NGHIÊN CỨU PHÂN LẬP VÀ TÁC DỤNG GÂY ĐỘC CỦA GOSSYPOL TỪ HẠT BÔNG (GOSSYPIUM BARBADENSE L.) TRÊN MỘT SỐ DÒNG TẾ BÀO UNG THƯ

Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Mở đầu
Ung thư là căn bệnh gây tử vong hàng đầu hiện nay ở Việt Nam. Theo thống
kê của Hội Ung thư TP. Hồ Chí Minh, hàng năm Việt Nam có khoảng 200.000
bệnh nhân ung thư mắc mới với khoảng 150.000 bênh nhân tử vong vì căn bệnh
này, trong đó thường gặp nhất là ung thư phổi, ung thư gan, ung thư dạ dày ở nam
giới ung thư vú, ung thư cổ tử cung và ung thư phổi ở nữ giới. Phần lớn bệnh nhân
được phát hiện đã ở giai đoạn muộn, tỷ lệ chữa khỏi bệnh thấp, chi phí điều trị
bệnh cao và kéo dài. Các thuốc ung thư thế hệ mới thường có giá thành cao nên ít
bệnh nhân có điều kiện tiếp cận trong khi các thuốc hoá trị liệu cổ điển mặc dù có
giá thành hạ nhưng nhiều tác dụng phụ.
Gossypol là một hợp chất polyphenol được tìm thấy trong hạt của các lồi
thuộc chi bơng Gossypium, họ Malvaceae. Gossypol đã được biết điến với rất
nhiều hoạt tính sinh học có giá trị như tác dụng chống ơxy hố, tránh thai nam,
chống ký sinh trùng, chống HIV và chống ung thư. Gần đây, gossypol đã thu hút
sự chú ý của các nhà khoa học với vai trò là một chất “mimetic BH3” (bắt chước
BH3) trong tự nhiên, có khả năng ức chế các protein anti-apoptosis thuộc họ Bcl-2.
Các protein này thường được biểu hiện quá mức ở một số loại tế bào ung thư, làm
cho các tế bào ung thư khơng chết theo chương trình (apoptosis), trở nên kháng
thuốc hoặc kém nhạy cảm với các thuốc hoá trị liệu. Gossypol (cũng như một số
thuốc đang được thử nghiệm trên lâm sàng khác như ABT-263, obatoclax (GX15070) có tác dụng ức chế các protein anti-apoptosis từ đó giúp cho các tế bào ung
thư có thể chết theo chương trình, giảm sự kháng thuốc hoặc giúp cho các tế bào
ung thư trở lên nhạy cảm hơn với các thuốc hoá trị liệu. Gossypol có 2 đồng phân
quang học là (-)-gossypol và (+)-gossypol, trong đó (-)-gossypol được xem là có
nhiều hoạt tính sinh học mạnh hơn (+)-gossypol như tác dụng chống ung thư, tránh
thai nam, chống HIV. Hiện nay, (-)-gossypol là thuốc đầu tiên được sử dụng theo

1

Website: Email : Tel (: 0918.775.368

đường uống tác dụng đến đích Bcl-2 đang được thử nghiệm trên lâm sàng pha II
tại Mỹ.
Ở nước ta, bông vải là loại cây công nghiệp được trồng phổ biến, chủ yếu để
cung cấp xơ bông phục vụ cho ngành công nghiệp dệt may. Hiện nay, diện tích
bơng vải được trồng tại Việt Nam ước đạt 8.500 ha, dự kiến đến năm 2020 diện
tích bơng vải tại Việt Nam lên đến 76.000 ha. Mặc dù nguồn nguyên liệu dồi dào
và có nhiều tác dụng sinh dược học có giá trị nhưng gossypol từ hạt bông vẫn chưa
được quan tâm nghiên cứu ở nước ta đặc biệt là từ loài Gossypium barbadense L,
thường được biết đến là lồi có hàm lượng gossypol cao và có chứa nhiều (-)gossypol, dạng đồng phân có hoạt tính sinh học mạnh hơn. Xuất phát từ thực tế
nêu trên chúng tôi thực hiện đề tài:
“NGHIÊN CỨU PHÂN LẬP VÀ TÁC DỤNG GÂY ĐỘC CỦA
GOSSYPOL TỪ HẠT BÔNG (GOSSYPIUM BARBADENSE L.) TRÊN
MỘT SỐ DÒNG TẾ BÀO UNG THƯ”
Đề tài được thực hiện với những mục tiêu như sau:
- Nghiên cứu phương pháp chiết xuất và tinh chế gossypol từ hạt bông
Gossypium barbadense L.
- Nghiên cứu phương pháp tách đồng phân (-)-gossypol và (+)-gossypol từ
hỗn hợp gossypol racemic.
- Nghiên cứu độc tính tế bào của các sản phẩm (±)-gossypol, (-)-gossypol và
(+)-gossypol đã phân lập được trên 3 dòng tế bào ung thư người.

2


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Chi Gossypium

1.1.1. Vài nét về cây bông hải đảo (Gossypium barbadense L.) và chi Gossypium
Bông hải đảo (Gossypium barbadense L.) thuộc chi bông Gossypium, là loại
cây ưa sáng, thích hợp với điều kiện khơ hạn. Cây bụi cao 2-3 m. Thân cành có
lơng, màu tím, điểm chấm đen. Lá mọc so le hình tim rộng, 3-5 thuỳ hình trứng
hoặc bầu dục, thuỳ giữa dài, thuỳ bên to. Hoa màu vàng nhạt, cuống hoa có màu
đen, tiểu đài có 3 lá bắc hoặc nhiều hơn, hình trứng rộng, đài hình chén, có tuyến,
tràng dài hơn tiểu đài. Quả nang hình bầu dục, hạt hình trứng nhọn, màu vàng
nhạt, sợi trắng rất dễ rụng. Mùa hoa quả từ tháng 6 đến tháng 10 [4].

Hình 1.1. Bơng hải đảo (Gossypium barbadense L.)

Chi Bông, Gossypium thuộc họ Malvaceae, bao gồm 39-40 lồi khác nhau,
trong đó các lồi có giá trị thương phẩm được trồng phổ biến trên thế giới bao
gồm: G. hirsutum, G. barbadense, G. arboreum và G. herbaceum. Ở Việt Nam, có
5 lồi thuộc chi bơng là G. hirsutum, G. barbadense, G. arboreum và G.
herbaceum và G. acuminatum [1].

