Khuynh hướng tiểu thuyết hóa lịch sử trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam sau 1975 pptx

Khuynh hướng tiểu thuyết hóa
lịch sử trong tiểu thuyết lịch sử
Việt Nam sau 1975





2. Hình dung lịch sử như một giả định
Con người hiện đại luôn phải đứng trước hai lịch sử: một lịch sử trong tác phẩm
và một lịch sử khách quan ngoài đời. Lịch sử khách quan đã thuộc về quá khứ xa xưa,
cách cuộc sống hôm nay cả ngàn năm, đã hoàn kết, còn lịch sử trong tác phẩm văn học
là lịch sử được phản ánh theo tư duy tiểu thuyết. Đó là phản ánh theo sự phục chế, cho
phép nhà văn nhìn bằng triết học lịch sử. Nhà văn làm cho nhân vật của quá khứ sống
lại, như đang vận động. Lúc này, tiểu thuyết lịch sử được xây dựng trên một mô thức
chủ quan hoá triệt để. Cá nhân trở thành phạm trù trung tâm của tự sự. Nhà tiểu thuyết
sẽ thiết kế lại lịch sử, hình dung lịch sử như những giả định. Tiêu biểu cho cấp độ xử lí
chất liệu lịch sử này phải kể đến những tác phẩm: Giàn thiêu (Võ Thị Hảo); Mẫu
Thượng ngàn (Nguyễn Xuân Khánh); Sắc đẹp khuynh thành (Kiều Thanh Tùng)…
Trong Giàn thiêu, nhà văn Võ Thị Hảo đã dựa vào những sử liệu của giai
đoạn 1088-1138, dưới hai triều đại Lý Nhân Tông và Lý Thần Tông được ghi
trong Đại Việt sử kí toàn thư và tận dụng các truyền thuyết về Từ Đạo Hạnh
trong Thiền uyển tập anh, để dày công hư cấu, thiết kế lại quá khứ, tạo ra một thế
giới của riêng mình. Điều quan trọng khi tiếp nhận tác phẩm này, độc giả buộc phải
suy ngẫm: con người sinh ra vốn không phải chỉ sống để rửa thù; người chỉ sống với
hận thù cũng là một nhân dạng méo mó; kẻ thuyết giảng với người đời một đường,
bản thân lại sống theo đường khác, chắc chắn sẽ bị người đời lật tẩy; khát vọng
sống nhiều hơn một kiếp hữu hạn là có thể hiểu được, nhưng tham vọng quá đáng sẽ
bị gẫy đổ. Cuộc sống con người là hành xác hay sự buông thả? Giữa hai nẻo đường
ấy, nẻo đường nào đem lại hạnh phúc? Và như vậy, chúng ta đến với tác phẩm văn
học là để thoả mãn nhu cầu tinh thần mà các giá trị khác không làm ta thoả mãn.

Hiểu một cuốn sách là để hiểu chính bản thân mình. Tiểu thuyết lịch sử tạo ra sự
phức tạp của quá trình đọc, kích thích sự thưởng thức đầy hứng thú thẩm mĩ của
người đọc.
