"Thương cổ luận" - Một chỉ dấu trên con đường duy tân đầu thế kỉ XX docx

"Thươ
ng c
ổ luận" - Một chỉ
dấu trên con đường duy tân
đầu thế kỉ XX
Nhưng về đường lối chủ trương, Lương Khắc Ninh lại muốn “ỷ Pháp cầu
tiến bộ”. Tác giả Thương cổ luận phân tích: “Vậy cho nên tôi siển nghĩ, lúc nầy
mình phải hiệp với người thượng quốc của mình, mà làm nghề buôn; một đều
là người ta đã thông lắm, cậy sức thông của người, một đều là người ta có vốn
lớn sẵng (sẵn), cậy sức mạnh của người; thì cũng tỉ như mình mới học đi lẫm
dẫm, phải cậy sức kẻ lớn giắc mình” (số 47).
Đi ngược lại truyền thống tự tôn của giới trí thức Nho học, Lương Khắc
Ninh đã không ngần ngại phơi bày và phân tích những thói hư tật xấu của
người Việt, cả trong tư duy lẫn trong hành xử, như: tham lợi vô cớ, ham cờ bạc
để mong giàu nhanh chóng (số 8); không có tình tương thân tương ái, “không
có đồng tâm đồng chí mà chung cùng, vầy hiệp với ai mà làm cho ra cuộc
vững bền” (số 10); “không ai đỡ vớt ai, không ai giùm giúp ai, không ai nương
cậy ai, không ai vì ai, không ai thương ai, không ai lo cho ai, không ai tín cho ai,
không ai kẻ ai, không ai trọng ai, không ai khen ai phải, không ai chê ai quấy,
không ai thiết với ai, không ai tin ai, không ai luận phải luận quấy với ai, không
ai tin hơn tin thua với ai” (số 23); không siêng năng, không biết lợi dụng thiên
thời địa lợi (số 20); lãng phí thời gian, quanh năm chỉ biết một nghề làm nông
(số 51); dễ làm khó bỏ, thiếu kiên nhẫn (số 53); chỉ thích dùng hàng ngoại quốc,
không giữ chữ tín (số 15), vừa giàu có đã vội khinh miệt kẻ nghèo hèn (số 54)
Có thể nói, đây là lần đầu tiên, một trí thức xuất thân từ Nho học và Tây học,
“dám” đưa lên báo chí để mổ xẻ tất cả những gì “xấu xí” nhất trong bản tính
người Annam không chỉ riêng trong lĩnh vực thương nghiệp và thương nhân,
với mục đích: không phải để miệt thị hay khính ghét, chối bỏ, mà để chỉ ra
những lực cản hữu hình và vô hình đã/đang ngăn trở dân tộc dấn bước trên
con đường canh tân để tự cường (vì sao Lương Khắc Ninh có thể thoải mái
bàn luận đến những vấn đề nhạy cảm như vậy trên hàng trăm số báo, chúng

tôi xin trở lại ở một bài nghiên cứu khác). Điều đáng nói ở đây là, người viết đã
xuất phát từ ý thức dân tộc để “luận” về việc “thương cổ”, và phê phán trên cơ
sở hiểu biết rõ cả những ưu điểm (bản tính thông minh, sự cần cù chăm chỉ,
“sống thung dung hòa hưỡn”, không muốn bon chen ) lẫn những bất cập
trong tư tưởng và lối sống của dân tộc mình. Sau này, các nhà Duy Tân sẽ tiếp
tục đả phá những thói hư tật xấu khác của chính tầng lớp mình một cách quyết
liệt hơn và tạo thành một sự cộng hưởng phê phán mạnh mẽ rộng khắp Bắc
Kỳ và Trung Kỳ, cũng trên cơ sở đó.
Nếu Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, do được tiếp cận với Tân thư,
xuất phát từ lý luận để bàn về Duy Tân, thì tác giả Thương cổ luận, do có thời
kỳ làm ở Sở Thương chánh (như Hải quan hiện thời), đã xuất phát từ thực tế
đang diễn ra ở xứ Nam Kỳ để bàn về việc “thương cổ”. Theo nhận định của
nhà nghiên cứu Sơn Nam, thời gian đó “Giới thương gia mà bấy lâu kẻ sĩ khinh
miệt giờ đây đang vươn lên, có đời sống sung túc gấp bội so với kẻ sĩ “minh
triết bảo thân”
(13)
. Còn theo quan sát của Lương Khắc Ninh, Nam Kỳ là một
vùng đất giàu tài nguyên, được thiên nhiên ưu đãi, hội đủ mọi điều kiện cần và
đủ để làm nên giàu có, “hễ gieo hột thì có cây mọc, mọc thì có bông trái, không
có phân phướng chi hết”, “nội lục tỉnh chúng ta mỗi năm tiền bạc ở dưới đất
trồi lên biết là mấy triệu” (số 6); “vả lại sánh với các xứ buôn gạo trên trái đất
nầy, xứ Nam kỳ ta đứng thứ nhì về phần bán gạo cho tàu xuất cảng nhiều hơn
các xứ cả” (số 81). Cụ thể, trong số 84 (ngày 9 Avril 1903), Nông cổ mín
đàm có cho đăng bài “Mể cuộc” của Khánh-Giang Sỉ - Tháo, công bố khối
lượng gạo Nam Kỳ bán cho các nước từ năm 1890 đến năm 1902. Riêng năm
1902 như sau:
Số lượng: 13.727.166 tạ
Các nước nhập khẩu: 12 nước và các xứ khác.
Tiền: 68.635.830
và người viết nhận xét đầy tiếc nuối: “Cuộc lợi lớn là dường nào!”.