3


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Cây bông là loại cây duy nhất trong tự nhiên được sử dụng vừa làm thực
phẩm, vừa để cung cấp sợi. Cây bông được trồng ở vùng nhiệt đới hay á nhiệt đới
ở khắp nơi trên thế giới. Trong liên vụ 2003-2004, sản lượng sợi bơng trên tồn
thế giới ước đạt 88 triệu kiện, trong đó đứng đầu là Trung Quốc, tiếp theo là Mỹ,
Ấn Độ và Pakistan chiếm xấp xỉ 3/4 sản lượng bơng của tồn thể giới [71].
Hạt bơng là một trong các loại hạt có hàm lượng dinh dưỡng cao, chứa từ 1624% protein và từ 13-24% dầu trong tổng khối lượng nhân hạt. Cùng với sợi bơng
thì dầu và các protein từ hạt bông là hai sản phẩm chủ yếu từ cây bông. Dầu ép từ
hạt bông sau khi loại bỏ gossypol được dùng làm dầu ăn, dùng trong cơng nghiệp

đồ hộp hoặc làm xà phịng. Dầu hạt bơng gồm các acid béo không no (acid oleic
40-50%, linoleic 25-30%), các acid béo no (acid palmatic, stearic 20-25%). Hiện
nay, trong nhóm các sản phẩm dầu từ hạt trên thế giới, dầu hạt bơng đứng vị trí
thứ 3 (50 triệu tấn) sau dầu đậu nành (242 triệu tấn) và dầu hạt cải (52 triệu tấn)
[72]. Khơ dầu hạt bơng có hàm lượng protein cao (40-42%) được sử dụng làm
thức ăn gia súc hay làm phân bón. Trong hạt bơng cịn có các flavonoid là các
glucoside của quercetol và kaempferol và chất màu gossypol [4].
Ở Việt Nam, cây bông là cây công nghiệp quan trọng đã được nhà nước đưa
vào chương trình phát triển chiến lược để hướng tới phục vụ cho ngành cơng
nghiệp dệt may. Hiện nay, diện tích trồng bơng tại Việt Nam tập trung chủ yếu ở
Tây Nguyên (42%), vùng duyên hải miền Trung (33%), miền Bắc (20%) và Đơng
Nam bộ (5%). Diện tích trồng cây bơng vải của nước ta liên vụ 2009-2010 ước đạt
8.500 ha, sản lượng hạt bông thu được ước đạt 10.000 tấn và sản lượng xơ bông
ước đạt 3.500-3.700 tấn. Tuy nhiên, với sản lượng xơ bông nêu trên chỉ đáp ứng
được khoảng 2% nhu cầu của ngành công nghiệp diệt may. Hiện nay, diện tích
trồng cây bơng vải nước ta vẫn đang được tiếp tục mở rộng, ước tính đến năm
2020 diện tích trồng bông tại Việt Nam sẽ tăng lên 76.000 ha [72].

4


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

1.1.2. Sự tồn tại của gossypol trong chi Gossypium
Gossypol là một hợp chất polyphenol đã được chứng minh có nhiều hoạt tính
sinh dược học có giá trị như tác dụng tránh thai, chống ung thư, chống virus ,...
Trong hạt bông, gossypol tồn tại chủ yếu trong các tuyến chất mầu bên trong nhân.
Hình 1.2 là lát cắt ngang của hạt bông cho thấy các tuyến chất mầu này phân bố
dày đặc bên trong nhân hạt, kích thước của các tuyến này trong khoảng 50-100
µm. Gossypol chiếm 90% lượng sắc tố trong các tuyến, chiến khoảng 39-50% tổng

khối lượng của tuyến và thông thường chiếm khoảng 0,4-1,7% khối lượng của
nhân hạt [23].

Hình 1.2. Lát cắt ngang của hạt bơng với các tuyến chất mầu

Ngồi hạt bơng, gossypol cịn được tìm thấy bên trong một số bộ phận khác
của cây bông như vỏ rễ của cây, lá, vỏ hạt và hoa. Mặt khác, hàm lượng gossypol
cũng dao động lớn, phụ thuộc vào từng loài, giống bơng, điều kiện khí hậu, đất đai
của từng vùng, lượng nước và phân bón sử dụng. G. barbadense được biết đến là
lồi có hàm lượng gossypol cao, hàm lượng gossypol tổng số trong hạt của loài
này trong khoảng 0,3-3,4% [42].

5


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Do có hoạt tính sinh dược học khác biệt nên tỷ lệ hai đồng phân quang học
(+)- và (-)-gossypol trong hạt của các lồi bơng khác nhau đã được nghiên cứu
nhiều. Tỷ lệ (+)-gossypol : (-)-gossypol đã được báo cáo là rất khác nhau trong các
giống và lồi bơng thương phẩm, dao động từ 95 : 5 đến 31 : 69, nhưng thông
thường tỷ lệ này là 3 : 2 trong G. hirsutum trong khi ở G. barbadense là 2 : 3 . Tỷ
lệ (+)- và (-)-gossypol trong G. arboreum (77 : 23), G. barbadense (44 : 56) và G.
herbaceum (68 : 32) [25]. Cass và cộng sự đã báo cáo tỷ lệ (+)- và (-)-gossypol
trong G. mustelinum (57 : 43 và 65 : 35), G. herbaceum (63 : 37) và giống lai giữa
G. herbaceum và G. hirsutum (48 : 52) [11]. Tỷ lệ (+)- và (-)-gossypol trong một
giống bông nhất định gần như không thay đổi dưới tác động của môi trường.
Nghiên cứu trên một số lượng lớn các giống G. hirsutum và G. barbadense thương
mại cho thấy rằng với một giống cây trồng nhất định, mơi trường có tác động đến
lượng gossypol tổng số trong hạt nhưng không ảnh hưởng đến tỷ lệ (+)- và (-)gossypol [52]. Hơn nữa, tỷ lệ (+)- và (-)-gossypol vẫn không đổi trong một cây

nhất định bất chấp hạt đó được lấy từ quả thu hái từ đầu hay cuối vụ hoặc hạt từ
quả đó ở gốc hay đỉnh của cây.

1.2. Đặc tính của gossypol
1.2.1. Đặc tính lý hố học của gossypol
Gossypol (1,1’6,6’,7,7’-hexahydroxy-5,5’-di-isopropyl-3,3’-dimethyl-(2,2’binaphthalene)-8,8’-dicarboxaldehyde) là một hợp chất polyphenol mầu vàng,
được tìm thấy chủ yếu trong các lồi thuộc chi bơng Gossypium họ Malvaceae.
Ngồi ra, gossypol cịn được tìm thấy trong vỏ và hoa của cây nhiệt đới Thespesia
populinea, một loại cây phổ biến ở Châu Phi, Châu Á và các đảo ở Thái Bình
Dương. Gossypol có cấu tạo gồm 2 khung naphtalene đối xứng, mỗi khung chứa 3
nhóm -OH và 1 nhóm -CHO (Hình 1.3).

6


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

CHO OH
HO 7 8

1

2'
2

6

HO

OH

5

4

3

OH
OH

CHO

Gossypol

Hình 1.3. Cấu tạo của gossypol

Do có chứa các nhóm phân cực (6 nhóm hydroxyl và 2 nhóm aldehyde) nên
gossypol tan trong nhiều dung môi hữu cơ như methanol, ethanol, isopropanol,
dioxane, diethyl ether, acetone, ethyl acetate, chloroform, carbon tetrachloride,
phenol, pyridine, naphthalene nóng chảy, và dầu thực vật nóng. Nó ít tan trong
glycerine, cyclohexane, benzene, gasoline và ete dầu. Tuy nhiên do sự có mặt của
2 nhóm dialkylnaphthalene làm cho nó không tan trong nước. Điểm chảy của tinh
thể gossypol tinh sạch phụ thuộc vào dung môi dùng để kết tinh nó. Gossypol kết
tinh trong diethyl ether có điểm chảy là 184ºC, trong chloroform có điểm chảy là
199ºC, trong ligroin có điểm chảy là 214ºC [27].
Gossypol tồn tại ở hai dạng đồng phân quang học là R hay (-)-gossypol và S
hay (+)-gossypol do sự giới hạn khả năng quay của cầu liên kết 2, 2 ’-binaphthyl
(Hình 1.4). Cả hai dạng đồng phân này đều có nhiều trong hạt bơng tuy nhiên tỷ lệ
của chúng là khác nhau tùy theo từng giống và lồi. Ví dụ trong các giống bơng
Gossypium barbadense, (-)-gossypol thường chiến ưu thế, trong khi đó đồng phân

(+)-gossypol lại chiếm ưu thế hơn trong Gossypium hirsutum.

