Báo cáo nghiên cứu khoa học: "Bước đầu điều tra một số loài thực vật bậc cao chứa ancaloit ở thành phố Vinh và phụ cận." potx

Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVI, số 4A-2007


71
Bớc đầu điều tra một số loài thực vật
bậc cao chứa ancaloit ở thành phố vinh và phụ cận

Lê Quang Vợng
(a)

Tóm tắt. Trong bài báo này, chúng tôi chỉ ra rằng 20 loài thực vật bậc cao thuộc
16 chi, 11 họ đợc thu thập ở thành phố Vinh và các vùng phụ cận; sự có mặt ancaloit
trong chúng đã đợc kiểm tra. Kết quả cho thấy 11 loài trong số đó (chiếm 55%) có phản
ứng dơng tính với các thuốc thử ancaloit (Mayer, Dragendoft và Wagner); 4 loài thuộc
chi Solanum đã đợc xác định hàm lợng ancaloit tổng số. Các kết quả này cho thấy
hàm lợng ancaloit cao nhất ở quả và thấp nhất ở thân; hàm lợng ancaloit trong cây
cũng thay đổi theo giai đoạn phát triển và đạt cao nhất ở giai đoạn trởng thành.

I. Đặt vấn đề
Việt Nam đợc đánh giá là đất nớc có độ đa dạng sinh học cao, trong đó có
sự đa dạng của các loài dợc thảo. Các loài cây thuốc có vai trò rất quan trọng đối với
việc chăm sóc sức khoẻ ban đầu cho con ngời và gia súc, đặc biệt đối với những cộng
đồng nông thôn và miền núi là những nơi mà dịch vụ y tế, thú y đang vừa thiếu lại
vừa yếu. Cơ sở khoa học về giá trị chữa bệnh của các loài cây thuốc nằm ở thành
phần và hàm lợng các chất trao đổi bậc 2 nh ancaloit, flavonoit, saponin, tanin ,
trong đó, ancaloit là nhóm hợp chất quan trọng nhất về mặt tác dụng sinh lý nhng
cũng là nhóm phức tạp về phơng diện cấu tạo (Nguyễn Văn Đàn và nnk. 1986) [4].
Sự phân bố ancaloit cũng nh các hợp chất trao đổi bậc 2 khác thờng thay đổi theo

bộ phận cây, điều kiện sinh thái và giai đoạn sinh trởng. Vì vậy việc xác định sự có
mặt cũng nh sự biến động hàm lợng của alkaloid ở các bộ phận khác nhau và vào
những giai đoạn phát triển khác nhau của cây là cơ sở khoa học của việc thu hái
dợc liệu một cách hợp lý.
II. Vật liệu và phơng pháp nghiên cứu
2.1. Thu mẫu và định danh thực vật
Thu mẫu những loài thực vật bậc cao, 2 lá mầm mọc phổ biến tại thành phố
Vinh và phụ cận và định danh, mô tả tác dụng chữa bệnh của chúng theo các tài liệu
của Phạm Hoàng Hộ [6], Võ Văn Chi [2], Đỗ Tất Lợi [7].
2.2. Kiểm tra sự có mặt ancaloit và định lợng ancaloit toàn phần
Xác định sự có mặt của ancaloit theo phơng pháp của Culvenor và
Fitzgerald [3] sử dụng thuốc thử Mayer, Dragendoft và Wagner.
Định lợng ancaloit toàn phần 4 loài thuộc chi Solanum bằng phơng pháp
trung hoà tính theo solasodin [theo 1], lặp lại 3 lần lấy giá trị trung bình.



Nhận bài ngày 01/10/2007. Sửa chữa xong 26/11/2007.