Vậy mà dân ta không biết tận dụng nó, để người Khách (Tàu) và Thiên
trước (Ấn Độ) - vốn chỉ là những kẻ lưu vong tị nạn - giành lấy hết, và chính
dân bản địa lại trở thành kẻ làm thuê cho ngoại bang. (Nên nhớ là vào năm
1899, cơ cấu dân số Sài Gòn là:
- Người Pháp (không kể quân đội Pháp trú đóng): 2.500 người
- Người Việt Nam: 16.497 người;
- Hoa kiều: 13.113 người;
- Ấn kiều: 910 người
Tổng cộng chừng 33.608 người. Còn dân số Chợ Lớn khoảng 120.000
người và 20.000 dân lưu động
(14)
).
Như vậy, người Việt Nam vẫn chiếm số lượng lớn hơn Hoa kiều, và hoàn
toàn áp đảo so với người Pháp và người Ấn Độ. Thế nhưng trên thực tế, chỉ
tính riêng việc bán hàng xén thôi, “trải xem gần cùng Nam Kỳ, thì ước chừng
năm ba người Annam bán hóa hạng (tức hàng xén) chớ không có nhiều nữa ;
còn nội Nam Kỳ thì hơn hai ba ngàn tiệm của khách buôn bán hóa hạng thập
vật”. Đó là chưa kể các lĩnh vực kinh doanh khác (tàu bè chở hàng hóa trên
sông, tiệm cầm đồ, các cửa hiệu buôn bán tất cả các loại hàng hóa ), hầu như
tất cả thị trường buôn bán ở Nam Kỳ đều do Hoa kiều và Ấn kiều chiếm giữ.
Lương Khắc Ninh đã phân tích tỉ mỉ những phương pháp làm giàu của họ để
cố gắng tìm ra lời đáp cho câu hỏi: tại sao họ lại thành công ngoạn mục đến
như vậy trong hoàn cảnh phải sống nơi đất khách quê người? Điều gì đã khiến
họ, từ địa vị những kẻ tị nạn, bỗng trở thành những ông chủ nắm giữ hầu hết
các mối lợi lớn nhất về thương mại và có khả năng gây lũng đoạn thương
trường? Sức mạnh nào đã gắn kết những cá thể ấy thành một cộng đồng quy
củ, chặt chẽ, luôn đoàn kết và hỗ trợ nhau trong suốt mấy thế hệ, kể từ khi cha
ông họ chạy trốn sự truy đuổi của triều đình nhà Thanh vài thế kỷ trước? Ông
đặt họ trong tương quan so sánh với người Việt, để vừa cảnh báo nguy cơ
chảy máu tài nguyên và sức lao động, trở thành nô lệ ngay chính trên tổ quốc

