Khổ vì trí tuệ hay là bi kịch của Hamlet của William Shakespears_3 pot

Khổ vì trí tuệ hay là bi kịch của
Hamlet của William Shakespears

Vua Claudius là nhân vật cùng kiểu với nhân vật trong Ông Hoàng của
Niciolo Machiavelli. Hắn khôn ngoan, sắc sảo và trí tuệ của hắn được
dùng vào mục đích duy nhất là giành quyền lực. Claudius hành động
điên cuồng. Đã nghĩ là hắn làm. Chẳng bao giờ có mâu thuẫn giữa tư
tưởng và hành động của hắn. Claudius giết anh. Hắn còn muốn giết cả
Hamlet. Hắn phái Hamlet sang Anh để mượn tay vua Anh giết Hamlet.
Hắn rót thuốc độc vào cốc rượu của Hamlet. Hành động của Claudius là
hành động của một chính trị gia có mưu mẹo, có thủ đoạn khôn ngoan.

Hamlet nói chung không hành động. Nói đúng hơn, Hamlet không thực
hiện kế hoạch hành động do mình vạch ra. ý nghĩa sâu sắc của vở kịch
chính là ở đó.

Những người bảo vệ quan điểm cho rằng, Hamlet là nhân vật hành động,
thường phân tích như thế này: tuy có hoài nghi, do dự, nhưng trong quá
trình nhận thức, Hamlet đã khắc phục những do dự, hoài nghi ấy để cuối
cùng đứng lên chống lại nhà vua và thế giới ngục tù. Nhưng những gì
mà Shakespeare phản ánh trong vở kịch lại buộc ta hiểu rằng, cái thế
giới tù ngục ấy và nói chung là toàn bộ hoàn cảnh vây quanh Hamlet đểu
cáng đến mức mà con người vừa định hành động, vừa muốn giành lại
một cái gì đó, anh ta lập tức buộc phải va chạm với sự đểu cáng kia, học
theo cách đểu cáng của nó để rồi ngập ngụa trong đó. Cuộc đấu tranh
của Hamlet chống lại nhà vua thực tế chỉ có thể biến thành cuộc đấu
tranh giành giật quyền lực cá nhân. Và để giành phần thắng trong cuộc
đấu tranh này, Hamlet buộc phải làm những điều bẩn thỉu giống như
chính bọn Claudius, Polonius đã làm. Cho nên, Hamlet không hành
động. Đôi khi Hamlet cũng hành động. Nhưng vừa bắt đầu hành động,
Hamlet đã hiểu ngay rằng, chàng đang tạo ra cái ác, chứ không làm được

điều thiện. Hamlet biết, trong khi theo đuổi mục đích, chàng đã coi
thường tính mạng của Ophelia. Hamlet trò chuyện với Ophelia thô bạo
và lỗ mãng. Thực tế, Hamlet là nguyên nhân trực tiếp gây nên cái chết
của Ophelia. Ophelia phát điên trước hết là vì Hamlet, người nàng yêu,
đã giết cha nàng.

Cho nên, khi hành động và trong hành động, Hamlet không “vĩ đại”,
chẳng “khổng lồ”. Hamlet chỉ là người khổng lồ khi chàng nghĩ suy về
đời sống, khi chàng vạch trần tội ác của xã hội, vạch trần dưới danh
nghĩa một anh hề, một thằng điên. Khi ngoài đời rặt một sự bịp bợm, giả
dối và đểu cáng thì chỉ những ai dám coi thường mọi quan hệ xã hội, chỉ
những thằng điên, anh hề mới có khả năng nói lên sự thật. Vua Lear điên
nói lên sự thật. Thằng hề của Lear cũng nói lên sự thật. Donkihote vừa là
anh hề, vừa là thằng điên nói lên sự thật. Hamlet giả điên, giả hề cũng
nói lên sự thật. Nhưng phía sau những câu điên dại, những trò hề của
Hamlet còn có cả một tấn bi kịch. Đó là bi kịch của lí trí, bi kịch của trí
tuệ. Trong Thể nghiệm của Mongtaigne cũng có một tấn bi kịch như
vậy.

Mongtaigne lấy đời sống cá nhân của chính bản thân làm đề tài cho Thể
nghiệm. Cuốn sách của ông thấm nhuần tinh thần tự nhận thức. Đây là
biểu hiện độc đáo của thời đại mới, thời đại Phục hưng. Bởi sự quan tâm
đến cá nhân con người, việc phân tích con người bên ngoài mọi giáo lí,
tín điều là cái không thể có dưới thời trung cổ. Nhưng Mongtaigne sống
vào cái thời khủng hoảng của của những tư tưởng nhân văn. Triết học
của ông về con người thể hiện sự khủng hoảng ấy. Mongtaigne đưa ra
những nhận xét về con người xuất phát từ quan điểm về bản chất đầy
mâu thuẫn, thiếu nhất quán của nó. Lòng tham lam, sự hiếu danh, nỗi sợ
hãi, do dự và nói chung là dục vọng không bao giờ buông thả con người.
Cho nên con người là một bản thể đời đời bận rộn, ngả nghiêng, chao