Sắc đẹp khuynh thành của Kiều Thanh Tùng lại soi xét lịch sử dưới cái nhìn thế
tục. Tác giả chọn điểm mút cuối cùng của triều đại nhà Lý đang lúc suy tàn và cũng là
“đêm trước” của triều Trần để miêu tả. Các nhân vật lịch sử như Lý Huệ Tông, Thái
hậu, và đặc biệt là nhân vật chính Trần Thị Thu Ngừ. Mặc dù vậy, hứng thú của tác giả
không phải là việc tái hiện các trận đánh giữa các phe cánh mà tập trung vào việc tái
hiện cuộc sống thường ngày của các nhân vật. Chân dung các nhân vật lịch sử hiện lên
trong tất cả dáng vẻ thường ngày, cận cảnh, có tính thế tục. Kiều Thanh Tùng từ chối
phương diện con người phận vị khi soi ngắm nhân vật mà chỉ tập trung miêu tả khung
cảnh sinh hoạt hàng ngày. Kiều Thanh Tùng đã có một cách hình dung khác về các
nhân vật lịch sử. Tất nhiên cách hình dung này là sản phẩm của hư cấu. Nó thuộc về
trải nghiệm cá nhân và mang tính cá thể. Suy cho cùng, lịch sử bao giờ cũng đầy nguỵ
tạo, làm sao xác quyết được? Tất cả dấu vết của quá khứ cho ta nhìn lịch sử rõ hơn
nhưng không bao giờ chính xác tuyệt đối. Vì vậy, mỗi nhà văn giả tưởng về một cách
nhìn khiến khuôn mặt lịch sử hiện diện đầy đặn, phức tạp nhưng có lẽ cũng chân thực
hơn?
Ảnh hưởng của tiếng gọi của trò chơi, Nguyễn Xuân Khánh cho rằng: “Tiểu
thuyết lịch sử tạo ra một hiện thực làm sao để gây cho người đọc một ảo tưởng là nó có
thật”. Trong Mẫu Thượng ngàn, thế giới nhân vật và các sắc thái văn hoá đều được dệt
lên từ trí tưởng tượng. Tác phẩm đã xoá bỏ cái nhìn toàn trị của tư duy đại tự sự, thể
hiện rõ tính chất phân mảnh, lai ghép cố ý những không- thời gian khác nhau. Ở đó có
không gian của những lễ tục, văn hoá phồn thực, vẻ đẹp nếp xưa của văn hoá làng và
không gian của cuộc sống đương thời con người hôm nay. Cấu trúc tác phẩm trở thành
một ẩn dụ về mối quan hệ giữa quá khứ lịch sử với hiện tại. Tiểu thuyết lịch sử lúc này
bỗng như một "trò chơi" trí tuệ và người đọc buộc phải tham gia “trò chơi” cùng tác
giả. Muốn đọc được nghĩa của tác phẩm, buộc người đọc phải đồng sáng tạo, phải chủ
động sắp xếp lại các chi tiết theo một đường dây nhất định. Ngôi làng Cổ Đình trong
tác phẩm bỗng trở nên quen mà lạ. Quen là vì đó là hình ảnh của mọi làng quê trên đất

Việt nhưng lạ ở chỗ nó mang những đặc điểm ấy riêng biệt thông qua hư cấu và sự
sáng tạo của nhà văn. Câu chuyện lịch sử bị mờ hoá, trở nên đa nghĩa và để lại những
ám ảnh không thôi đối với độc giả. Và như vậy, tiểu thuyết lịch sử thực sự là mảnh đất
để nhà văn tự do tiến hành những thử nghiệm khác nhau miễn là trình bày cảm nhận về
thế giới một cách hiệu quả nhất.
Rõ ràng, khi hình dung lịch sử như một giả định là nhà văn có ý thức thụ hưởng
lịch sử theo cách của riêng mình. Lúc này tiểu thuyết lịch sử trở thành quá trình cá
nhân hoá hư cấu.