mình: “Buồn thay cho người đờn ông, đờn bà Annam đi đào đất mình mà đắp
gạch ngói cho người Khách bán Đất của mình, củi của mình, công của mình,
tiền của mình, mà chú chệc lấy lời mới ức thay!” (số 15), vừa kích động lòng tự
tôn dân tộc: “Coi thử mà coi, mỗi khi người Annam đến tiệm cây mà mua cây,
hoặc cất nhà, hoặc đóng ghe, hoặc mua mà dùng vặt chút đỉnh chi, thì người
nào đều phải bị chú chệc khinh khi búng rảy, không cầu và không cần cho
người Annam mua; vậy mà người mình cũng phải lủi vô mà mua, mà lại nói
tiếng bợ đỡ rằng: kêu những là ông chúa-tàu, cùng là chú tài phú, lại học nói
theo dọng chệc nữa Vậy mà người mình sao mà nguội ngặm lắm, không biết
hờn và không biết hổ” (số 16).
Cuối cùng, tác giả kết luận: người Việt Nam, đã không có thái độ coi
trọng nghề thương nghiệp, lại cũng không bỏ công tìm hiểu cho đến đầu đến
đũa về nghề này, “việc buôn bán mỗi người đều tưởng biết cũng vì ra khỏi nhà,
đều thấy bán buôn. Nhưng vậy mà, nhiều người chưa nghĩ đến cho tường, làm
sao lại bán buôn, buôn bán” (số 138), trong khi “mua sắm thì lại hay ưa mua đồ
của xứ khác đem đến Biết như vậy mà lại không ưa buôn bán”, nên “bề giàu
sang, nhượng cho chúng (ở đây chỉ Hoa kiều và Ấn kiều) giàu sang; còn chỗ
hèn hạ để cho mình hèn hạ” (số 138). Ở đây, người đọc lại bắt gặp sự bi phẫn
của một Đặng Huy Trứ mấy chục năm về trước: “Trong thiên hạ không có cái
nhục nào bằng cái nhục không bằng người”
(15)
.
Từ số 9, Lương Khắc Ninh đã chuyển từ kêu gọi thuần túy sang hướng
dẫn hành động. Liên tục trong các số 10 → 15 Lương Khắc Ninh mở thêm
mục Đại thương hiệp bổn cách, với nội dung: bày cách hùn vốn để tính chuyện
buôn bán lớn, cụ thể: có vốn lớn sẽ thành lập một Hội đồng (tương tự như Hội
đồng quản trị bây giờ) lo việc kinh doanh, như mở tiệm cầm đồ, cho vay lấy lãi,
buôn bán lúa gạo, mua tàu vận chuyển đường sông, lập nhà in chữ quốc ngữ
và chữ Lang-sa Do công việc của mình có liên quan trực tiếp đến vấn đề
buôn bán giao thương, nên tác giả Thương cổ luận xung phong nhận lãnh

trách nhiệm “đi đến hai mươi mốt sở Tham-biện” khắp Lục tỉnh để vừa tuyên
truyền, vận động người tham gia góp vốn, vừa mang theo giấy tờ để biên nhận
số tiền mỗi người góp, rồi sẽ trở lại những nơi ấy một lần nữa để giao biên lai
thu tiền cho họ. Và từ số 109 ngày 1 Octorbé 1903, Lương Khắc Ninh bắt đầu
hướng dẫn cách làm các văn bản, thủ tục để mở công ty và đưa ra các hợp
đồng mẫu với các điều khoản rất chặt chẽ.
Sự hưởng ứng chậm chạp từ phía độc giả trong thời gian đầu (từ 1901
đến 1903) cho thấy sự biến chuyển khó khăn trong việc thay đổi một quan
niệm. Có lẽ biết trước được điều đó, nên Lương Khắc Ninh đã dùng một lối viết
nhẹ nhàng, chủ yếu là kêu gọi, và đặt mình trong mối quan hệ bằng hữu với
đối tượng được đề cập tới. Thường thấy tác giả dùng những câu rất thống thiết
như: “Bạn hữu ôi!; “Vậy nên tôi xin bạn hữu hãy ráng mà tỏ cùng nhau, luận
cùng nhau, nương với nhau, cậy với nhau” (số 120); “Xin anh em người bổn
quốc, ráng mà lập hùn hiệp, tập buôn bán, tập máy móc, tập khéo khôn ” (số
138). Kiên nhẫn thế mà không khỏi có lúc Lương Khắc Ninh cũng phải sốt ruột
kêu lên: “Xem coi làm như vậy chừng trong 1, 2 năm, rồi coi có trở ra khôn và
biết cách hùn hiệp buôn bán không? Chớ như cứ không làm, hỏi đến thì nói
không quen; vậy chờ đến lúc nào cho tận thế mới thôi sự không biết buôn
sao?” (số 125). Và đôi khi, chính ông cũng cảm thấy mệt mỏi: “Gần đủ hai năm,
tôi luận đại khái trong cách hùn hiệp buôn chung tại Nam - kỳ Lục-tỉnh, phân
đều lợi hại, luân lý phải chăng, nhắc việc nhơn nghĩa, chỉ đường đạo đức. Đến
nay theo ý tôi tưởng, có khi chư vị cũng mỏi lòng mệt mắt chứ phải không? Bởi
vậy cho nên, có lý hỏi thăm như vầy chẳng sai: Một, là hỏi, sao mà luận hoài? -
Hai là hỏi, Luận hoài sao chưa thấy ai hùn hiệp buôn bán chi? - Ba là cũng
chưa thấy người luận biện thương cổ đó, lập nhà buôn nào?” (số 92).
Vận dụng phương pháp “mưa dầm thấm lâu”, và nói theo phong cách
“vừa uống trà vừa bàn chuyện nông thương”, ròng rã trong suốt hơn 100 số
báo, Lương Khắc Ninh “luận” về “thương cổ” dưới mọi góc độ, mọi điểm nhìn,
phân tích không mệt mỏi chỉ để khắc sâu vào trí não người đọc một điều: trong
vận hội mới, một dân tộc nếu không canh tân thì sớm muộn dân tộc ấy cũng đi