Hình 1.4. Các dạng đồng phân quang học của gossypol

7


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Hoạt tính sinh dược học của (-)-gossypol và (+)-gossypol khác nhau nên độ
bền của các đồng phân quang học này rất được quan tâm nghiên cứu. Jaroszewski
đã tiến hành thí nghiệm racemic hố (+)-gossypol bằng nhiệt độ, sử dụng hệ dung
môi nước : dioxane (1 : 3). Kết quả cho thấy khơng có q trình racemic hố xảy ra
sau khi gia nhiệt kéo dài (15 giờ) ở 90ºC [25]. Do (-)-gossypol không thể trực tiếp
phân lập từ nguồn nguyên liệu thực vật nên các phương pháp phân lập (-)-gossypol
tinh khiết quang học được phát triển dựa trên phương pháp kết tinh [49] hay sắc ký
các hỗn hợp racemic của gossypol sau khi đã tạo dẫn xuất diastereoisomer của
gossypol, đặc biệt là dẫn xuất bazơ Schiff [26].
Gossypol tồn tại ở 3 dạng tautomeric khác nhau là: aldehyde, ketone và
hemiacetal trong các dung môi khác nhau (Hình 1.5). Trong các hệ dung mơi thơng
dụng, gossypol tồn tại chủ yếu ở dạng ketone, nhưng trong các loại dung môi trơ
như chloroform, acetone, dioxane hay trong điều kiện acid, gossypol tồn tại chủ yếu
ở dạng aldehyde. Trong các dung môi phân cực như dimethyl sulfoxide (DMSO)
trong môi trường kiềm, gossypol tồn tại ở trạng thái cân bằng giữa các dạng
hemiacetal, dạng aldehyde và dạng ketone. Vì vậy, gossypol thường được hòa tan
trong DMSO khi nghiên cứu hoạt tính sinh học, khi đó các dạng tautomeric của
gossypol có thể cùng đóng góp vào hoạt tính sinh học của nó.
OH

CHO OH

HO

OH
OH

HO

CHO

d¹ng aldehyde

H
HO
HO
HO

HO

OH

O
O

H

OH

OH

O

OH
OH

HO

H
d¹ng hemiacetal

O
OH
H
d¹ng ketone

Hình 1.5. Các dạng đồng phân tautomer của gossypol

8

OH


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Marchlewski, người đầu tiên phân lập gossypol acetic acid (G-AA) cho
thấy gossypol dễ bị ơxy hố trong dung dịch kiềm, có mầu đỏ sáng với dung dịch
H2SO4 đậm đặc, mầu xanh đậm trong FeCl3. Tính chất hố học của gossypol chủ
yếu là do các nhóm carbonyl, hydroxyl cũng như là cấu trúc cồng kềnh của khung
binaphthlene quyết định. Gossypol có thể phản ứng với các hợp chất khác để tạo
thành gossypol liên kết (bound gossypol). Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng, phần
lớn gossypol tồn tại ở dạng basơ Schiff bởi phản ứng giữa nhóm aldehyde của

gossypol với nhóm amino của các protein trong q trình chế biến hạt bơng. Bên
cạnh đó, gossypol có thể tạo phức càng cua với sắt trong các sản phẩm từ hạt bông
để tạo thành phức kim loại khơng tan, nó cũng có thể bị ơxy hóa hoặc tạo thành
dạng gossypol polymer. Các nhóm –OH phenol của gossypol có thể phản ứng với
các acid carboxylic và các phenol khác trong hạt bông để tạo thành các este hoặc
ether tương ứng [27].
1.2.2. Đặc tính sinh dược học của gossypol
1.2.2.1. Tác dụng tránh thai cho nam
Gossypol đã được nghiên cứu sâu với vai trò là một thuốc tránh thai trên các
mơ hình in vivo bao gồm chuột cống, chuột nhắt, khỉ, chuột đồng, thỏ, bò và cả
trên người. Khi cho uống G-AA với liều 5-10 mg/kg thể trọng trong vịng 12 tuần
thì gây vơ sinh trên chuột đực. Trên thỏ đực, với liều từ 1,25-10 mg/kg thể
trọng/ngày trong vòng 5-14 tuần làm giảm khả năng di động của tinh trùng nhưng
không làm giảm số lượng tinh trùng. Khi cho khỉ đực trưởng thành uống G-AA
với liều 5 hay 10 mg/kg thể trọng trong vòng 6 tháng cho thấy nồng độ và khả
năng di động của tinh trùng giảm, mặc dù khơng có sự khác biệt về nồng độ
testosterone trong máu [49].
Nghiên cứu cho thấy (-)-gossypol có hoạt tính tránh thai manh hơn (+)gossypol. Sử dụng (+)-gossypol với liều 30 mg/kg theo đường uống trong vịng 14
ngày khơng những khơng có hoạt tính tránh thai mà cịn gây độc trên chuột cống

9


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

đực. Trong khi đó, (-)-gossypol với liều 30 mg/kg thể trọng theo đường uống trong
vịng 7 ngày thể hiện rõ hoạt tính tránh thai trên chuột cống đực [61].
Thử nghiệm lâm sàng trên 10.000 người đàn ơng tình nguyện Trung Quốc vào
năm 1978, liều 20 mg/ngày, trong 75 ngày, sau đó với liều duy trì 50 mg/tuần cho
thấy chỉ có một số ít trường hợp (0,75%) bị tăng kali huyết, và 10% số đàn ông

dùng gossypol trên 1 năm không phục hồi được quá trình tạo tinh trùng. Một thử
nghiệm quốc tế khác trên 151 đàn ông Brazil, Nigeria, Kenya và Trung Quốc cho
thấy, khi dùng 15 mg gossypol/ngày trong 12 đến 16 tuần, sau đó dùng liều 7,5-10
mg/ngày trong vịng 40 tuần khơng gây triệu chứng tăng kali huyết và q trình tạo
tinh trùng được phục hồi sau khi dừng sử dụng gossypol [14].
1.2.2.2. Hoạt tính chống virus, vi sinh vật và động vật nguyên sinh
Lin và cộng sự (1989) đã báo cáo gossypol ức chế quá trình tái bản của virus
HIV loại 1 (HIV-1) và ông nhận thấy rằng (-)-gossypol (IC 50 = 5,2 µM) ức chế
mạnh hơn (+)-gossypol (IC50 = 50,7 µM) [33]. Bên cạnh đó, gossypol cũng cho
thấy khả năng chống lại các loại virus khác bao gồm virus herpes simplex loại 2
(HSV-2), virus cúm, và á cúm [57].
Đặc tính chống vi sinh vật của gossypol cũng đã được nghiên cứu. Gossypol
có hoạt tính kháng nấm với giá trị LD50 khoảng từ 20-100 ppm và có tác dụng ức
chế mạnh các vi sinh vật bao gồm bào tử trong khơng khí, lactobacilli và một số
nấm. Vadehra và cộng sự (1985) đã nghiên cứu tác động của gossypol lên sự sinh
trưởng của một số loại vi khuẩn, sự hình thành và nảy mầm của bào tử Bacillus
cereus. Các tác giả đã nhận thấy rằng gossypol có tác dụng kháng các vi khuẩn
gram dương (ví dụ: Streptococus spp, Bacillus spp, Staphylococus aureus) mạnh
hơn so với các vi khuẩn gram âm như Pseudomonas aeruginosa, Salmonella spp,
Shigela spp và Escherichia coli. Nhóm nghiên cứu cũng nhận thấy các loại nấm
như Saccharomyces cereviseae, S. uvarum, S. diasticu cũng nhạy cảm với
gossypol, sự sinh trưởng của chúng bị ức chế hoàn toàn ở nồng độ 50 ppm
gossypol [55].