3. Nối liền quá khứ với hiện tại, suy tư về những vấn đề của hiện tại
Lịch sử là sự kiện, nhưng trong dòng vận hành khi sôi nổi giông bão, lúc bình
lặng trầm tư của nó luôn đọng lại triết lý của lịch sử. Những triết lý này, xét đến cùng,
đều là những vấn đề xã hội, nhân văn và sự sinh tồn của con người. Con người với
những vấn đề cơ bản của nó, bất kì ở đâu là điều quan tâm chính của mỗi nhà văn. Lúc
này, văn học sẽ bổ sung, đào sâu thêm vào mặt sau vào lớp trầm tích của quá khứ,
mong muốn tìm thấy những bài học lịch sử bổ ích cho đời sống hiện tại. Người viết
xoá nhoà ranh giới giữa cái đã xảy ra với cái có thể xảy ra. Và tiểu thuyết lịch sử sẽ trở
thành chiếc cầu nối giữa quá khứ đã xảy ra với những vấn đề có thể xảy ra. Tiêu biểu
cho cấp độ xử lí chất liệu lịch sử này phải kể đến các tác phẩm: Gió lửa, Đất trời (Nam
Dao); Sông Côn mùa lũ (Nguyễn Mộng Giác); Hồ Quý Ly (Nguyễn Xuân Khánh); Đàn
đáy (Trần Thu Hằng);Trương Vĩnh Ký, bi kịch muôn đời (Hoàng Lại Giang)
Trong Hồ Quý Ly (Nguyễn Xuân Khánh), quá khứ là tiền sử của hiện tại của trí
thức, bản sắc Việt Nam, tấn bi kịch của những kẻ bảo thủ hoặc cực đoan trong Đổi mới.
Nguyễn Xuân Khánh đã chọn một thời điểm lịch sử rất nhạy cảm: thời Hồ, với dụng ý
nối liền thời đại đó với hôm nay, hay chí ít những vấn đề lịch sử đó khiến con người
phải suy tư về những vấn đề đương đại. Nhân vật Hồ Quý Ly là một nhà cải cách lớn
nhưng bi kịch của ông là không được lòng dân và cho đến nay, những tranh luận về vai
trò lịch sử của nhân vật này vẫn chưa ngã ngũ. Nguyễn Xuân Khánh tiếp tục lật xới vấn
đề để cùng người đọc cùng suy ngẫm về các vấn đề cách tân và bảo thủ, sự thành - bại
trong những thời khắc lịch sử quan trọng. Ngẫm lại, nếu công cuộc canh tân đất nước
của Hồ Quý Ly được thực hiện thành công thì vai trò của ông đối với nhà Hồ cũng như

vai trò của Trần Thủ Độ đối với triều Trần, nhưng sự canh tân của Hồ Quý Ly cực đoan,
quá tả đến mức đốt cháy giai đoạn và chính điều đó khiến ông tính nhầm nước cờ của
lịch sử. Danh tướng Trần Khát Chân đã từng lập bao chiến công hiển hách nhưng trong
đà quay của lịch sử, ông là người bảo thủ nên kết cục phải nhận lấy bi kịch.
Phải thừa nhận rằng, một mặt, Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh mang tính
chính xác của sử liệu. “Đây là cuốn tiểu thuyết viết rất nghiêm túc, bám sát chính sử,
tôn trọng các sự kiện chính của lịch sử” (Hoàng Quốc Hải) và nếu đặt Hồ Quý Lybên
cạnh bộ Đại Việt sử kí toàn thư thì sẽ thấy từng chi tiết sử liệu còn lại đều được tác giả
nghiền ngẫm để chuyển hoá vào tiểu thuyết” (Lại Nguyên Ân). Nhưng mặt khác, tác
phẩm mang sự bay bổng, phóng khoáng trong hư cấu sáng tạo tự do, trong đó đáng chú
ý là những hư cấu về không gian lịch sử, nhân vật lịch sử. Đặc biệt nhân vật lịch sử Hồ
Quý Ly được nhà văn khắc hoạ khá sắc nét. Chính sử phong kiến kết án Hồ Quý Ly là
kẻ “dối đời để tiếm ngôi”
(4)
. Rộng hơn thế và sâu hơn thế, Nguyễn Xuân Khánh, với tư
cách là một nhà tiểu thuyết đã đặt nhân vật trong nhiều mối quan hệ phức tạp của gia
đình và xã hội, khám phá nhân vật ở nhiều phương diện: một “yếu nhân” văn võ song
toàn, tinh tế, sâu sắc, một người cha, một người chồng, một con người đầy tham vọng,
quyết đoán, táo bạo đến tàn bạo. Nhìn ở một phương diện, đấy là “kẻ thoán nghịch”,
nhưng ở phương diện khác con người ấy cũng là một kẻ sĩ đầy tâm huyết trong công
cuộc đổi mới đất nước. Hồ Quý Ly là người có tinh thần độc lập sáng tạo, không chịu
nô lệ vào những tư tưởng và thành kiến cũ. Tư tưởng của Hồ Quý Ly vượt hẳn tầng lớp
nho sĩ cùng thời đại, là một bước tiến của tư duy dân tộc, chứng tỏ bản lĩnh kẻ sĩ của
ông.
