[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 9 docx

ỏt bễn l vt ẻ n ca ta
Tc thẩi Cao ỏn Nguyến Mc i xem xổt nhng a th no c th lp trn phc
binh.
Li sai quàn lnh i chƠt cày tre v ch ra an nhng gi lận tht nhiu. Quàn lnh
vàng theo tậng lnh bđo sao lm vy, khãng hiu dng ra sao.
Cãng cuấc nghnh chin sp Ơt c hn na ngy l xong.
Lểc by giẩ trn sn tri ch c 400 tn quàn, cn kh giậi tàn thẩi ch c 200 khu
sểng kiu Phỹp v mất t n dẽc, ngoi ra, kh giậi ton thữ sểng trẩng kiu ta v nhng
i ao ođn kim. Hai ãng Cao ỏn v Nguyến Mc sp Ơt nh vy : 200 tay sểng lm
quàn chin, 200 tay ao thữ lm quàn phc. Cỹc ngđ ln nểi, ch no xung yu thữ phc
binh ch , hế thy quàn nghch th u ln thữ xãng ra m chƠt khãng k sng thỹc. Nht
nh ban ngy mậi ng chin, cn ban m thữ Ơt nghi binh. Ngha l ban m, chnh ni
i dinh ti tỉm mễ mt, khãng thp ứn uc gữ ht : cn ch khỹc thữ giđ thp ứn la lp
le, khin cho quàn lnh Bđo hấ tng l n tri ngha binh , tt nhin phđi nhm
ngay ch c ỹnh ứn m bn.
Nhng cn lo chng gi làu ngy, mữnh ht thuc n thữ lm th no ?
Hai ãng bứn ngh n k va ẻ n, va ly n.
Ly n ca ai ?
Thữ ly ngay ca quàn lnh Bđo hấ.
Hai ãng sai chƠt tre an gi tht nhiu, chnh l dng . Phm l n sểng bn ra
n sểng nh hay sểng i bỹc cềng vy hế ng nhm vt gữ cng mnh dấi li thữ n
d. Nhng trỹi li, nu ng nhm my vt mm nhơ, nht l bãng gn ật ỹt v t bễn,
lm n mt n. Hi vỉn thàn Thanh Ha chng c vậi Bđo hấ ti Ba ỏữnh, ng mất lng
gia cỹnh ng chim xung quanh c nậc mnh mãng, m cm c ẽc cđ thỹng, quàn lnh
nh nậc ngoi bn vã nh ma, nhng phn nhiu khãng nghe n n, l bi vỉn thàn
khổo dễng nhng gi tre ng bễn, p ln thnh lềy, cđn tr hiu lc ca n phđi kổm
bật i. Bày giẩ, Cao ỏn v Nguyến Mc cềng dễng mu k y ẻ n ca sểng thẩng,
cn phng cđ n ca sểng i bỹc, thữ mc lậi vng t cày n qua cày kia.
Mi vic d b xong xuãi, ch ẽi quàn lnh Bđo hấ tậi l i chin.
Quđ nhin, quàn lnh Bđo hấ n ni, ch dậi cha sểng bn ln ch khãng dỹm mo
him ln nểi, bi thy th nểi nghing dc, cày ci rm rp quỹ, sẽ ln th no cềng b phc

binh thữ nguy. Ngha binh c cỹi a lẽi l trn c ch n nểp trong nhng kơt ỹ bng cày,
dm xung thy r quàn lnh Bđo hấ, m quàn lnh Bđo hấ dm ln thữ khãng thy gữ khỹc
hn l cày ci um tễm m khi n mễ mt m thãi. Thnh ra quàn trn bn xung thẩng
trểng hn l quàn dậi bn ln.
Hung chi n ca quàn dậi bn ln phn nhiu trểng vã nhng gi ng bễn kia,
khãng n. Ngha quàn ly nhng v n y, nhi thuc mữnh bn trđ li quàn dậi.
Ti li thữ ngha quàn ỉn cm v dẻng sc, khãng ỹnh. dậi, quàn lnh Bđo hấ ng
ln thy ch no c bng ứn uc lp le thữ c cha sểng nhm ln m bn. Tổ ra my
ch c lp le ứn uc, ch l ch Ơt nghi binh m thãi, chng c ngẩi no ht.
Hai bn chng gi nhau n na thỹng nh th, trn khãng dỹm ỹnh xung ă nh,
m dậi cềng khãng dỹm leo ln. Ch nghe ting sểng n ht ngy ny qua ngy kia, luãn
m ny qua m khỹc, hữnh nh mất trn ma sm sổt, vang ấng cđ mất vễng nểi non.
Ai cềng tng chc l ngha binh ă chỹy ra tro ht ri, nhng ká tht cha c mất ai t
trn hay l b trng thng gữ cđ.
Quàn lnh Bđo hấ ngh mữnh bn phỹ d dấi tậi hai tun nh th m ngha binh khãng
nểng, khãng lui, bứn xe sểng i bỹc li, nh phỹ tan t chỹy cđ nểi ỏi Hm, tt nhin
ngha quàn phđi cht ri ht, hay l khãng cn cày ci rm rp m n nểp thữ sao cềng phđi