10


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Bệnh sốt rét ở người thường được gây ra bởi sự lây nhiễm của các ký sinh

trùng như Plasmodium falciparum, P. malariae, P. ovale và P. vivax. Hàng năm có
khoảng 350-500 triệu trường hợp lây nhiễm với hơn 1 triệu người chết vì bệnh sốt
rét. Gossypol cho thấy khả năng kháng ký sinh trùng sốt rét P. falciparum với giá
trị IC50 trong khoảng 7 đến 28 µM. Một số dẫn xuất của nó cũng cho thấy khả
năng kháng ký sinh trùng sốt rét (IC50 trong khoảng 12 đến 83 µM), trong đó tác
dụng mạnh nhất là dẫn xuất 1,1’ nitrile gossylic của nó với IC 50 là 13 µM trên P.
falciparum [44]. Hoạt tính chống sốt rét của gossypol và dẫn xuất thơng qua sự ức
chế LDH, một enzyme quan trọng nhất trong chu trình sống kỵ khí của P.
falciparum. Nghiên cứu trên Entamobea histolytica cũng cho thấy gossypol có khả
năng ức chế alcohol dehydrogenase và các malic enzyme, (-)-gossypol có hoạt tính
mạnh hơn gossypol racemic và (+)-gossypol. (-)-Gossypol có hoạt tính ức chế
malic enzyme mạnh hơn 3,6 và 13 lần so với gossypol racemic và (+)-gossypol.
Tác dụng ức chế alcohol dehydrogenase của (-)-gossypol mạnh gấp 1,9 và 2,9 lần
so với gossypol racemic và (+)-gossypol [45]. Gossypol cũng đã được báo cáo là
có khả năng ức chế Trypanosome, một ký sinh trùng gây bệnh mãn tính được gọi
là ốm ngủ (sleeping sickness) với IC50 khoảng 7,8 ppm sau 24 h xử lý với
gossypol. Trên T. crizi gossypol ức chế các oxidoreductase như alpha-hydroxyacid
và malate dehydrogenase, các enzyme liên kết với NAD và glutamate
dehydrogenase, malic enzyme, glucose-6-phosphate dehydrogenase, các enzyme
phụ thuộc vào NADP [16]. Theo đó, cơ chế chống ký sinh trùng của gossypol có
thể là sự ức chế chọn lọc các enzyme thiết yếu của ký sinh trùng.
1.2.2.3. Hoạt tính chống ơxy hố
Giống như nhiều hợp chất phenolic khác như coumaric acid, gallic acid,
quercetin, myricetin, catechin, gallocatechin, gossypol cũng là một chất chống ơxy
hố tự nhiên hiệu quả. Ví dụ, gossypol có khả năng bảo vệ caroten chống lại các
peroxide béo in vitro. Các sản phẩm từ hạt bơng chứa gossypol có khả năng ức chế
q trình phân huỷ và ơi của carotene in vitro. Gossypol cũng có thể đóng vai trị
là chất chống ơxy hố bảo vệ caroten in vivo. Gossypol có khả năng ức chế quá

11

Website: Email : Tel (: 0918.775.368

trình peroxy hố các vi thể gan chuột khi ủ với ferric/ascorbate (IC 50 < 0,1 µM)
[28]. Gossypol cịn có tác dụng làm bền dầu biodiesel hạt bông. Với nồng độ 0,1%
gossypol, chỉ số bền với q trình ơxy hố (oxidation stability indices) của dầu
biodiesel hạt bông tăng từ 4,15 h lên đến 17,2 h ở 110ºC [18].
Hoạt tính chống ơxy hố của các dẫn xuất bazơ Schiff của gossypol như
gossypol-urê, gossypol-benzene-thiol và gossypol glycineindicate cũng có hoạt
tính chống ơxy hố tương đương với gossypol. Ngược lại, khi thay đổi các nhóm –
OH phenol của gossypol lại làm giảm hoạt tính chống ơxy hoá, khả năng thu dọn
gốc tự do, lực khử và khả năng ngăn cản sự phá huỷ ADN của gossypol. [64, 65].
Điều này đã chứng tỏ rằng các nhóm hydroxyl đóng vai trị quyết định hoạt tính
chống ơxy hố của gossypol. Ví dụ, 6-methoxy gossypol có hoạt tính thu dọn gốc
tự do tương tự như 6, 6’-dimethoxy gossypol, trong khi đó gossypol có hoạt tính
thu dọn gốc tự do mạnh hơn các dẫn xuất methyl hố của nó. Tác dụng của
gossypol và các dẫn xuất methyl hố của nó chống lại sự phá huỷ ADN gây bởi tia
cực tím và hydrogen peroxyde cũng phù hợp với tác dụng chống ôxy hoá của
chúng. Điều này đã chỉ ra rằng tác dụng bảo vệ ADN của gossypol một phần nào
đó là do q trình dập tắt các gốc tự do, từ đó làm giảm bớt stress ơxy hố. Trong
một nghiên cứu trước đây cũng chứng minh gossypol có tác dụng phụ thuộc theo
liều, bảo vệ ADN plasmid siêu xoắn khỏi bị phá huỷ dưới tác động của
Fe3+/ascorbate [30].
1.2.2.4. Tác dụng chống ung thư
Tác dụng chống ung thư của gossypol lần đầu tiên được Tuszinsky và Cossu
phát hiện vào năm 1984. Họ đã tiến hành nghiên cứu tác động của gossypol lên sự
sinh trưởng của một số dòng tế bào ung thư của người như melanoma (WM9,
WM56, WM164), ung thư biểu mô ruột kết (SW407, SW1084, SW1116), dòng
erythroleukemia (K562), adenocarcioma (HT3) và trên dịng ngun bào sợi bình

thường của phổi phơi thai (WI38). Kết quả cho thấy các dòng tế bào melanoma và
ung thư biểu mô ruột kết của người nhạy cảm với gossypol nhất, với giá trị IC 50