đến kết cục: trở thành nô lệ hoặc tệ hơn, bị tiêu diệt. Và con đường canh tân
nhanh nhất để dân giàu nước mạnh chính là đại thương. Câu hỏi mà Lương
Khắc Ninh để lại trên mục Thương cổ luận: “có phải người mình sanh ra để làm
tôi cho chệc không?” hẳn không phải chỉ là lời cảnh báo nhất thời.
Từ 1906, Trần Chánh Chiếu lãnh trách nhiệm làm Chủ bút NCMĐ, và
ông đã tiếp tục công việc hùn hiệp của Lương Khắc Ninh. Đến năm 1908, vì
một số lý do, trong đó có việc: nhiều người mua NCMĐ mà không trả tiền, Trần
Chánh Chiếu trả lại tờ báo cho Chủ nhiệm Canavaggio, chuyển sang làm Chủ
bút tờ Lục tỉnh tân văn. Ông có thông báo trên Lục tỉnh tân văn về việc chuyển
các đầu mối hùn hiệp từ NCMĐ sang tờ báo mới này.
Sự ra đời của những cơ sở kinh tế đầu tiên do người Việt làm chủ khắp
Bắc-Trung-Nam trong những năm 1905-1908 với hàng chục hiệu buôn, công ty,
khách sạn được thành lập, cạnh tranh nghiêng ngửa với ngoại bang: “Tại Hà
Nội có nhiều cửa hàng lớn như Đồng Lợi Tế, Hồng Tân Hưng và những công
ty hùn vốn như Quảng Hưng Long, Đồng Thành Hưng; tại Nghệ An có Triêu
Dương thương quán; tại Quảng Nam có Quảng Nam hiệp thương quán; tại
Phan Thiết có công ty Liên Thành; tại Sài Gòn và Cần Thơ có Nam Đồng
hương, Minh Tân công nghệ xã”
(16)
đã hỗ trợ đắc lực về tài chính cho phong
trào Đông du và Đông Kinh nghĩa thục, cũng như các trường nghĩa thục khác.
Điều đáng lưu tâm là, chính các nhà Nho, vì lòng yêu nước và tinh thần tự tôn
dân tộc, đã nhanh chóng nhận ra vai trò quan trọng của buôn bán, kinh doanh
và không ngần ngại tham gia vào một công việc mà trước kia tầng lớp họ
không bao giờ hạ mình bàn tới. Họ nhập cuộc rất nhanh. Các trường nghĩa
thục luôn luôn có sự hậu thuẫn của các hiệp hội buôn bán lớn do chính các
nhà Nho làm chủ, như ở Quảng Nam có trường Diên Phong của Trần Quý Cáp,
Phan Thúc Duyện, Mai Dị, Phan Thành Tài tồn tại bên cạnh Thương hội Diên
Phong; trường Phú Lâm do Lê Cơ, anh em con cô con cậu với Phan Chu Trinh
sáng lập đồng thời mở luôn Thương hội bình dân buôn bán tạp hóa, lập nông

đoàn trồng quế, tiêu, chè, mở lò rèn, xưởng gốm, xưởng mộc; ở Phan Thiết,
hai người con trai của Nguyễn Thông cùng những nhà Nho thức thời khác lập
Công ty Liên Thành sản xuất và buôn bán nước mắm, khi làm ăn có lãi, họ mở
trường Dục Thanh thu hút rất đông học sinh từ Nam Kỳ ra học
(17)
.
Cho đến tận bây giờ, định kiến về thương nhân và thương nghiệp tuy đã có nhiều
thay đổi theo hướng tích cực và cởi mở hơn nhưng vẫn còn khá nặng nề. Nếu
chúng ta nhớ lại, vào năm 1999, tức là áp cuối thế kỷ XX, vị quan chức đứng đầu
Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn lúc ấy, trong một cuộc họp đã đề nghị
Quốc hội “nên tạo một tâm lý xã hội hoan nghênh và ủng hộ người làm giàu chính
đáng”
(18)
, và cái điều tưởng chừng quá hiển nhiên, tưởng chừng đã được giải
quyết từ cách đây một thế kỷ, nay lại được coi như là một sự đột phá trong tư
tưởng những người lãnh đạo đất nước, thì mới thấy hết được những khó khăn
mà các nhà Duy Tân đầu thế kỷ XX phải vượt qua trong khi hô hào thực nghiệp.
Và như thế, những đóng góp của Lương Khắc Ninh với mục Thương cổ luận trên
NCMĐ xứng đáng được ghi nhận trên cả hai lĩnh vực: kinh tế và văn hóa./.