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 89/89
u hng. Nhng n i bỹc bn ln phn nhiu mc vo lậi vng ca ngha quàn ă
dỉng t tun, thnh ra khãng c mănh lc nh ngẩi ta ă tnh.
My ngy v sau, tuy l ngha binh cn n cềng nhiu, nhng m ch bn mất cỹch
dứ dƠt, khãng dỹm bn phng tểng nh trậc na. Mi ngy giao chin, c Phan u ra tn
ch mo him ch bđo khuyn khch tậng s, nhẩ vy nn lng quàn cng phn chn bấi
phn. Mun lp k d quàn lnh Bđo hấ ln nểi cho phc binh lm tht, c Phan sai my
tn quàn lanh lơ, lổn theo ẩng tt xung nểi, giđ lm dàn qu i cy, tậi trậc quàn lnh
Bđo hấ ni mữnh bit ẩng ln nểi, xin lm hậng o hu ẽc lănh thng lp cãng. Hai
vin quđn c tng thit ă toan dn mất toỹn lnh tp i liu, nhng vin thiu ểy cm
quàn, cđn li khãng cho, vữ sẽ mc k mai phc.
By giẩ, quàn Bđo hấ phàn ra lm hai, mất na vn mƠt tin, mất na p gai lấi

sui, bc ra mƠt hu ỹnh pha sau lng ngha binh, khin cho trậc sau u th ch,
th no m chng tan vẻ.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 90/90
18) Thiu chểt na c Phan b bt sng


Quàn lnh Bđo hấ gin trn mƠt trậc nểi ỏi Hm m ỹnh rng ră hai tun, thit
thi nhàn mng v n dẽc nhiu ri, ngha binh trn nểi vn c sc cm c dng dai,
khãng h nao nểng.
Ngha binh can đm ă nh, nhng cềng may l ẩi by giẩ cha phđi l ẩi c xe
tỉng, c mỹy bay, c ấc kh ; nu trỹi li, thữ ngha binh nh mữnh cm c khãng ẽc na
ting ng h v my quđ nểi ỏi Hm cềng ch hai ra ri. Bi vy, ngẩi ly gan mữnh,
sc mữnh ra chi nhau, vn c giỹ tr hn l mẽn mỹy chi ngẩi ; chnh l ãng thỹnh
Gandhi n ấ ni th.
Nht l ngha binh trn nểi ch c 400 thy tr vậi 200 khu sểng, m dậi nểi va
lnh tp, lnh tun v trỹng inh my lng ph cn phđi ra phc dch quan quàn cđ thđy c
tậi ngn ngẩi ; mất ng ly bng cày kơt ỹ lm mnh ; mất ng ly ngẩi ãng, sểng tt
lm mnh, k ra ngha binh cm c dày da ẽc gn na thỹng cềng l làu lm ri.
Trong mất cuấc i chin bt ng v s ngẩi v sc mnh nh th, b no bn t, bn
yu cềng phđi thua l lĂ t nhin.
Toỹn vin binh 150 lnh Ngh kổo n tip chin, lm cho ngha binh thm mau bi
tu hn na. Bày giẩ, quàn lnh Bđo hấ phàn ra hai ngđ m ỹnh : mất na c mƠt trậc
nểi trn ỹp, mất na kia thữ chen gai lỹch ỹ, lun ra pha sau nểi, xut ká bt , ỹnh
ểp ln so huyt ngha binh. Trong tr nh cm quàn dễng tậi chin lẽc ny, nht nh bt
sng Phan ỏữnh Phễng v tri thểc kổ ngha quàn ht thđy.
Nhng, trẩi cn bt phđi gian nan hn nhiu na, ch cha cho h Phan v my
trỉm trỹng s phđi cễng ẩng nga c ti ày.
Luãn mẩi my ngy lm phn s, ch tậng phđi trãng nom vic quàn gia lểc chin
u, li cn mất ni ỉn cc kh chàm thm vo, chng cn phđi tđ, ai cềng oỹn bit c

Phan nhc mt d lm.
Chiu ti ba th mẩi lỉm, ỉn mất vi nm cm khã chm mui xong ri, c Phan
dƠn d hai tậng Cao ỏn, Nguyến Mc nhng ch quàn c chin lẽc nấi m nay,
mữnh yn tàm nm ng ẽc vi trng canh cho khe. Mất thanh bđo kim luãn bn
mữnh, v rểt ra ngoi v sn sng, mi khi nm ng, luãn 10 nỉm nay, m no cềng th ;
C ni vậi ngẩi nh : ỏ phng khi làm nguy bt trc, mữnh em chổm u k nghch hay
l t àm hng mữnh cho kp.
ỏm , li văn trng canh hai, khođng 10 giẩ hn, c Ơt mữnh nm xung làu ri m
ang thao thc suy tnh ch cha ng ẽc ; bng thy tinh thn hi hấp, chp chẩn, con
mt thữ mỹy lia v ruất nghe sao nng nđy nh bo nh t. C git mữnh suy ngh chc l
c chuyn gữ nguy bin xđy n ni, cho nn thn hn bỹo trậc cho thn tnh ày chỉng ?
Tc thẩi c ngi nhm dy, ỹnh thc ngẩi chỹu gi c bng chể ruất m ni :
Quỹi ká ! Ta ang nm trn trc cha ng ẽc, chẽt nghe trong mữnh phỹt ra nng
ruất v con mt cềng mỹy d, chc l c im gữ l ày. Chỹu dy thp cày ứn ln, ch
bi th mất qu xem no !
T nhin vic thp ứn sn tri, chnh nh c l vic rt quan h, nn c phđi dƠn
trậc ngẩi chỹu :
Nhậ che y bng sỹng cho khổo ko quàn Phỹp dậi ng ln thy hi sỹng lp le,
n ăi cho mất vi vin n thữ khn.
Vữ, trn kia ă ni cho ấc giđ bit, m ti trn nểi ct lm ứn uc lp le ch
khỹc, cỹch xa, lm nghi binh, cn chnh i tri v cỹi chi c thữ cđi cm tuyt ứn
la.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 91/91
Ngẩi chỹu thp ứn che k ri bng li, c Phan ly quyn kinh Dch v my ng
tin trinh ra gieo qu bi. Gia lểc y cn ngy Dn m c bi ẽc qu :