12


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

vào khoảng 5 µM. Trong khi đó các dịng tế bào ung thư khác và dịng ngun bào
sợi bình thường chỉ nhạy cảm với gossypol ở nồng độ trên 20 µM. Mặc dù
gossypol có độc tính tế bào cao trên mơi trường ni cấy nhưng liều gây chết của
nó lại khá cao (LD50 = 2400 mg/kg) trên chuột cống, điều này đã chỉ ra rằng
gossypol có độc tính thấp in vivo trên các mơ bình thường. Với độc tính thấp của
gossypol trên in vivo cùng với tác dụng đặc hiệu của nó trên một số dòng tế bào
ung thư làm cho gossypol rất có tiềm năng làm thuốc điều trị ung thư [53].
Kể từ đó đã có rất nhiều báo cáo về tác dụng chống ung thư in vitro của
gossypol trên các tế bào ung thư khác nhau như ung thư buồng trứng (IC 50 từ 1,53,8 µM) [66], ung thư tiền liệt tuyến (IC50 = 10 µM) [68], ung thư vú ( MCF-7,
IC50 = 3,4-24 µM) [7, 24, 64], ung thư dạ con (IC50 = 2,9-14 µM) [29], ung thư
tuyến thượng thận (IC50 = 1,3-2,9 µM) [29], ung thư phần tuỷ tuyến giáp (IC 50 =
18,9 µM) [29], ung thư phổi (IC50 = 0,5 µM trên A549 và 30 µM trên H69) [13,
51], ung thư ruột (IC50 =17 µM) [64], ung thư máu (IC50 = 8,3-15 µM) [51, 38],
ung thư tụy (IC50 = 3 µM) [7], ung thư da tế bào hình vảy (IC50 = 2,5-10 µM) [40]
và melanoma (IC50 = 2,4-5 µM) [24].
Ở Việt Nam, nghiên cứu của Nguyễn Đăng Quân và cộng sự cho thấy hỗn
hợp gossypol racemic phân lập từ hạt bơng Gossypium hirsutum trrồng tại Việt
Nam có tác dụng ức chế phân bào trên hai dòng tế bào ung thư người là dòng tế
bào ung thư cơ RD (Rhabdomyosarcoma) và dịng tế bào ung thư biểu bì HEp2
(Epidermoid carcinoma). Tuy nhiên các tác giả không đưa ra giá trị IC 50 của hỗn
hợp gossypol racemic trên 2 dòng tế bào được khảo sát [3].
Một số nghiên cứu đã chứng minh (-)-gossypol có độc tính tế bào mạnh hơn

so với (±)-gossypol và (+)-gossypol. Nghiên cứu cho thấy (-)-gossypol có độc tính
tế bào mạnh hơn 2-14 lần so với (+)-gossypol trên các dịng tế bào người [7]. Đặc
biệt hoạt tính chống ung thư của (-)-gossypol cũng đã được so sánh với các thuốc
thường dùng để điều trị cho bênh nhân melanoma, ung thư phổi và ung thư máu.
(-)-Gossypol có hoạt tính cao hơn cisplatine, melphalan, dacarbazine trên 2 dịng

13


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

melanoma, cisplatine và daunorubicin trên dịng ung thư phổi, (-)-gossypol cũng
có hoạt tính mạnh hơn hydroxyure và busulphan trên một số dòng ung thư máu
[50]. Gossypol cũng có tác dụng chống lại các dòng tế bào ung thư kháng với các
thuốc chống ung thư đã được sử dụng trên lâm sàng như adriamycin, vinblastine,
cisplatine [24]. Điều đáng lưu ý là (-)-gossypol thể hiện độc tính tế bào một cách
chọn lọc được thể hiện bằng liều gây độc của nó trên các dịng tế bào thường cao
hơn so với các dòng tế bào ung thư. (-)-Gossypol có hoạt tính chống tăng sinh gấp
5-10 lần trên các dòng tế bào ung thư khi so sánh với các tế bào gan bình thường
trên mơi trường ni cấy [6]. Trong nghiên cứu của Oliver và cộng sự, (-)gossypol ức chế sự sinh trưởng của 10 dòng tế bào ung thư biểu mơ hình vảy ở
đầu và cổ với IC50 trong khoảng 2.5-10 µM, trong khi đó giá trị này trên nguyên
bào sợi bình thường cao gấp 2-10 lần và trên keratinocyte cao gấp 2-3 lần [41].
Cơ chế gây độc tế bào của gossypol cũng đã được nghiên cứu. Gossypol đã
được biết đến từ những năm 1990 với vai trò là một chất ức chế các enzyme trong
tế bào chất và ty thể có liên quan đến quá trình tạo năng lượng của tế bào [58], ức
chế các enzyme liên quan đến quá trình tái bản và sửa chữa ADN bao gồm ADNpolymerase α, topoisomerase II và làm cản trở quá trình tổng hợp ADN. Với nồng
độ 10 µM, gossypol đã được báo cáo là đã có tác dụng ức chế quá trình tổng hợp
ADN bằng cách cản trở checkpoint G1/S trên MCF-7 sau 24 h [32]. Gossypol có
thể điều hồ chu trình tế bào bằng cách điều biến protein điều khiển chu trình tế
bào Rb và cyclin D1 và q trình phosphoryl hố Rb. Xử lý tế bào Ramos với

gossypol khơng chỉ gây dừng chu trình tế bào ở pha G0/G1 mà cịn làm tăng q
trình apoptosis và ức chế sinh trưởng của tế bào gây ra bởi etoposide (VP-16),
doxorubicin hydrocloride (ADM), vincristine (VCR), và paclitaxel (Taxol) [31].
Gossypol cũng đã được chứng minh là gây ra apoptosis trên nhiều dòng tế
bào ung thư như các tế bào ung thư ruột kết [67], ung thư máu [17], ung thư tiền
liệt tuyến [67], ung thư bàng quang [34]. Trong các nghiên cứu này, tác dụng gây
apoptosis của gossypol đã được chứng minh thơng qua sự điều hồ biểu hiện các
thành viên trong họ protein Bcl-2, một họ protein ở màng ngồi ty thể, có vai trị

14


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

quan trọng trong q trình hoạt hố các caspase. Trên dịng tế bào ung thư bàng
quang là UM-UC2 (dòng nhạy cảm với thuốc) và UM-UC9 (dòng kháng thuốc),
(-)-gossypol làm giảm biểu hiện của các protein anti-apoptosis trong họ Bcl-2 là
Bcl-2, Bcl-xL và Mcl-1, thường được biểu hiện cao trong các dòng tế bào ung thư
kháng thuốc và làm tăng biểu hiện của các protein pro-apoptosis trong họ này như
Bim, Puma. Do đó (-)-gossypol làm cho các dòng tế bào ung thư bàng quang đã
kháng với các thuốc hoá trị liệu như carboplatin, gemcitabine và paclitaxel trở nên
nhạy cảm trở lại [34]. (-)-Gosssypol cũng đã được chứng minh là đã đánh bại được
sự kháng apoptosis do sự biểu hiện quá mức của Bcl-2 và Bcl-x L trên tế bào ung
thư máu Jurkat T. Apoptosis gây bởi (-)-gossypol có liên quan đến sự hoạt hố
Bak và giải phóng cytochrome c từ ty thể, điều này cho thấy rằng cơ chế apoptosis
này liên thông qua con đường ty thể. Hơn nữa việc xử lý (-)-gossypol trên ty thể
tinh sạch từ các tế bào có biểu hiện q mức Bcl-2 thì kết quả cũng cho thấy có sự
giải phóng cytochrome c, chứng tỏ có sự tác động trực tiếp lên Bcl-2 có mặt trên
màng ngồi của ty thể [41]. Nghiên cứu gần đây đã chứng minh (-)-gossypol hoạt
động như một chất bắt chước domain BH3 (mimetic BH3), liên kết với các domain

