Thang âm trong âm nhạc tộc người Tà Ôi - Pa Kô, Kơ Tu docx

Thang âm trong âm nhạc tộc người Tà
Ôi - Pa Kô, Kơ Tu



Tà Ôi là một tộc ít người, âm nhạc của họ là âm nhạc dân gian, dân gian thuần
túy, không pha tạp yếu tố chuyên nghiệp như một số vùng dân ca của người Kinh
(Việt). Vì vậy, chúng tôi không chủ trương dùng thuật ngữ điệu thức đi kèm với
thang âm như thói quen lâu nay vẫn sử dụng khi khảo sát ngôn ngữ âm nhạc trong
dân ca người Việt nói chung. Bởi vì điệu thức chỉ biểu hiện rõ trong nhạc chuyên
nghiệp như ca Huế, ca Trù, ca nhạc tài tử gồm một hệ thống bài bản hoàn chỉnh,
chặt chẽ được phân chia thành hơi, thành điệu giọng phức tạp.
Âm nhạc của người Tà Ôi thô mộc hơn nhiều so với âm nhạc dân gian của người
Kinh (Việt) nếu so sánh đối chiếu đồng hạng và không xét đến các yếu tố khác
trong đặc trưng văn hóa tộc người, như hệ tiếng nói, cũng là một yếu tố quan trọng
đối với việc hình thành ngôn ngữ âm nhạc. Khi bàn về Âm nhạc các tộc người ở
Trường Sơn - Tây Nguyên, tác giả Phạm Duy căn cứ vào cách phân chia tuổi nhạc
của nhà nghiên cứu âm nhạc người Đức: Walter Wiora và xếp tuổi nhạc của các
bộ tộc Trường sơn vào tuổi nhạc thứ nhất: “Nhạc thời khuyết sử và sự tiếp nối ở
những dân tộc hậu tiến, khởi sự từ khi loài người bắt đầu biểu lộ bằng âm nhạc và
vẫn còn tồn tại ở một vài nơi trên thế giới hiện nay”. [1]
Sự phân chia âm nhạc loaì người thành 4 tuổi nhạc của Waiter wiora không khác
lắm so với cách phân chia các thời kỳ âm nhạc trong lịch sử âm nhạc Phương Tây.
Tuy nhiên, căn cứ vào đó để xếp âm nhạc của các tộc ít người Trường Sơn - Tây
Nguyên Việt Nam vào thời kỳ âm nhạc nguyên thuỷ thì có gì đó hơi khiên cưỡng,
máy móc gần với luận điểm của một số nhà nhạc học Phương tây trước đây cho
rằng quá trình phát triển âm nhạc từ lạc hậu đến văn minh thể hiện trong quá
trình phát triển thang âm điệu thức từ 3,4 âm đến 5 âm, 7 âm và 12 âm mới là dân
tộc văn minh! vần đề này chúng tôi không bàn thêm.
Qua khảo sát âm nhạc của tộc người Tà Ôi ở Thừa Thiên Huế trong một số bài
hát bản đàn, điều trước nhất nhận thấy là thang âm của tộc người này không cùng

họ với thang âm bình quân trong âm nhạc cổ điển Châu Âu. Điều này thấy rõ ràng
hơn so với trong âm nhạc dân gian và cổ truyền chuyên nghiệp của người Kinh
(Việt), đó là những quảng âm “lơ lớ” không ứng với các bậc thang âm bình quân,
cũng là ngũ cung, nhưng không phải ngũ cung không bán cung do ảnh hưởng của
nhạc Trung quốc (ngũ cung đúng). Tuy vậy chúng tôi cũng chưa đủ điều kiện
nghiên cứu đầy đủ để căn cứ, kết luận thang âm trong âm nhạc người Tà Ôi là
thang âm do một quãng 8 chia ra 7 cung đồng đều, mà chỉ lấy 5 cung, bỏ 2, như
GSTS Trần Văn Khê nêu ra trong một chuyên khảo về âm nhạc Đông Nam Á.[2]
Hơn nữa, đây chỉ là nhạc dân gian của một tộc ít người ở một địa bàn hẹp chứ
không phải nhạc chuyên nghiệp, và chưa hẳn đã phổ biến ở quy mô khu vực.
Trong các điệu hát, đàn của người Tà Ôi , dù trên thang 3,4 hay 5 âm điều bộc
lộ sự chênh lệch giữa các bậc tương ứng so với thang hệ bình quân, mà điều này
ảnh hưởng rất dễ nhận thấy bởi sự tạo ra các quảng 3 trung tính: lớn hơn quãng 3
thứ ± 50 cents và nhỏ hơn quãng 3 trưởng ± 50 cents. Sự non, già khoảng ¼ cung
này lỗ tai cảm nhận không phải là khó khăn lắm, nhưng chúng tôi cũng phải kiểm
tra lại bằng chức năng Scale tuning của thiết bị âm nhạc điện tử. Để kí âm các bậc
non, già ¼ cung này, chúng tôi cũng tạm dùng ký hiệu:
- Dấu : để chỉ âm đó chỉ thấp hơn ¼ cung (- 50 cents)
- Dấu : để chỉ âm đó chỉ cao hơn ¼ cung (+ 50 cents)
Mặc dù các điệu hát của người Tà Ôi, hiếm bài được hát trên một thang 5 âm đầy
đủ, mà giai điệu thường khống chế trong một tầm cử hẹp gồm 3,4 âm, nhưng
chúng tôi không xem đây là loại thang 3 âm (Tritonique), thang 4 âm
(tétratonique) độc lập mà chỉ xem xét nó trên cơ sở một thang âm thiếu của các
dạng thang 5 âm không chia theo hệ thống bình quân.
Với thang 5 âm sau đây:


Chúng tôi tạm thời kí hiệu bằng số La mã để xác định vị trí các nốt trong thang
âm trường hợp khi có ý định làm rõ một vấn đề gì đó chứ không hàm ý là các bậc
trưng điệu thức cũng như mối tương quan giữa chúng như trong lý thuyết âm

nhạc.
Điệu ru con Tà Ôi đã hát ở các khoảng 3 âm khác nhau tạo ra những biến thể âm
điệu khác nhau. Chúng tôi tạm gọi tên các biến thể theo thứ tự khi ghi âm.
Điệu Hát ru 4 (được ghi với âm khởi đầu là son) đã hát với khoảng 3 âm: I - II –
III


Hát ru 2 thì được hát trên khoảng 3 âm: II - III - IV

Do điệu hát chỉ có 3 âm, mỗi bài lại hát trên khoảng 3 âm khác nhau của các
thang 5 âm trên trông như hai dạng thang 3 âm khác nhau đã tạo nên âm điệu khác
nhau.
Hát ru 1 cũng hát trên khoảng 3 âm I - II - III nhưng được bổ sung thêm âm
bậc IV. Mặc dù âm này chỉ xuất hiện vớ thời gian rất ngắn nhưng cũng xem như
đã hát trên khoảng 4 âm của thang 5 âm này.

Điệu hát Calơi 1 gồm 3 âm, hát trên khoảng 3 âm: I - III - IV và nét nhạc của
đàn âm preeng gồm 4 âm mi - fa - sol lại ứng với khoảng 3 âm I - II - III .
Một số điệu hát, bài nhạc khác như Chachấp, Calơi 2 , nha nhim, ân tói, bài
sáo Areeng thì được hat với đầy đủ 4,5 âm của dạng thang 5 âm có đặc điểm bậc
III non ± 50 cents đã nêu.

Ngoài dạng thang 5 âm phổ biến trên, còn có dạng thang âm mà chúng tôi cho
là biến thể của dạng trên vì bước quãng 3 gồm 2 nguyên cung cũng bị non ± 50
cents:


Trong dạng thang âm này, bậc I và II cách nhau 1,5 cung tạo thành quãng 3
thứ nhưng hiệu quả âm bậc II căng hơn một ít so với nốt ghi. Vì chưa đến 50 cents
nên chúng tôi không ký hiệu bằng dấu #.

Trong các bài nhạc cho khèn và điệu hát Amiêng điều được diễn tấu và hát trên
dạng thang âm này, và nó cũng gần gủi với thang âm của đàn Ân toong:

Một dạng thang âm khác tuy rất ít nhưng cũng có mặt trong âm nhạc người Tà ôih.
Trong điệu hát xiêng và nét nhạc đàn Âm phưng, dù chỉ có 3 âm nhưng sự quán
xuyến chủ đạo của trục quãng 4 trong điệu hát biểu hiện nét đặc trưng của thang
âm này:


Trên đây là 1 nhận xét bước đầu về thang âm trong âm nhạc dân gian của người
Tà ôi. Như đã nêu ở trước, điều cảm nhận trước nhất của chúng tôi là các bậc
trong thang âm họ hát, đàn điều có các bậc non, hoặc già hơn so với hệ thống
bình quân. Có thể đó là một dạng thang âm do một quãng 8 chia làm 7 cung đồng
đều chỉ lấy 5 cung, bỏ 2 cung, hoặc quãng 8 chia làm 5 cung đồng đều như ý kiến
của GSTS Trần văn Khê khi nói về đặc điểm chung của thang âm các nước Đông
Nam Á. Nhưng hoặc do người hát chưa chính xác, người thổi sáo, thổi kèn chưa
tới, hoặc một số nhạc cụ ví quá thô sơ chưa đạt độ chuẩn trong các chế tác. Và,
hoặc là thời tiết làm mất độ chính xác của một số nhạc cụ làm bằng tre nứa, gỗ tạp
v.v mà trong khảo cứu bước đầu này, vì chưa đủ điều kiện và thời gian nên cũng
chỉ nêu ra được một số vấn đề có tính chất sơ bộ, chưa có sự thống kê, so sánh, đối
chiếu nhiều mặt hầu đạt được những nhận xét, kết quả mang tính khoa học cao đối
với một tính cách âm nhạc còn in đậm dấu ấn thiên nhiên, nhưng trữ tình này.

[1] Đặc khảo về dân nhạc ở Việt Nam. Nxb Hiện Đại. SG 1972. Mục dân nhạc bộ
tộc Trường Sơn
[2] 1 cung trong thang âm này chỉ có 171 cents, nhỏ hơn 29 cents so với một cung
bình quân (200 cents)