Măo qu phỹt ấng
Trng mt th di ra v kinh ngc, c ni vậi chỹu :
Ch ch ! S th nguy bin n ni ri. Ngy mai chnh l ngy Măo m nay thn

ng ra qu ny thữ mai ày th no quàn Phỹp cềng ểp phỹ n tri ca ta, chc chn.
Tc thẩi, c sai lnh v s i i Cao ỏn v Nguyến Mc vã thng ngh khn cp.
Hai ãng ny tay gm vai sểng, lt t vã hu.
C k li cho nghe t im l mỹy mt st ruất cho tậi ngha qu bi m thn mậi
ng cho ri ni :
Th no ngy mai quàn ch cềng ểp phỹ tậi so huyt ta, m tt l chểng lổn bc ra
pha sau m ln nểi, vữ mƠt tin c quàn ta cm c v mai phc, hn chểng khãng tn ln
pha trậc ẽc àu. S th trậc sau cễng th ch nh vy m quàn ta t, sểng ta t, li
n dẽc gn kit ri, nu ta dn binh v mƠt sau thữ mƠt trậc hng mt, m giẩ c cm c
chng gi ly mƠt trậc thữ mƠt sau b trng, chểng tha h tp kch ẽc, khi b
con ta lm tễ cđ ỹm. Ta phđi tc tc lui binh, b nểi ny i mậi xong.
Cao ỏm, Nguyến Mc mun kổo binh ỹnh trn xung mƠt trậc nểi, liu mng phỹ
tan vng vày m chy. Vữ hai ãng suy tnh quàn Phỹp ă nh phàn ra bc ỹnh ngđ sau
ngha binh, thữ tt l mƠt trậc h khãng. Ngha binh c th liu cht phỹ vày ẽc.
Nhng c Phan khãng nghe :
Tnh lm cỹch , vn t nht sinh, nguy lm. Phđi bit h dễng binh cn thn, c
mu, ch khãng nh cỹc ngẩi liu oỹn àu. H ct vày bc ta trậc sau cễng th ch,
nhng khãng khi no li h khãng mƠt trậc. Ta kổo trn ỹnh xung tc l a tht vã
ming cp. Bi vy, ta quyt nh b nểi lui binh, nhng phđi rỹn bđo ton ly binh lc hu
dễng v sau, ch khãng tn thng vã ch, vy thữ quàn ta c lui i mƠt trậc, c iu l
i xuyn ẩng rng, khãng nn chẩng mƠt cễng h giao chin lm gữ na.
Tậng s u phc cỹi nh k y hon ton hn.
Lin ngay lểc , c sai i ku gi ht thđy quàn lnh cỹc ch ang ng chin v mai
phc phđi b trn a lc tc kổo v i tri, lt t nu cm v thu xp kh giậi vt dng :
lnh truyn n 2 giẩ khuya ỉn cm ri nai nt sn sng g gỹy ln th nht thữ nh tri
lui binh. Nhiu quàn s cn ang hỉng hỹi, mun ỹnh, nhng tậng lnh ă ra, khãng ai
dỹm trỹi.

Khãng dứ ngha binh d b cha kp, thữ nghe ting g sn thãn ă gỹy hai do ri.
Quđ thit, quàn lnh bđo hấ do ngđ sau ă tn ln n ni. Trẩi mậi sỹng mẩ mẩ, mất

ch tày dễng trong vic quàn, ỹnh hi a ẩng chy sng sấc vã tậi trong sàn tri.
Nguyến Mc ng thy a sểng ln bn con ch mất phỹt, nhng n chy khi. Quàn lnh
bđo hấ ang chen cày lỹch ỹ, nghe ting sểng n, lin nhm chng hậng y v di theo
vt chàn con ch dn ẩng m tậi. Bi ỹ nểi lm chm gp ghnh, cày ci gai gc rm rp,
thnh ra quàn lnh bđo hấ tn ln hi kh v làu. Ting sểng ca Nguyến Mc bn con ch
tht l bt tr, nu nh khãng c tữnh th him tr ca nểi rng lm chm trế s tin binh
ca quàn lnh bđo hấ, thữ c lĂ c Phan b bt ri.
Trong khi quàn lnh bđo hấ ang ln ẩng theo du phỹi sau, thữ ngha binh ă ph
ẽc c Phan i ra ca trậc m xuyn theo ẩng li trong rng chy thoỹt ẽc ri.
Mất lểc, quàn lnh bđo hấ tn vã n ni, ch thy dinh tri trng lng, vt b li
ngn ngang, ch khãng cn mất ngẩi no. H cập ẽc n tri ca ngha binh ri thãi,

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 92/92
khãng rẽt theo na. Vữ s tht, cày ci rm rữ, ẩng li chng thy, nn khãng bit ngha
quàn lui chy ng no m rẽt theo cho ẽc.