đảo. Mongtaigne nói: càng đi sâu khám phá cái tôi của bản thân, mình
càng khinh mình. Hoá ra Mongtaigne cũng là một Hamlet. Những nhận
xét, kết luận của Mongtaigne giúp ta hiểu đúng hơn nhân vật của
Shakespeare. Hamlet nói: “Chẳng có gì là hay, chẳng có gì là dở, mà chỉ
là ta nghĩ thế nào thì hoá ra thế ấy thôi”. Mongtaigne cho rằng, trí tuệ
của chúng ta luôn luôn cười nhạo chúng ta. Theo Mongtaigne, không
phải bản thân sự vật, mà quan niệm ta gán cho sự vật là nguyên nhân
khiến ta đau khổ. Mâu thuẫn sinh ra từ trí tuệ. Vì có mâu thuẫn nên trí
tuệ mới sinh ra những tư tưởng kì quặc, hão huyền. Chúng ta tưởng rằng
nhờ có trí tuệ mà ta trở thành chúa tể của muôn loài. Đó là sự nhầm lẫn
rất thảm hại. Cứ thử dừng lại, đừng nhận thức gì cả, đừng phân tích, mổ
xẻ, khám phá thế giới, ta sẽ có sự thanh thản, yên tĩnh và bằng lặng. Bắt
đầu nhận thức thế giới, lập tức, ta sẽ mất tất cả. Thế thì nhận thức để làm
gì? Mongtaigne đã đặt ra câu hỏi thấm nhuần chủ nghĩa hoài nghi như
vậy.
Trí tuệ phát triển cao sẽ mang lại cho con người muôn vàn đau khổ. Đó
là một trong những đề tài quan trọng nhất trong Thể nghiệm của
Mongtaigne. Đó cũng là nguồn mạch mọi cơn bão lòng của Hamlet. Chỉ
cần đọc lại đoạn độc thoại nổi tiếng Sống hay không sống đã có thể nhận
ra điều đó. Hamlet nói về những cảnh tàn bạo, đẫm máu, bất nhân, bất
nghĩa đang lan tràn khắp nơi. Đâu đâu cũng có những án quyết bất
thường, những vụ giết chóc không ngờ, những cưỡng bức, lừa đảo
Những kẻ nắm quyền đang đè nén, áp bức đồng loại không thương xót.
Cõi thế qúa ư ô trọc. Chỉ có chết đi mới không phải nhìn thấy những
cảnh ô trọc ấy. Nhưng Hamlet không chết chẳng phải vì Hamlet quyết
sống để hành động như người ta vẫn thường phân tích. Chết đi ư ? Ngủ
đi ư ? Phỏng có ích gì nếu như hồn ma vẫn tiếp tục hiện về! Hamlet sợ
rằng, ngay cả khi đã sang thế giới bên kia chàng vẫn phải suy nghĩ, tức
là vẫn phải tiếp tục khổ đau. Nỗi sợ ấy kéo Hamlet ở lại với cuộc đời,
ngăn không cho chàng tự vẫn. Hamlet nói: “Ta có thể bị giam hãm trong

chiếc vỏ hạt dẻ mà vẫn tự coi mình là ông vua của bầu trời bao la vô tận,
nếu nằm trong đó ta không bị những cơn ác mộng ám ảnh. “Ác mộng” là
gì, nếu không phải là sự tiếp tục của suy nghĩ, của tư duy? Trí tuệ giúp
Hamlet hiểu thấu mọi mâu thuẫn và sự lạc điệu của cuộc đời, nhưng trí
tuệ cũng dẫn Hamlet tới những triết lí hết sức đắng cay, đau đớn.

Cho nên, Hamlet mạnh không phải vì dẫu sao Hamlet cũng đã hành
động và cuối cùng giết được Claudius. Đó chỉ là sức mạnh của Amleth.
Hamlet mạnh ở chỗ, chàng đã thấy được, hiểu được những mâu thuẫn
của thực tại và chàng đau khổ vì sự lạc điệu của đời sống. Đó là một trí
tuệ thức tỉnh quá sớm, một trí tuệ quằn quại trong đớn đau giữa một thực
tại thù địch với nó: thực tại ảm đạm của thời tư bản sơ khai.