Từ nhân vật Hồ Quý Ly, độc giả hôm nay nhận thấy: tinh thần dám làm dám
chịu là yêu cầu cần có đối với một nhà lãnh đạo, một bậc quân vương; đổi mới là nhu
cầu chính đáng, hợp quy luật, phải biết chấp nhận những đau đớn của cuộc chuyển vần
nhưng điều quan trọng là phải giữ hồn nước, hồn núi sông. Và bi kịch của thời đại Hồ
Quý Ly đến hôm nay vẫn còn nguyên giá trị vì nó là bài học lớn cho những người chủ
trương đổi mới bằng mọi giá hay bảo thủ một cách mù quáng. Như vậy, Hồ Quý Lylà

ấn tượng và suy tư cá nhân của Nguyễn Xuân Khánh về các vấn đề lịch sử đương đại.
Với Sông Côn mùa lũ, ngay từ ban đầu, Nguyễn Mộng Giác có ý định “viết về
tâm trạng trí thức thời loạn nói chung, trong đó có một phần tâm trạng mình trong
những năm nhiều biến chuyển sau tháng Tư 1975”
(5)
. (Quả là một sự ký thác rất trực
tiếp những trải nghiệm tinh thần của người viết!). Rõ ràng, chọn thời đại lịch sử nhiều
biến động cuối thế kỉ XVIII, Nguyễn Mộng Giác đã nhìn thấy ở đó có nét tương đồng
với giai đoạn lịch sử nhiều biến động cuối thế kỉ XX - thời điểm mà nhà văn viết tác
phẩm này. Và nhân vật Quang Trung mà nhà văn sáng tạo ít nhiều đều là sản phẩm của
sự hiểu biết và tưởng tượng mang màu sắc cá nhân và chủ quan của một con người
sống ở cuối thế kỉ XX. Quang Trung hiện lên giản dị, mọi hành động và suy nghĩ đều
gần gũi với đời thường. Vấn đề nhà văn đặt ra trong tác phẩm là thân phận con người
trong cơn ba động của lịch sử, từ con người của chốn cung đình đến những người dân
dưới đáy xã hội. Kết thúc cuối cùng của mỗi số phận con người như thế đều là bất
hạnh, khổ đau. Thế mới biết, trong cơn vạn biến của lịch sử thân phận con người thật
bé nhỏ, mong manh! Phải khẳng định rằng, khi chú trọng đến yếu tố tiểu thuyết thì lịch
sử có thêm một sức sống mới. Lịch sử không còn là sự kiện biên niên mà đã được tái
tạo và mang theo những vấn đề mà con người hiện tại quan tâm. Lịch sử chỉ được xem
như một chất liệu để phản chiếu những vấn đề của con người ở tầm phổ quát nhất.
Tóm lại, khuynh hướng tiểu thuyết hoá lịch sử gắn với quan niệm sáng tác và
phong cách của mỗi nhà văn. Nhà văn có thể đề xuất một cách nhìn mới về một sự kiện
lịch sử đã qua, cũng có thể mượn lịch sử để trình bày những vấn đề của hiện tại Dù
động cơ khác nhau nhưng đích cuối cùng vẫn là tạo ra một sức sống mới cho lịch sử,
mang lại cho lịch sử chất nhân văn sâu đậm để lịch sử luôn song hành cùng hiện tại.
Đồng thời, tạo được một bước cách tân quan trọng trong mối quan hệ giữa lịch
sửvà văn chương