Tậng s hấ v c Phan chy ẩng rng, bao nhiu vt v lng thc mt ht,
khãng kp em theo mất chểt gữ.
Chuyn ny tữnh cđnh ngha binh lao ao vt vđ quỹ, li thm ni i khỹt lnh lễng,
nn chi quàn s cht gia rng ht nhiu. Lm ngẩi i lđ ui sc, chy theo khãng kp,
phđi nm phc v gia rng, o rế cày m ỉn, ri t lỹ m si, vữ mễa ny kh hu
rng nểi cng lnh lĂo hn dậi ng bng. Chnh ngẩi chỹu ruất ca c cềng nm lđ bn
khe sui, may phậc c my tn quàn xểm li vc dy em i.
Trong lểc ngẩi ta hng thãn thnh th ỉn Tt nỉm mễi (1895) thữ ngha binh lao
ao i khỹt gia rng sàu nểi thm.
ỏn mng 6 thỹng ging, ngha binh mậi kổo v tậi nểi Qut, n trể ti l quàn
th huyn Hng Kh. Kim im binh s, cn li hn hai trỉm ngẩi m ai ny u xanh
xao gy m, vữ ni bãn ba c kh rng ră mất thỹng trẩi ; c Phan v hai tậng Cao ỏm v
Nguyến Mc cềng vy.
By giẩ nấi tữnh ngha binh ă bi ri lm. Vữ ni lng thc thiu thn. Lểc no dàn

lng gỹnh go bp heo g ln nểi cho ngha binh nh l i chẽ, nhng my thỹng ny b
nh chc trỹch cai tr a phng canh phng cỹc ngđ v hỉm da gt gao, thnh ra h
khãng dỹm tip t lng thc cho ngha binh nh lểc trậc na. Nhiu ngẩi st sng quỹ,
n i liu mng vn lng cho giƠc m b mt nghip bay u. C ngẩi mẩi phn vã
tấi vã tữnh, cềng b lin ly, ch bi k tiu nhàn oỹn thễ vu cỹo.
Kho tng lểa bp trn sn tri, cng ba cng khã m s tip t mc nghơt. C Phan
phđi sai quàn s giđ lm nãng dàn hay thng khỹch sang tnh Quđng Bữnh mua tng nỉm
ba chc gỹnh go, bp, ch lổn theo ẩng rng, em v cho quàn s ỉn. Tấi nghip quỹ ! C
nhiu khi lểa bp i mua cha vn v kp, quàn s phđi nhn i ãi ba ngy ch ung nậc
lnh tr cm l s thẩng. Tuy vy, khãng ai ku la, than th mất ting no ; trỹi li, h
vn vui v th nguyn khỹng chin n cht mậi thãi, cc kh ă quen, i rổt chng k.
Thy lng quàn khỉng kht nh th, c thẩng cđm ấng khc lc mất mữnh. Ngẩi chỹu
hu h bn c, c lểc na m nghe c th di v ni lm rm :
Vữ ta m kh s tậng s. C dàn tàm th y m nhàn lc khãng c, thin mng
khãng giểp, thđm bit bao nhiu !
Ngẩi anh hễng n bậc mt lấ, m trẩng canh ln, nm than khc mất mữnh nh
th, cng thđm hn na.
Li i tậi thỹng 5 nỉm y (nỉm mễi) Nguyến Thàn kổo i quàn kinh thnh ra n
ni, tữnh hữnh lng thc ca ngha binh cng thm cht hơp nguy khn. L vữ bao nhiu li
him ẩng quanh u c lnh trỹng ca Nguyến Thàn ba giỉng chn nghơt thnh ra
ngha binh trn nểi tuyt lng.
ỏấc giđ nhậ phàn bit hai ting ny giễm : trậc kia lng thc ch thiu cềng
khn kh, bày giẩ n tuyt mậi nguy !
Liu b nểi Qut thữ sậm muấn thy tr cềng cht i n ni, c Phan h lnh nh
tri, nh kổo quàn v ni so huyt cề l nểi V Quang. Ti ày c a lẽi hn, vữ ă c
ẩng rng li c ẩng thy na, c lĂ cãng cuấc vn lng cềng dế xoay tr.
Lểc l thỹng 7.
Nhng ngha binh kổo n mổ sãng V Quang, c Phan cn thn, sai 4 tn v s qua
sãng d thỹm trậc. Tổ ra nhng n tri ca ngha binh trn nểi V Quang hi xa ă b
quàn lnh Phỹp chim gi lểc no ri, lnh tp y nhc.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 93/93
C Phan dm xổt a th, ri lt t em quàn sang ng trn mất trỹi nểi khỹc, cỹch
khãng bao xa v cềng thuấc vo thung lềng ca nểi V Quang. Ngha binh chƠt cày ct c,
ct ln dinh tri lp xp m tm ẻ.
Bit trậc rng mữnh ng binh ày, th no nay mai quàn lnh bđo hấ cềng ỹp tậi
ỹnh, c Phan phđi tnh cỹch chng c sn sng.
Vữ m nay mai c trn huyt chin V Quang, chnh l mất trn ỹnh thỹo thàn,
m li l mất trn ỹnh d dấi nht. Cày ứn cn du sp tt, bao giẩ cềng pht ln mất cỹi
sỹng la !

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 94/94
19) V Quang Sn huyt chin


Lểc ny chnh Phan t bit rng mữnh vậi cỹi ngy cui cễng thy cng xỹp gn li
nhau lm ri, chng cn xa cỹch bao nhiu na.
Nu phđi l ngẩi ham sng sẽ cht, thữ bày giẩ ch c vic treo ln mất vuãng cẩ trng,
ri em quàn gia kh giậi ra u hng, quy thun bđo hấ tt l ẽc dung th trng ăi
ngay, mƠc du 10 nỉm mất tay c ă lm cho bđo hấ hao tn bấn bng quàn lnh v tin
bc. Dỹm chc, nu Phan chu ra hng, th no cềng ẽc bit ăi hn nhng c L
Trc v Tn s Phan Trng Mu rt xa. Mất l vữ cuấc bđo hấ mậi lp xong bui u, ngẩi
Phỹp cn thàu phc nhàn tàm hn l ham mun sỹt pht, nghim khc. Hai l, ni cho
cãng bng, i vậi my tay lănh t vỉn thàn cng ci, gan d, nh bc Phan ỏữnh Phễng,
bđo hấ vữ lĂ chnh tr phđi ỹnh giơp thữ ỹnh giơp, ch trong thàm tàm ca nhng ngẩi
Phỹp chuấng cãng l nhàn o vn qu trng ai l ngẩi bit yu nậc qun mữnh nh th.
Tãi khãng dỹm àu khoe mữnh ẽc xem ht thđy nhng sỹch ca chnh gia v tậng
Phỹp bin chổp v cỹc v cãng ỹnh giơp bui u bđo hấ, nhng m dỹm ni rng t nhiu
cun tãi ẽc xem, trong mi khi ni n Phan ỏữnh Phễng, thữ h u vit Le rebelle
(ngẩi khãng chu phc nh nậc) hay l Le docteur rebelle (ãng nghứ phđn i), ch