Lê Quang Vợng Bớc đầu điều tra một số loài thực vật , tr. 71-74


72
III. Kết quả nghiên cứu và thảo luận
3.1. Kết quả khảo sát sự có mặt ancaloit
Có 20 loài thực vật đã đợc thu mẫu ngẫu nhiên và định danh. Chúng thuộc
10 họ, 16 chi của lớp thực vật 2 lá mầm. Các loài này đều có thể sử dụng để chữa

bệnh cho ngời và gia súc [2, 7]. Kiểm tra sự có mặt của ancaloit ở 20 loài cây thuốc
nói trên bằng các thuốc thử Mayer, Dragendoft và Wagner thấy có 11 loài cho phản
ứng dơng tính với cả 3 loại thuốc thử chiếm tỷ lệ 55%. Kết quả đợc trình bày ở
bảng 1.
Bảng 1. Kết quả kiểm tra với một số thuốc thử ancaloit
Thuốc thử
(*)
T
T

Tên Latinh Tên Việt
Nam
Bộ phận
nghiên
cứu
I II III

Acanthaceae - Họ Ô rô


1

Pseuderanthemum
palatiferum (Nees) Radlk.
Xuân hoa Lá
- - -

Apiaceae - Họ Hoa tán

2

Centella asiatica (L.) Urb.
Rau má Toàn cây
- - -

Apocynaceae - Họ Trúc đào


3

Alstonia scholaris (L.) R.
Br.
Sữa Lá, vỏ thân

+++

+++

+++

4

Catharanthus roseus (L.) G.
Don
Dừa cạn Toàn cây
+++

+++

+++


Araliaceae - Họ Nhân sâm


5

Polyscias fruticosa (L.)
Harms
Đinh lăng Lá, rễ
- - -

Arecaceae - Họ Cau


6

Areca catechu L.
Cau Hạt
+ + +

Asteraceae - Họ Cúc


7

Ageratum conyzoides L.
Cỏ cứt lợn Toàn cây
+ ++ ++

Euphorbiaceae Họ Thầu dầu


8

Euphorbia hirta L.
Cỏ sữa lá lớn Toàn cây
- - -
9

Euphorbia thymifolia L.
Cỏ sữa lá nhỏ

Toàn cây
+ + +
10

Phyllanthus urinaria L.
Chó đẻ răng
ca
Toàn cây
++ ++ +

Fabaceae Họ Đậu


11

Gleditsia australis Hemsl.

Bồ kết Quả
- - -
12

Styphnolobium japonicum
(L.) Schott
Hoa hoè Hoa
- - -

Lamiaceae Họ Hoa môi


13

Acrocephalus indicus
(Burm.f.) Kuntze
Nhân trần Toàn cây
- - -
14

Perilla frutescens (L.) Britt.

Tía tô Toàn cây
- - -

Solanaceae - Họ Cà

Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVI, số 4A-2007


73
15

Datura metel L.
Cà độc dợc Toàn cây
++ ++ ++
16

Solanum capsicoides Allioni

Cà dạng ớt Toàn cây
++ ++ ++
17

Solanum indicum L.
Cà dại hoa
tím
Toàn cây
++ ++ ++
18

Solanum procumbens Lour.

Cà gai leo Toàn cây
++ + +
19

Solanum torvum Sw.
Cà dại hoa
trắng
Toàn cây
++ + +

Theaceae - Họ Chè


20

Camellia sinensis (L.)
Kuntze
Chè Lá
- - -
(*)
I. Thuốc thử Mayer; II. Thuốc thử Dragendoft; III. Thuốc thử Wagner
3.2. Kết quả định lợng ancaloit toàn phần ở một số loài thuộc họ Cà
Có 4 loài thuộc chi Solanum của họ Cà (Solanaceae) đã đợc xác định hàm
lợng ancaloit thô ở các bộ phận khác nhau. Kết quả đợc trình bày ở bảng 2.
Bảng 2. Hàm lợng ancaloit toàn phần trong các bộ phận một số loài thuộc chi
Solanum (Đơn vị tính: % trọng lợng khô)
TT

Tên Latinh Tên Việt Nam Thân Lá Quả
1
S. capsicoides

Cà dạng ớt
0,16 0,22 0,35

2
S. indicum Cà dại hoa tím
0,17 0,21 0,24
3
S. procumbens

Cà gai leo
0,13 0,16 -
4
S. torvum Cà dại hoa trắng
0,08 0,12 0,20
Bảng 2 cho thấy ancaloit tập trung nhiều nhất trong quả, tiếp đến là lá và
thấp nhất là trong thân.
Hàm lợng ancaloit trong thực vật thờng có sự biến động lớn trong chu trình
sinh trởng, phát triển. Kết quả khảo sát hàm lợng ancaloit toàn phần của 4 loài
trên ở 3 thời điểm thu mẫu khác nhau trên cùng một quần thể là khi cây còn non,
khi cây trởng thành (đã có hoa và quả) và cây già (có dấu hiệu tàn lụi, nhiều lá đã
rụng) đợc trình bày trong bảng 3.
Bảng 3 cho thấy, hàm lợng ancaloit đạt mức cao nhất vào giai đoạn cây
trởng thành, thấp nhất là giai đoạn cây già cỗi.
Bảng 3. Hàm lợng ancaloit toàn phần của các loài thuộc chi Solanum ở các
thời điểm sinh trởng khác nhau (Đơn vị tính: % trọng lợng khô)
TT