BH3 của các thành viên anti-apototic trong họ Bcl-2 như Bcl-2, Bcl-x L, từ đó gây
ra apoptosis [59]
Một nghiên cứu trên in vivo đã cho thấy (-)-gossypol làm tăng cường hoạt
tính chống ung thư khi chiếu xạ tia X, tác dụng này theo cơ chế ức chế cả hai
protein anti-aposis Bcl-2/Bcl-xL [63]. Sử dụng kết hợp docetaxel và (-)-gossypol
làm tăng cường hoạt tính chống ung thư tiền liệt tuyến PC-3 của docetaxel cả in
vitro và in vivo (mơ hình xenograft trên chuột nhắt). Tác dụng chống ung thư của
(-)-gossypol thông qua sự ức chế protein anti-apoptosis Bcl-xL cùng với sự tăng
cường biểu hiện các protein pro-apoptosis là Noxa và Puma [37].
Đặc biệt, đã có nhiều thử nghiệm lâm sàng về tác dụng chống ung thư của
gossypol trong những năm gần đây. Một trong những thử nghiệm lâm sàng đầu
tiên vào năm 1993 sử dụng gossypol theo đường uống với liều 30-70 mg trên 21
bệnh nhân ung thư thượng thận di căn, 30% trong số bệnh nhân này có phản ứng

15


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

tốt với liệu pháp, trong đó có 3 bệnh nhân giảm trên 50% kích thước khối u sau 6
tuần điều trị [19]. Một thử nghiệm lâm sàng khác, pha I/II, trên 20 phụ nữ bị mắc
ung thư vú di căn với liều 30-50 mg gossypol/ngày theo đường uống cho thấy có 1
bệnh nhân ít đáp ứng với thuốc, 2 bệnh nhân giảm trên 50% các marker ung thư
trong huyết thanh. Các tác dụng phụ bao gồm buồn nôn, mệt mỏi, thay đổi vị giác,
tiêu chảy. Độc tính trên da đã giới hạn liều sử dụng gossypol, liều dung nạp tối đa
là 40 mg/ngày [56].
AT-101 là đồng phân (-)-gossypol đã được công ty dược Ascente
Therapeutics thử nghiệm lâm sàng pha I trên bệnh nhân ung thư để xác định liều
dung nạp tối đa và phác đồ điều trị của thuốc này khi sử dụng đơn lẻ [46]. Thử
nghiệm lâm sàng pha I để đánh giá thuốc khi sử dụng phối hợp với cisplatine và

etoposite trên bệnh nhân ung thư phổi tế bào nhỏ (SCLC) cũng đang được tiến
hành [69]. Một thử nghiệm lâm sàng khác ở pha I/II cũng đang được tiến hành tại
Mỹ trên bênh nhân ung thư tiền liệt tuyến. Hai mươi ba bệnh nhân nam bị mắc ung
thư tiền liệt tuyến mới sử dụng hố trị liệu nhưng có PSA (Prostate-SpecificAntigen) tăng được uống 30 mg (-)-gossypol trong 21 ngày trong chu trình điều trị
28 ngày, sau 20-24 tuần điều trị cho thấy giảm chỉ số PSA trong một số trường
hợp. 5 trong số 23 bệnh nhân không thể tiếp tục sử dụng thuốc do tác dụng phụ
trên đường ruột. Gần đây nhất, ngày 28 tháng 10 năm 2009, (-)-gossypol được thử
nghiệm lâm sàng pha I/II dùng phối hợp với Lenalidomide trong điều trị bệnh bạch
cầu lympho bào mãn tính (CLL) trên 45 bệnh nhân [69].
Tóm lại, gossypol là một hợp chất polyphenol trong tự nhiên có rất nhiều
hoạt tính sinh dược học giá trị như tác dụng tránh thai cho nam, chống virus,
chống vi sinh vật và động vật nguyên sinh, chống oxi hóa và chống ung thư. Trong
đó, (-)-gossypol đã cho thấy có nhiều hoạt tính sinh học mạnh hơn hẳn (+)gossypol như hoạt tính tránh thai, chống HIV và chống ung thư. Với tác dụng gây
apoptosis trên nhiều dòng tế bào ung thư, đặc biệt là tác dụng trên cả các dòng tế
bào đã kháng với các thuốc hóa trị liệu hay xạ trị, (-)-gossypol cũng đã chứng tỏ

16


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

tác dụng tốt trên lâm sàng nên hứa hẹn sẽ trở thành một thuốc mới góp phần điều
trị bệnh ung thư.

1.3. Bệnh ung thư
1.3.1. Ung thư là gì?
Ung thư là quá trình sinh trưởng bất bình thường của các tế bào gây ra bởi
những biến đổi phức tạp trong biểu hiện gene dẫn đến làm mất cân bằng giữa quá
trình tăng sinh và quá trình chết của tế bào và cuối cùng phát triển thành một quần
thể tế bào có thể xâm chiếm các mơ và di căn đến các vị trí khác, gây bệnh và nếu

khơng điều trị thì sẽ làm chết vật chủ.
Trên quan điểm của lâm sàng, ung thư là một nhóm lớn các bệnh, có lẽ
khoảng hai trăm bệnh, đa dạng theo độ tuổi mắc bệnh, tốc độ phát triển, trạng thái
biệt hoá của tế bào, triệu trứng, khả năng xâm lấn, di căn, phản ứng với cách điều
trị và chẩn đoán. Trên quan điểm của sinh học phân tử và tế bào, ung thư có thể là
một số lượng nhỏ các căn bệnh gây bởi những khiếm khuyết trong chức năng của
tế bào ở mức độ phân tử do những biến đổi thông thường trong các gene của tế
bào. Cuối cùng, ung thư là một bệnh với những bất thường trong biểu hiện gene.
Có một số cơ chế làm biến đổi biểu hiện gene. Các cơ chế này có thể xảy ra theo
con đường tác động trực tiếp đến ADN như đột biến gene, hoán vị gen, khuyếch
đại gen, mất gene hay theo cơ chế bất thường trong phiên mã và dịch mã. Toàn bộ
kết quả này làm mất cân bằng giữa quá trình tái bản của tế bào và quá trình chết
của tế bào trong quần thể tế bào ung thư dẫn đến sự phát triển của mơ khối u [46].

1.3.2. Tình hình phát triển bệnh ung thư trong nước và trên thế giới
Ung thư là một trong những nguyên nhân gây chết hàng đầu ở các nước
phương Tây. Ở Mỹ và một số nước Châu Âu, ung thư là nguyên nhân gây chết thứ
2 đứng sau bệnh tim mạch. Riêng ở Mỹ, kể từ năm 1999, số người chết ở độ tuổi

17


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

dưới 85 vì bệnh ung thư đã vượt qua bệnh tim. Ở Mỹ, hàng năm có hơn 1,3 triệu
ca ung thư mắc mới, trong đó khơng kể có trên 1 triệu ca hàng năm. Mức độ nguy
hiểm cao nhất trong các bệnh ung thư là ung thư phổi, ung thư ruột kết, ung thư
trực tràng, ung thư vú và ung thư tiền liệt tuyến. Hàng năm có hơn 570 nghìn
người chết bởi ung thư tại Mỹ [46].
Tại Việt Nam, ung thư là căn bệnh gây tử vong hàng đầu. Theo thống kê,