khãng gia cho cỹi ting nƠng l pirate hay bandit (quàn giƠc cập), nh i vậi ỏ
Thỹm. Chnh ngay ỏ Thỹm, nhiu ngẩi Phỹp ni n, v d nh Paul Chack, gi l
bandit, nhng ãng Ton quyn Paul Doumer ni ngay thng : ỏ Thỹm khãng phđi l ỉn
cập, m chnh l tay u đng An Nam phđn i chng c v ỹnh nhau vậi ta ă 10 nỉm
nay. Vy cho bit rng lĂ phđi thữ ai c bng cãng bng cềng qu chuấng nhữn nhn, khãng
c l ngẩi nậc no.
Chc ấc giđ cn nhậ c mất on trn kia tãi ă ni chnh Phan ă cđm ha ỏ Thỹm
cđ quyt ni ln phđn i Bc h ; nhng ngy thỹng cui cễng ca Phan khođng Hng
Lam tc l ngy thỹng bt u ca ỏ Thỹm dy ln mit Yn Th vy. Ta nn bit tữnh
th n lểc ỏ Thỹm, cuấc bđo hấ ă vng vng nn mng lm ri, m ỏ Thỹm giđ hng
cn ẽc bao dung trng ăi ãi ba phen, hung chi l sậm hn mẩi my nỉm, nn
mng bđo hấ mậi p cn chãng chnh vt vđ, t nhin nu Phan chu ra hng, tt ẽc
trng ăi bao dung. ỏă vy m nhàn phm Phan cềng cao hn na, ỹng cho bđo hấ cn
thàu phc cđm ha hn.
Tãi mun ni dãng di ch ny ct t ra thẩ c rt thun tin cho Phan quy hng
bđo hấ chc ẽc yn thàn, xong vic bit bao. Nhng m c, làm vo ẩng cễng cđnh
khn n nh lểc ang ni ày, vn gi vng tàm ch thng nh tn, cng nh st, th chu
i, chu kh chu au ận th, ri chu cht b xỹc gia rng, ch khãng chu quỉng
sểng xung a tay ln, cu s yn n phể qu ; th l bit c kh khỹi can cẩng n
bc no vy.
Nht l t bit mữnh cht n ni m c ung dung, c khng khỹi, c t nhin !

Tht vy, lểc ny c d bit mữnh ă làm vo tuyt lấ ri, vic cu quc cn vng n
lểc h hng tan tnh nhàn lc, khãng lm sao căi li ẽc na. Vn l nh nho, c tin ni
thin mnh c l gữ. Nhng c cềng t bit nhàn lc khãng . Ta nhậ trong bc th trđ lẩi
Hong Cao Khđi, c chng t sỹnh vic mữnh lm nh kiu con b nga nh nhoi mun d
tay ln cđn chic xe to lận sao !
C iu l vữ kh tit, vữ danh ngha, vữ phn s lm tãi i vậi vua, lm dàn i vậi
nậc, ă trt ra tay thữ phđi lm tậi cht.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 95/95
Vy thữ nay cn c ãi chểt sc tha no, cềng em ra cho ht, cht mất cỹch oanh
lit, khãng cn phđi dứ dƠt sc mữnh hu dễng mai sau nh my nỉm trậc. Thữ ng quàn
trn mất trỹi nểi thuấc v thung lềng V Quang, gn bn quàn lnh bđo hấ, ngha l c
Phan khãng trn s ỹnh chểt no.
Khãng ngẩ trn ỹnh V Quang, ct ỹnh thỹo ẩng v liu thàn, li l trn
ỹnh d tẽn nht, thng khoỹi nht cho ngha binh t 10 nỉm nay. ỏă ni cày ứn ht du
bao giẩ cềng pht ln mất cỹi sỹng la ri mậi tt.
Hi ny c c bun bc lm. Phn thữ bun v cãng vic h hng, phn thữ my
thỹng nay kh s bãn tu măi, thnh ra tui cha my gi m ngẩi ă suy yu nhiu lm.
C ba, cễng my vin tễy tậng i do chi trong rng, pha trậc thđo tri, c Phan
ng ln thy ỹm mày bc xa xa, chnh nhậ n ni phn t ang b tan hoang phiu dt
vữ mữnh ; hng khi v xng ct t tin mữnh b lnh lễng bậi mc ln cềng vữ mữnh, c
ly lm cđm ấng au ận ht sc. Trãng v pha bc mt mễ, nhậ n vua chểa cềng au
lng ; cho tậi nghe ting chim ku vẽn hể, lỹ rng cày reo mi mi u gẽi mi quan hoi
tng cđm trong ci lng sàu xa, khin cho c bễi ngễi vã hn.
Mất lểc c phđi bt ting th di, ni vậi my vin tễy tễng tậng s :
Trậc kia ta nghe nhng ting ny, trãng thy nhng cđnh ny, lng ta phn khi
bit bao, tng chng gƠp k i ch ch no ta cềng nhđy tậi bp c moi gan ra ỉn ẽc
mậi khoỹi. Nhng bày giẩ cềng trãng thy cđnh ny, nghe nhng ting ny, lng ta t tỹi
ru bun ht sc. Ngẩi c ch lm vic lận m trẩi khãng cho lm ẽc, ẩi cn c ni gữ
au ận hn na !
Ri c ch tay ra pha xa v ni :
Ng non sãng tt ơp th kia m khãng phđi ca mữnh lm ch na, thđm cha ?
Nhng ngẩi i theo nghe my lẩi y u a nậc mt ; chng ng li ch tậng, tổ ra
thy hai g mỹ cềng im nhiu git lm m nh git sng mai, t cƠp mt hoe kia
va mậi nh xung. Thy tr khc vậi nhau gia rng !
Than ãi ! mất ngẩi anh hễng c ch vy vễng bn bin, cu hấ muãn dàn, mun xoay
li non sãng, chi vậi thẩi th, m nay b xã, b nht vã trong vng cễng ẩng b nậc nh
vy, khãng phđi bi thng thc khc sao ẽc. C lĂ cày kia ỹ n cềng phđi nh m hãi v