Tên Latinh Tên Việt Nam
Bộ phận
nghiên
cứu
Cây
non

Cây
trởng
thành
Cây
già
1
S. capsicoides

Cà dạng ớt Toàn cây 0,24 0,38 0,05
2
S. indicum
Cà dại hoa tím Toàn cây 0,14 0,25 0,11
3
S. procumbens

Cà gai leo Toàn cây 0,10 0,17 0,04
4
S. torvum
Cà dại hoa trắng

Toàn cây 0,16 0,24 0,12




Lê Quang Vợng Bớc đầu điều tra một số loài thực vật , tr. 71-74


74
IV. Kết luận và đề nghị

- Trong số 20 loài thực vật đợc kiểm tra, có 11 loài (chiếm 55%) cho phản
ứng dơng tính với các thuốc thử ancaloit. Điều đó bớc đầu cho thấy có sự đa dạng
về nguồn lợi thực vật chứa ancaloit ở Nghệ An và cần có những điều tra đầy đủ để
làm cơ sở đề xuất các biện pháp khai thác một cách hợp lý.
- Kết quả xác định hàm lợng ancaloit toàn phần (crude alkaloid) của các bộ
phận khác nhau và vào các thời điểm sinh trởng khác nhau của 4 loài thuộc chi
Solanum cho thấy: các bộ phận các loài đợc khảo sát đều có hàm lợng ancaloit cao
đáp ứng tiêu chuẩn làm dợc liệu theo quy định của Dợc điển Việt Nam. Sự phân
bố ancaloit không đều trong các bộ phận của cây (tập trung chủ yếu trong quả) và
phụ thuộc vào giai đoạn sinh trởng phát triển của cây (giai đoạn cây trởng thành
có hàm lợng cao nhất). Vì vậy cần chú ý thu hái dợc liệu ở những bộ phận thích
hợp và vào những giai đoạn sinh trởng thích hợp để đáp ứng yêu cầu đặt ra.

Tài liệu tham khảo


[1] Bộ môn dợc liệu - Trờng Đại học Dợc Hà Nội, Bài giảng dợc liệu, NXB Y học
Hà Nội, 2002, 305 trang.
[2] Võ Văn Chi, Từ điển cây thuốc Việt Nam, NXB Y học Hà Nội, 1996, 1468 trang.
[3] C. CJ. Culvenor and J. S. Fitzgerald, A field method for alkaloid screening of
plants, J. Pharm. Sc., 52, 1963, 303-304.
[4] Nguyễn Văn Đàn, Nguyễn Viết Tựu, Phơng pháp nghiên cứu hoá học cây thuốc,
NXB Y học, chi nhánh TP. Hồ Chí Minh, 1986, 509 trang.
[5] J. B. Harbone, Phytochemical methods, Chapman and Hall Ltd., London, 1973,
278 p.
[6] Phạm Hoàng Hộ, Cây cỏ Việt Nam (3 tập), NXB Trẻ Hà Nội, 1999-2000.
[7] Đỗ Tất Lợi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, 2001,
1275 trang.

Summary

Preliminary survey of some alkaloid contained plants
of Vinh city and adjacent areas

In this article, we show that 20 higher plant species belong to 16 genera of
11 families were collected in Vinh city of Nghe An province and adjancent areas and
had been tested for alkaloids; 11 species of them (55%) had positive results to
alkaloid reagents (Mayer, Dragendoft and Wagner); 4 Solanum species had been
determined for crude alkaloid quantitative. This results showed that alkaloid
content was the highest in fruits and lowest in stems, alkaloid content in plant also
changed during growth stages and is highest in mature stage.

(a)
Khoa Sinh học, trờng Đại học Vinh.