hàng năm Việt Nam có khoảng 200.000 người mắc bệnh ung thư và 150.000 bênh
nhân tử vong vì căn bệnh này. Chỉ tính riêng tại TPHCM, mỗi năm có khoảng
5.500-6.000 ca ung thư mới, trong đó thường gặp nhất là ung thư phổi, gan, dạ dày
ở nam giới; ung thư vú, cổ tử cung, phổi ở nữ giới [73].
1.3.3. Sơ lược về các thuốc điều trị ung thư
Cùng với phương pháp điều trị tại chỗ như phẫu thuật và xạ trị phương pháp
điều trị tồn thân bằng hố trị liệu đã góp phần quan trọng vào điều trị và chăm sóc
bệnh nhân ung thư. Các thuốc chống ung thư đang được sử dụng trong hố trị liệu
hiện nay có thể chia thành các nhóm như sau:
- Nhóm chống chuyển hố: Các thuốc thuộc nhóm này tác động vào q trình
chuyển hố các chất có nhân pyrimidine và purine. Ví dụ, 5-fluorouracil ức chế
sinh tổng hợp vịng purine, ức chế methyl hố acid deoxyurydylic thành acid
thymidylic. Methotrexate ức chế men khử dihydrofolate reductase cần thiết cho
việc tạo các folate khử vốn là các gốc methyl trong tổng hợp thymidine…
- Nhóm alkyl hố, mutard nitơ: Các nhóm alkyl hóa có trong cấu trúc phân tử sẽ
gắn vào nhóm ái điện tử trong ADN tạo ra các liên kết chéo giữa 2 chuỗi ADN và
các liên kết ngang giữa các bazơ nitơ gần nhau làm ức chế hoạt động của ADN.
Trong nhóm thuốc này có thể kể đến cisplatine, cyclophosphamide….
- Nhóm các thuốc tác động đến tubulin: Trong nhóm này có thể kể đến như
docetaxel, paclitaxel (từ cây thông đỏ Taxus wallichiana Zucc.) và vinblastine,
vincristine (từ dừa cạn Catharanthus roseus);

18


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

- Nhóm các thuốc có tác động ức chế enzyme topoisomerase: Topoisomerase là
enzyme cần thiết cho việc tháo xoắn của ADN cần thiêt cho q trình phân chia
của tế bao. Trong nhóm này có thể kể đến etoposide (dẫn xuất của

podophyllotoxin từ Podophyllum peltatu) có tác dụng ức chế enzyme
topoisomerase II.
- Điều trị ung thư theo hướng đích (Targeted cancer therapy): Liệu pháp này sử
dụng các loại thuốc ngăn sự phát triển và lan rộng của tế bào ung thư bằng cách
cản trở các phân tử đặc hiệu liên quan đến quá trình sinh ung thư và phát triển khối
u. Các liệu pháp điều trị ung thư theo hướng đích là phương pháp hiệu quả hơn các
thuốc điều trị truyền thống và ít gây độc trên các tế bào thường hơn. Trong liệu
pháp này có thể kể đến như sử dụng các kháng thể đơn dòng và các độc tố miễn
dịch đặc hiệu, các chất chống tạo mạch máu mới nuôi khối u, các chất chống
proteasome như bortezomide, các thuốc ức chế Bcl-2 gây apoptosis như
genasene,... Hầu hết các thuốc điều trị ung thư hướng đích hiện nay mới đang được thử
nghiệm tiền lâm sàng, một số đang trong giai đoạn thử nghiệm lâm sàng và một số khác
đã được FDA đồng ý đưa vào điều trị. Điều trị ung thư hướng đích có thể sử dụng đơn lẻ,
kết hợp với nhau hoặc kết hợp với các thuốc hóa trị liệu khác [2, 46]

1.3.4. Chất ức chế protein anti-apoptosis họ Bcl-2 và tiềm năng trong liệu
pháp điều trị ung thư
- Họ protein Bcl-2 và con đường apoptosis:
Apoptosis là một cơ chế “chết theo chương trình của tế bào” làm cho các
sinh vật đa bào có thể điểu khiển được số lượng tế bào trong các mô và loại bỏ các
tế bào không cần thiết hay đã bị lão hố trong q trình phát triển của cơ quan.
Apoptosis được xảy ra bởi quá trình hoạt hoá liên tiếp các cysteine protease trong
họ caspase theo cả hai con đường. Con đường bên ngoài là hoạt hố caspase-8
(caspase 10 trên người) xảy ra khi q trình trimer hoá thụ thể cái chết (death
receptor) trên màng tế bào. Con đường bên trong (còn được gọi là con đường ty
thể hay con đướng stress) hoạt hoá caspase-9 bởi protein Apaf-1 khi cytochrome c

19

Website: Email : Tel (: 0918.775.368

được giải phóng ra khỏi ty thể phản ứng với các stress khác nhau như mất các
cytokine và sai hỏng trong ADN. Các caspase khởi đầu (initiator caspase) này có
thể phân cắt và hoạt hóa các caspase thi hành (effector caspase) (caspase-3,
caspase-6 và caspase-7), gián tiếp làm phá huỷ tế bào bằng cách phân cắt hàng loạt
các protein thiết yếu của tế bào [58]. Hình 1.6 mơ tả q trình apoptosis thơng qua
con đường ty thể gây ra bởi hóa trị liệu hoặc tia xạ.

Hình 1.6. Apoptosis thơng qua con đường ty thể [35]

Con đường bên trong được kiểm soát bởi họ protein Bcl-2, thơng qua sự điều
khiển tính ngun vẹn của màng ngoài ty thể. Các protein thuộc họ Bcl-2 (B-cell
lymphoma 2) có thể phân làm 3 nhóm:

20


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

- Các protein anti-apoptotic (pro-survival): chúng có trình tự tương đồng tại
các domain BH1, BH2, BH3 và BH4 (BH = Bcl-2 homology), ví dụ như các Bcl-2,
Bcl-xL, Bcl-w, Mcl-1, A1 và ở người là Bcl-B.
- Các protein pro-apoptotic: chúng có trình tự tương đồng tại các domain
BH1, BH2 và BH3. Ví dụ như Bax và Bak và ít được nghiên cứu hơn là Bok.
- Các protein BH3-only: là các pro-apoptotic nhưng chỉ có trình tự tương
đồng ở domain BH3 bao gồm Bim, Bad, Bid, Bik, Bmf, Puma, Noxa và Hrk.
Khi tiếp nhận được tín hiệu cái chết, Bax và Bak có thể tạo thành dạng
oligomer trên màng ngồi ty thể, giải phóng cytochrome c và hoạt hố caspase,
trong khi đó các protein anti-apoptosis lại ngăn cản q trình giải phóng này bằng

cách cản trở sự hoạt hóa Bax và Bak. Các protein BH3-only đóng vai trị khởi động
cái chết của tế bào, hoạt tính của chúng đựơc kiểm sốt chặt chẽ bởi các cơ chế
phiên mã và sau phiên mã. Khi được hoạt hố bởi tín hiệu stress, các protein BH3only liên kết đặc hiệu vào bên trong rãnh kỵ nước của các protein anti-apoptosis họ
Bcl-2. Chính sự kết cặp này dẫn đến làm hoạt hoá Bax/ Bak [58].
- Tiềm năng của một số chất ức chế protein anti-apoptosis họ Bcl-2 làm
thuốc điều trị ung thư
Những sai sót trong q trình apoptosis thường xảy ra trong nhiều loại khối u
ác tính trong đó thường do có sự biểu biện quá mức của họ protein Bcl-2, chủ yếu là
Bcl-2 và Bcl-xL. Sự biểu hiện quá mức của các protein này ngăn cản apoptosis thông
qua con đường ty thể, góp phần vào q trình kháng với liệu pháp hoá học và xạ trị
của tế bào ung thư. Do đó, các chất bắt chước domain BH3, có khả năng liên kết với
1 hay nhiều protein anti-apoptosis trong họ Bcl-2, phát động q trình apoptosis, rất
có tiềm năng trở thành thuốc chống ung thư đặc biệt là để chống lại tính kháng với
liệu pháp hố học và xạ trị của các tế bào ung thư.
Một nghiên cứu dựa trên cấu trúc của các protein họ Bcl-2 đã thiết kế ra phân
tử ABT-737, có khả năng liên kết mạnh với domain liên kết với BH3 (ái lực cỡ
nM) của Bcl-2. Bcl-xL và Bcl-w nhưng không liên kết với Mcl-1, A1. ABT-737 đã