nỹt trong ruất n giễm cho, ng ni chi l chnh ngẩi ang c thàn th, cđnh ngấ y !
Nhng ă ni vậi Phan c cỹi quyt tàm rng mữnh cn chểt hi no cềng gi ghổm li
em ra chng chi vậi thẩi cuấc cho ht, tậi lểc xuãi tay nhm mt mậi thãi. Bi vy
khãng th no i cđnh m ngm ngễi bi thng măi ẽc, c phđi ngh cỹch chng c vậi
giƠc, ko ngha binh tm ng trn nểi ny, th no sậm muấn nay mai quàn lnh bđo hấ
cềng tậi vày ỹnh, khãng sao trỹnh khi. ỏiu y chnh c ă t liu trậc ri.
Ng xung sãng V Quang thy quanh co mất giđi trng phau, nậc cun cuấn, c
Phan i ngay sc mƠt bun ra v vui mng :
Nu quàn Phỹp kổo tậi ỹnh ta, thữ con sãng kia c th c ch ẽc lm.
Tậng s ngn ng, khãng ai hiu ẽc l gữ, tr ra mất mữnh Nguyến Mc hữnh nh
hiu thu quàn c ny, cho nn sau khi c Phan ni ri, nghe ãng ta ng thanh m tip :
Chc h ẽc ung nậc sãng mất ba no n.
Ri thy tr lng thng tr v thđo tri thng lẽng vic quàn.
Quđ nhin ch cỹch vi ngy sau, quàn lnh bđo hấ bit tin ngha binh ang ng trn
trỹi nểi bn kia, lin thỉm d a th kổo binh tậi cãng kch.
Phđi bit mi ngy ngha binh u c ra mất vi ngẩi giđ lm chể tiu, xỹch bểa qua
nểi V Quang chƠt ci, ká tht xem xổt binh lnh ca bn i ch. Lnh tp ng thy,
nhng tng l dàn nểi n ci tht, khãng nghi ngẩ gữ. My chể cn làn la ni chuyn vậi

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 96/96
h v hểt thuc ca h mẩi na l khỹc. Nhẩ vy m cãng vic xp Ơt ca lnh tp ra sao
nn ngha binh bit cđ.
Khi ẽc tin v cỹo cp, c Phan hấi ch tậng li bn cỹch chng c. Ln ny c c
trn th sp Ơt trong lng v c ch trng nht nh, cho nn khãng c lo ngi v tnh
k lui binh nh my ln trậc. Nhng cỹc tậng lểc by giẩ u c sc lo, l vữ hin thẩi
ngha binh chng nhng quàn lng ă thiu thn cc kh, m ngay kh giậi sểng n cềng
khãng cn st li ẽc bao nhiu, nu phđi cm c làu ngy nh ỏi Hm trậc kia thữ
khn. H li suy ngh trỹi nểi mữnh tm trể ày khãng c hữnh th chi him yu thun tin,
vy thữ ly gữ m chng gi cho ẽc. Cn s trãng mong cỹc quàn th kia em binh tậi
cu vin cềng khãng xong, vữ hi ny quàn th no cềng nguy nh nhau ht thđy. HoƠc ă