5. Hamlet là nhân vật bi kịch thể hiện sự tan vỡ lí tưởng nhân văn của
Shakespeare. Nhưng Shakespeare không mất niềm tin vào tương lai.
Cho nên, Hamlet không phải là nhân vật phát ngôn cho toàn bộ tư tưởng
của Shakespeare. Hamlet không nhận ra con đường, ngõ hầu thoát khỏi
tình trạng bế tắc, tuyệt vọng. Shakespeare tìm thấy trong quan niệm
nhân sinh của nhân dân niềm tin yêu cuộc sống. Ta hiểu vì sao,
Shakespeare không chỉ đối lập “người khóc than cho số phận toàn nhân
loại” với những thằng ngốc của sân khấu hài đời, mà còn đối lập Hamlet
với nhân dân. Hãy nhớ lại lớp kịch nói về cảnh ngoài nghĩa địa. Cảnh
này gồm hai người đào huyệt và Hamlet, nhà tư tưởng, nhà triết lí.
Shakespeare gọi những người đào huyệt là những “chàng ngố”, là “anh
nhà quê”. Thế là trong cảnh này, một bên có Hamlet, đại diện cho trí tuệ,
còn bên kia là những “chàng ngốc”. Những “chàng ngốc” té ra lại khôn
ngoan, thông minh hơn Hamlet, nhà tư tưởng. Hamlet cho rằng, những
gì đang sống rồi sẽ biến thành cát bụi. Bằng toàn bộ sự sắc sảo của trí
tuệ, Hamlet chứng minh, tương lai chỉ là hư vô. Sự huỷ diệt đang chờ
đợi tất cả phía trước. Lunasarski gọi Hamlet là “người khóc than cho số

phận toàn nhân loại” và xem ý kiến trên của Hamlet là “bản giao hưởng
của chủ nghĩa bi quan” .

I.S.Turgheniev (1818 - 1883) cho rằng, ý kiến ấy của Hamlet là hiện
thân đầy đủ của chủ nghĩa hoài nghi và Hamlet là đại diện của tư tưởng
phủ định cực đoan nhất . Đó là lí do khiến Hamlet lảng tránh hành động
và nói chung, không hành động.

Thái độ của những người đào huyệt đối với cái chết đơn giản hơn nhiều.
Họ nói chuyện với Hamlet hết sức bỗ bã, suồng sã và cũng không kém
vẻ uyên thâm. Họ gọi hoàng tử Hamlet là thằng điên. Họ cho rằng
Ophelia tự tử mà vẫn được chôn cất theo lễ nghi tôn giáo chẳng qua vì
nàng thuộc dòng dõi quý tộc. Họ đánh giá giai cấp này theo quan điểm
của nhân dân. Họ là những người chẳng có chữ nghĩa, không được học
hành. Xã hội vẫn nhìn họ như những thằng ngốc. Nhưng giống như
trong sáng tác dân gian, những thằng ngốc té ra lại là những nhà thông
thái, thông thái một cách độc đáo theo kiểu của nhân dân.

Đối lập tư tưởng của Hamlet với tư tưởng của nhân dân, Shakespeare chỉ
ra sự phiến diện trong quan điểm của “Người khóc than cho số phận
toàn nhân loại”. Shakespeare còn đối lập Hamlet với Fortinbras để vạch
ra sai lầm trong thái độ lảng tránh hành động của vị hoàng tử này.

Tại sao ở phần chót vở kịch lại xuất hiện Fortinbras? Nhân vật này
không xuất hiện thì xung đột giữa Hamlet và Claudius cũng đã được giải
quyết xong xuôi và hành động kịch thế là đã hoàn tất. Rõ ràng,
Shakespeare cần đưa ra một đối cực của Hamlet. Hamlet là nhà tư tưởng
bị trí tuệ làm tê liệt hành động. Fortinbras (nghĩa đen là “cánh tay
mạnh”) là một chiến binh, một võ tướng. Chàng là người hành động
không cần bàn luận. Sự xuất hiện của Fortinbras phá tan bầu không khí

vô vọng đang bao trùm toàn bộ sân khấu ở màn chót vở kịch. Qua nhân
vật này người xem hiểu ra, rằng thái độ hoài nghi vào tương lai, thái độ
lảng tránh hành động của Hamlet chứa đựng một cái gì đó hết sức sai
lầm. Đưa Fortinbras lên sân khấu ở màn chót vở kịch, Shakespeare nói
to lên một điều hết sức hệ trọng: lịch sử vẫn cứ tiếp diễn, vẫn đi theo con
đường của nó.
*

Những điều kiện lịch sử xã hội thời đại Phục hưng đã sinh ra tấn bi kịch
Hamlet. Đó là thời đại sụp đổ của những quan hệ gia trưởng, nhờ thế cá
nhân và trí tuệ được giải phóng. Nhưng đó cũng là thời đại bắt đầu hình
thành chủ nghĩa tư bản, nhân loại chuyển qua một kỉ nguyên thống trị
của những thế lực m ới, trong đó có không biết bao nhiêu là sự đểu cáng,
tráo trở. Điều kiện lịch sử cụ thể ấy đã làm nảy sinh mâu thuẫn giữa tư
tưởng và hành động, giữa sự hiểu biết thế giới sâu sắc với khả năng tiến
hành những hành động ngõ hầu có thể làm thay đổi trật tự hiện hành.

Thời đại không trao cho con người khả năng tìm ra một lối thoát lịch sử.
Nhưng quan điểm không hành động, bỏ mặc lịch sử là quan điểm sai
lầm. Hình như Shakespeare đã nhắn nhủ như thế với bạn đọc muôn đời
bằng pho tượng đài Hamlet: tượng đài bi kịch “khổ vì trí tuệ”.