cỹch c phan
b tr ngy trậc, gi l Dim th, do ãng Cao ỏn lm ch tậng.
Lểc hay tin quàn lnh Bđo h sp kổo tậi ỹnh, c Phan tnh k lui binh trậc trỹnh

i thữ hn. Nhng hai ãng Cao ỏn v Nguyến Mc hip li cđn ngỉn v xin quyt k i
ch.
Phan lm thinh cểi mƠt ng xung ha . Ta nn bit lểc bày giẩ Phan dng binh c
ha nhng hữnh th sãng nểi ẩng sỹ hn hoi, cềng l mất s nghip ca Cao Thng

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 87/87
li na. Cao ỏn v Nguyến Mc ng chẩ hi làu, khãng nghe trđ lẩi, tng c khãng
chu cho ỹnh, lin rểt gm ra ng thinh hã lận :
Xin nguyn soỹi chƠt u hai anh em chểng tãi i ă ri sĂ lui binh.
C Phan ngậc mt ln, trđ lẩi mất cỹch ung dung :
Ly th gữ m ỹnh vậi ngẩi ta bày giẩ ?
Bm ly th nểi.
Cao ỏn v Nguyến Mc cễng tha nh vy ri t by s th lẽi hi r thm :
Chc hn quàn Phỹp d bit t nhiu l nấi tữnh ta giẩ suy yu, nht l h thỹm ẽc
binh lc i n ta hin nay chng c bao nhiu, cho nn mun tha c ỹnh o ln mất
trn, p ngha binh tổ ri xung cho ri . Nguyn soỹi ri ro b no, t nhin ton
cuấc phđi nghing tan tnh tc thẩi. H khãng em sc lận ỹp ỹnh my quàn th kia,
m ỹp ỹnh trỹi nểi ny ch v s vng ca h ra sao, khãng ni cềng bit. C c lng
nhàn, khãng mun lm quỹ nhc sc tậng s ly t c nhiu, m nh k lui binh trỹnh
sc lận kia o o ứ tậi ; ly lc m bn, lui binh l s phđi ă nh, nhng ly th m ni,
thữ quàn ta chng phđi khãng c th chng c li ẽc t nhiu, l vữ quàn ta chim ẽc a
lẽi ca th nểi.
Nểi ny vn c hữnh th quanh co, him tr, quàn Phỹp c kổo tậi bao nhiu i na,
chc cềng ch vày bc dậi m thãi, quyt h khãng dỹm mo him ln trn, h cha thuấc
r ẩng t t nhin sẽ gƠp mai phc thữ nguy. Vđ chỉng, trong quàn ta hin nay cn 400
ngẩi, k s thữ c t thit nhng u l hng trỹng inh dng s, ỉn khãng ngi nhn cềng
bun, ch cu c giƠc tậi m ỹnh, c cht cềng mỹt ruất. Cho tậi sểng n tch tr ca ta
cềng c th sc cm c nhau trong mất ãi thỹng ; nh th thữ sẽ chi m vấi lui, khãng
ỹnh li. Khãng ỹnh li bày giẩ, tt nhin ngẩi ta cho mữnh ày l khip nhẽc, ri cng
ngy em quàn xua ui dn ổp ta măi. Vy thữ, bm c xổt li, ngy nay ta c quyt ỹnh

nhau vậi h mất chuyn, chng n nậc cễng ẩng tểng th lm, by giẩ ta sĂ lui cềng
khãng muấn gữ. Pha sau ta vn c sn ẩng lui kia m !

C Phan trm ngàm mất lỹt, ri kim lẩi an i ngẽi khen hai ãng Cao ỏn Nguyến
Mc lm tậng cm quàn, mi khi gƠp giƠc quyt ỹnh nh th l anh hễng, l trẽng phu
lm. Nhng nay ta trậc mất cđnh nh cẩ b nậc, ly t c nhiu, ly yu chng mnh,
bit rng lng quàn ta c mun ỹnh hay khãng ? Vữ, do ni mất tc nim nhàn hu, c suy
ngh nhng ngẩi theo lin bn tđ hu mữnh by làu ton l hng ngẩi ngha s b cđ nh
ca, vẽ con, qu hng, cha mơ, dn mữnh vữ vic quc gia, vữ tữnh thy tr, ă mẩi nỉm
nay, bit bao chin trn cãng lao, m c cha lm nn mất vic gữ tha lng n cãng h
ẽc. Gn ày h li vữ c m chu thm nhiu ni m lnh gian nan, ỉn cc kh, ngy
nay quỹ i hi sc h m dễng, thữ ngẩi nhàn ngha khãng nẻ
Hai ãng Cao ỏn Nguyến Mc vàng lnh ri ra ly ng loa ku gi quàn s t li m
ni :
Nay Phỹp em i binh tậi vày ỹnh sn tri ta. S th anh em ta ch c mất ỹnh
v mất chy, Nguyn soỹi mun hi ca anh em ng ng no ?
ỳng ỹnh ! ỳng ỹnh ! Nam quc vn tu.
Quàn s khãng hơn ậc nhau m ng thẩi tay ểa ming la nh th. Nhiu ngẩi tung
cđ gm v sểng ln trn khãng ri bt li tung ln, t vui mng hận h. Cao ỏn v
Nguyến Mc thy lng quàn hỉng hỹi, bứn vã bm li c Phan quyt nh d b nghnh
ch.


Phan ỏữnh Phễng ủ trang 88/88