vẻ l, hoƠc b nghơt ẩng, n vn lng ỉn cn khãng ẽc, cn ni em binh i cu vin
th no ? Nhng tậi khi nghe c Phan ni r k sỹch khỹng ch, mất mữnh Nguyến Mc gi
v t nhin, bi ãng ta ă oỹn bit t trậc ri, cn tậng s u c v hận h vui mng
hin trn nổt mƠt.
K y th no ?
Tc l trong càu ni Phan ă ni ba trậc :
Con sãng kia c th c ch ẽc.
Tht vy, bày giẩ c ni r cho ch tậng nghe :
Phđi dễng k sa nang ng thy ca Hn Tn ỹnh quàn S ngy xa mậi ẽc.
Lin , c truyn lnh cho quàn s ln tut trn u ngun, mẽn ly nhng khểc g
lim to lận ca bn lỹi buãn cày ă chƠt sn sng trn y ; ngoi ra li t chƠt thm my
trỉm cày lận na. Trn mit rng nểi ny thiu gữ cày to. Nhng cày y, quàn s chu kh ra
sc ghổp lin li vậi nhau, thnh tng bứ lận, va ng sut thàn cày ny qua cày kia cho
chƠt, va ly mày trong rng cất li tht cng, ri Ơt ngay trn ngun lm nh hng ro
hay cỹnh ca chƠn ngay u ngun ca sãng V Quang l sãng phỹt nguyn t trn nểi
ny chđy xung. Ngha binh ct chn u ngun cho nậc dậi sãng cn nhiu, sĂ dễng k
d ch cho quàn lnh bđo hấ qua sãng ; ẽi h qua tậi gia sãng thữ by giẩ trn u ngun
chƠt giày cho nậc a cày trãi xung o o nh thin binh vn mă, v ngay mổ sãng ch
li Ơt phc binh, th no quàn lnh bđo hấ cềng phđi t thng khãng t.
Quàn s y theo k y m lm gp rểt cho xong.
Nhng ngẩi gỹc u ngun cm sn dao sc bểa lận trong tay ẽi nghe c ỹm hiu
phỹt ln thữ ng thẩi chƠt giày mau lơ cho cày trãi xung phỉng phỉng mất lẽt.
Cỹi k Sa nang ng thy ca Hn Tn ỹnh S ngy xa l vy . Ch khỹc l Hn
Tn xa dễng bao cỹt chn nậc li, thữ bày giẩ c Phan dễng cày g.
Quđ tht, quàn lnh bđo hấ kổo qua ỹnh trỹi nểi c n ngha binh lểc quỹ na m.
Trậc khi quàn lnh bđo hấ cha n ni, thữ c Phan ă kổo binh s dẩi qua ng trn
mất thung lềng nểi khỹc.
Lnh tp n vày bc trỹi nểi c lp l n tri ngha binh trn, my pha u cha
sểng ln m bn nh ma ro. Nhng h bn hoi hy, khãng thy ngha binh trn
bn trđ mất ting sểng no. Ban u tng l ngha binh nm mp n nểp chung quanh

àu , nhng tậi sau bn trểng vã nhng n tri bng cày lỹ, phỹt ln chỹy nghi ngểt,
cềng khãng thy du t ấng tnh ca ngha binh, by giẩ h oỹn chc l ngha binh ă sẽ
hăi b chy t hi no ri, n tri ch l n ti b khãng thãi. Vin tậng cm quàn
lin hã quàn xãng ln nểi th xem h tht. Ln n ni, thy cn st li nỉm bđy cỹi nh
lẽp tranh cha chỹy, lnh tp ỹp vã cềng chng thy bng ngẩi no ht, trong mi nh
tranh ch c t nhiu kh giậi l dao cễn, gm m, b nm ngn ngang. Quàn lnh bđo hấ
thy vy cng tin chc ngha binh sẽ thua ă b tri dãng trậc ri, ch trong khãng nghi
chểt no l c mu k.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 97/97
Trong khi lnh tp ang lc lo ngn ng trong nhng n tri b khãng nh th, thữ
bng dậi chàn nểi c mất toỹn quàn, ấ mất trỉm my chc ngẩi, ni trng pht cẩ, v h
hổt nhau lm nh mun kổo ln nểi m ỹnh. Ri ting sểng n ễng ễng t pha, khiu
chin quàn Phỹp.
Quàn Phỹp thy giƠc, tc tc quàn xung nểi ỹnh v ui bt. Hai bn ng
chin xa xa bng sểng n mất chƠp, o quàn kia xem dẩng yu th vấi vng phđi lui,
nng theo nhng lễm cày v mã t trỹnh n. Nhng o quàn bi tu ch chy mất
khểc ẩng li nm phc xung bn trđ lnh tp mất hi li chy. C chy li bn, bn li
chy, tậi ãi ba ln nh th, lnh tp cng c rẽt theo bt sng cđ bn cho ká ẽc mậi
nghe.
Ra tậi sãng V Quang, o quàn bi tu c chy da bn mổ sãng, n mất ch thy
nậc hi cn, thữ b ht cđ cẩ trng v quàn giậi li mổ bẩ, ri tranh nhau lấi qua sãng
thoỹt thàn cho mau. Quàn Phỹp vn ui rit pha sau, tậi chng thy quàn kia sang
sãng, thữ quàn mữnh cềng ễa xung m sang, nậc ch ngp trn u gi.
Lểc quàn Phỹp lấi ra n lng sãng, bng dng nghe trn nểi cao c mất ting lnh ni
ln lm hiu, tc thẩi bn quàn s canh trn u ngun, ng thẩi chƠt giày, thỹo ht bứ cày
ra, cho cày trãi xung. L gữ nậc trn ngun, b cày chƠn li, tc ẩng b li ă làu, nay
cày thỹo ra, t nhin nậc c ẩng chđy xung o o, cày theo nậc t trn cao trãi xung
phỉng phỉng rt mnh. Quàn lnh bđo hấ vã tữnh, li khãng may trẩi c sng mễ, khãng
thy ng xa, vđ li b phc binh bn xung tng bng, nn chy khãng kp, b nhng cày

to xã ngă ri trãi theo nậc, cht ui lnh bnh trn sãng nhiu lm.
Trn ny, pha quàn bđo hấ, khãng k lnh tp, cht mt ba vin quan v Phỹp, v
ngha binh ly ẽc gn nỉm chc khu sểng, cễng l ng h, giày nch bng da v tin
bc vã s. Tht l mất trn ỹnh ch ct ỹnh thoỹt thàn, m tổ ra li l mất trn i
thng t trậc n nay cha c vy.

V sau, mất ngẩi ch s l Phm Vỉn Ngãn, i qua ch ny c lm hai bi th Hoi
V Quang c s, tic rng tãi ch nhậ c mất bi nh sau :
Phi vi hiu v ta hn kh,
Chàu lp ã thng phc ngn t.
Nht hng ng la hm sỹt tƠc,
ỏi gia t quyt thẽng lu .
Dch l :
Gi lnh sng mễ bui rng ãng,
Ba quàn phc sn bn sãng.
Ching khua mất ting quàn reo dy,
ỏ phỹ trn ngun nậc chđy hung.
Tc l bi thi k nim thc s ca trn ỹnh ny vy.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 98/98
20) Ba chữm bđy ni chn lnh nh


ỏấc giđ ă bit trn V Quang Sn, c Phan khổo b tr v thàu ẽc kt quđ ra th
no. Quan quàn (tc l binh lnh ca bđo hấ) vữ quỹ khinh thẩng bn i ch li b trẩi mẩ
sỹng v mễa lnh, sng mễ bt bễng t pha, thnh ra trểng k ca ngha binh m i bi.
Nậc trn ngun tng xung o o, vậi my trỉm cày g lim, cày no cày ny lận tậng, xã
y quan quàn phđi ngă nho ngấp nậc m cht c, b n m cht cềng c. Li lểc by giẩ
mất ấi ngha binh mai phc bẩ sãng bn ny ni dy va ỹnh ching trng vang trẩi, va
cha sểng lon x, cn ấi ngha binh giđ thua m chy hi ny cềng quay tr li tip chin

bẩ sãng bn kia, khin cho quan quàn mc kơt gia sãng, ht hođng lểng tểng vậi nhau
ri b cày v nậc y trãi i, ch khãng ng thy bẩ bn àu m ln : vđ li hai bn bẩ
u b ngha binh chn ỹnh d dấi, quan quàn mun ln bn no cềng chng ẽc.
Duy c my chc ngẩi c sc chu ng mnh hn, thữ trãi theo dng nậc xung măi
h lu mất i rt xa, th nậc chđy bật mnh i ri, mậi ngoi ngp lấi vã bẩ m chy thoỹt
thàn. y l nhng ngẩi sng st; cn ba phn t b nậc lãi cun cht chữm. Mất lăo ng
ãng trn sãng V Quang ni chuyn rng lăo cn nhậ lểc ngẩi ta vật ln ẽc mất
trỉm mẩi my cỹi xỹc l t; cỹ sãng ẽc mất ba no n, l vữ thy nhiu xỹc mt ễi hay
nỹt by thàn th ra ri.
C Phan t lểc khi ngha n giẩ, c trn ny l thng lẽi nht, thng khoỹi nht. ỏă
hn mất nỉm, nổt mƠt c Phan lểc no cềng nghim, cềng bun, cềng lo, nhng hãm nay
tậng s ng thy lấ ra cỹi nổt vui v mất chểt. Tuy vy, cỹi nổt vui v ch nh bng mƠt
trẩi gia cn giãng t, ch hổ ra trong giày lỹt, ri nhng ỹm mày u ỹm li che khut i
ngay.
Vữ cềng l mất trn cht ht ca ngha binh Phan ỏữnh Phễng.
T ày, thy tr ch c vic chy tht in bỹt đo v i xanh mƠt li xng cho n
cễng tuyt thữ thãi, khãng cn ỹnh chỹc gữ ẽc na.

Sau lểc thng trn thu quàn, ngha binh t hp bn khe nểi, nhng sểng n, vt
v lng thc ă bt ẽc ca lnh tp cht li mất ng. Phn nhiu sểng n lnh tp
chữm sàu tn ỹy sãng hay l nậc ỹnh trãi bỉng àu mt. Ngha binh chu kh lƠn m ch
kim ẽc c bn chc khu sểng v mất t n m thãi.
Quàn lnh hi hđ bt ni nu cm ỉn ly li sc khe ă chu vt vđ trn m. Ri
thy tr ngi qun t trn nhng tđng ỹ bn khe, dậi bng cày mỹt m, ỉn cm rt vui v
ngon lnh. Ba ỉn ny thm c vã s bỹnh mữ, cỹ hấp v rẽu chỹt va mậi bt ẽc, tậng
s chia sật vậi nhau mi ngẩi mất ming, gi l ba tic khao quàn. Ai ny làu nay ỉn i
măi, ă năo ruất mn hi, bày giẩ ẽc mất ba tinh thn khoan khoỹi, cm bỹnh trn tr,
li thm my mn ỉn l, hu ht cha ẽc nm qua bao giẩ, thnh ra ỉn ung vậi nhau
ngon ming hđ lng lm. Nhiu ngẩi c cỹi cđm giỹc nh ẽc d ba i yn ca vua ban.
Trong ỹm tậng s, c nỉm ba ngẩi chàn cht qu mễa ht sc, n i khãng dỹm mãi

vo mất nhếu rẽu chỹt, vữ tng l thuc ấc ca bn ch c li cho mữnh vậ ẽc
ham ỉn thữ cht. ỏ cềng l mất hng t tng khẩ kho nh tậng s tro ữnh ta bui
u, thy lnh Phỹp to lận phc phch thữ ngh àu h khãng bit chy, hay l ngh v vn
rng ng cày nhn gia lng sãng c th àm lềng tu trn ca Phỹp vy.
Mất iu nn chể l ba ỉn ny tậng s ỉn ãng ỉn tày, cn ch soỹi l c Phan thữ
vn ỉn my nm cm chm mui nh thẩng. C ni nhng vt thc ă bt ẽc kia l
cãng lao huyt hăn ca tậng s, giẩ c khao thng ht cho tậng s.
ẫn no li sc ri, bày giẩ ngha binh toan tnh hnh ấng sao ày ?

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 99/99