21


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

được chứng minh là có tác dụng trên nhiều loại tế bào ung thư lympho B, ung thư
máu lympho bào mãn tính (CLL) cũng như là dòng tế bào ung thư phổi tế bào nhỏ.
Đặc biệt, nó có tác dụng ức chế hiệu quả các tế bào ung thư phổi trên chuột (mơ
hình xenografts) với ít tác dụng phụ. Nó cũng gây chết tế bào ung thư bạch cầu
cấp tính (AML) nhưng lại khơng làm chết tế bào máu bình thường in vitro và ức
chế ung thư máu trên mơ hình xenografts mà không gây tác dụng phụ. ABT-737
và A-385358-chất ức chế Bcl-xL đặc hiệu đã được chứng minh là làm cho tế bào

ung thư trở lên nhạy hơn với các thuốc hoá trị liệu khác như dexamethasone,
vincristine, và L-asparagine [5].
Obatoclax (GX15-070), đây là một dẫn xuất indol bipyrrol của prodiginine
trong vi khuẩn được phát triển bởi hãng dược phẩm Gemin X Biotechnology
(Canada), có đặc tính bắt chước BH3. Khác với ABT-737, obatoclax có khả năng
ức chế khơng những Bcl-2 mà cịn có khả năng ức chế cả Mcl-1. Obatoclax gây
apoptosis trên các dòng tế bào ung thư máu, ung thứ vú và thậm trí trên cả các
dịng tế bào đã kháng với các thuốc khác như melphalan, ABT-737 hoặc
bortezomib. Đã có nghiên cứu cho thấy rằng obatoclax liên kết với Bcl-w, Bcl-xL
và Mcl-1 tái tổ hợp và làm phá vỡ mối tương tác Mcl-1/Bak trong tế bào [35].

Hinh 1.7. Mơ hình liên kết giữa Bcl-2 với (-)-gossypol và Bim

Nhờ vào quá trình sàng lọc dựa trên cơ sở dữ liệu cấu trúc phân tử để xác
định các phân tử liên kết với rãnh liên kết với BH3 của Bcl-2 và Bcl-x L, Shaomeng
Wang đã phát hiện (-)-gossypol có ái lực khá cao với Bcl-2 và Bcl-xL. (-)-Gossypol
có giá trị Ki lần lượt là 320 nM và 480 nM với Bcl-2 và Bcl-x L. (-)-Gossypol cũng

22


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

liên kết với Mcl-1, là một protein anti-apoptosis khác trong họ này với giá trị Ki là
180 nM. Để hiểu rõ về cơ sở cấu trúc của (-)-gossypol liên kết với Bcl-2, dựa vào
việc mơ hình hố trên máy tính họ đã tiến hành gắn (-)-gossypol vào rãnh liên kết
với BH3 trong Bcl-2. Dựa trên sự mơ hình hố này đã xác định (-)-gossypol tạo
nên mạng lưới liên kết hydro với Arg 146 và Asn 143 trong Bcl-2 thơng qua nhóm
aldehyde và nhóm hydroxyl lân cận trên vịng naphthalene bên phải. Nó bắt chước
mạng lưới liên kết hydro tạo bởi Asp 99 và Asn 102 trong Bim và Arg 146 và Asn

143 trong Bcl-2. Nhóm isopropyl trong cùng vịng naphthalene này gắn vào hốc kỵ
nước trong Bcl-2, phần nào bắt chước Phe 101 trong Bim. Phần bên phải của (-)gossypol tương tác chủ yếu với Bcl-2 thông qua tương tác kỵ nước, bắt chước Ile
97 trong Bim (Hình 1.7) [59].

23


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

Chương 2. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Vật liệu
2.1.1. Nguyên liệu thực vật và các dòng tế bào ung thư
Hạt của của các giống khác nhau thuộc hai lồi bơng G. barbadense và G.
hirsutum đã được cán loại xơ do Thạc sĩ Trần Văn Tâm, Phòng di truyền và chọn
giống, Viện Nghiên cứu và phát triển cây bông, Nha Hố, Ninh Thuận cung cấp.
Các dòng tế bào ung thư ở người được cung cấp bởi ATCC gồm: Hep-G2
(Hepatocellular carcinoma) - ung thư gan; LU-1 (Human lung carcinoma) – ung thư
phổi và MCF-7 (Human breast carcinoma) - ung thư vú.
2.1.2. Hóa chất và thiết bị nghiên cứu
- Các hóa chất và dung môi dùng cho tổng hợp, tinh chế, đo các loại phổ và
thử độc tính tế bào (MTT assay) được mua của hãng Merck hoặc Sigma.
Vincristine được cung cấp bởi Tiến sỹ Trần Bạch Dương-Viện Hóa Cơng nghiệp.
Các dung mơi dùng cho chiết xuất là dung môi tinh khiết của Trung Quốc.
- Các thiết bị nghiên cứu chính được sử dụng gồm:
• Xác định độ ẩm trên máy Precisa HA60 - Viện Dược liệu
• Máy quang phổ tử ngoại Cary 1E (Varian) - Viện Dược liệu.
• Máy đo điểm nóng chảy: SMP3 (Stuart) - Viện Dược liệu
•

Máy quang phổ hồng ngoại Impact 410 Nicolet - Viện Hố học.

• Phổ khối lượng (Mass Spectroscopy) được đo trên máy Shimadzu LCMS 2010 EV - Khoa Hóa học - Đại học Quốc Gia Hà Nội.
• Phổ cộng hưởng từ hạt nhân (Nuclear Magnetic Resonance Spectroscopy,
NMR) được đo trên máy Bruker AM500-FT-NMR - Viện Hóa học.

24


Website: Email : Tel (: 0918.775.368

• Máy phân cực kế Electronic Polarimeter-P3001 - Viện Dược liệu.
• Máy sắc ký lỏng cao áp (HPLC) của hãng Agilent 1200 (Mỹ) Trường Đại học Dược Hà Nội.
• Các thiết bị để ni cấy và phân tích độc tính tế bào gồm có: Tủ ấm
CO2 (INNOVA CO-170), tủ cấy sinh học an tồn cấp II, máy li tâm
(Universal 320R), kính hiển vi ngược (Zeizz), tủ lạnh sâu -25 0C đến
-800C. Buồng đếm tế bào (Fisher, Hoa kỳ), máy quang phổ (Genios
Tecan) - Viện Hóa học.

2.2. Phương pháp nghiên cứu
2.2.1. Phương pháp chiết xuất
Quy trình chiết gossypol từ hạt bơng được tiến hành dựa theo phương pháp
của Carruth được cải tiến [8].
Hạt bông G. barbadense (giống HD139) sau khi đã cán loại xơ bông được
phơi khô, nghiền nhỏ và phân tách nhân ra khỏi lớp vỏ bên ngồi. Bột nhân thu
được sau đó được xác định độ ẩm trên máy Precisa HA60. Phần nhân hạt thu được
dưới dạng bột được bảo quản ở nhiệt độ -180C cho tới khi được sử dụng để nghiên
cứu tách gossypol.
Bột nhân hạt bông được chiết qua ete dầu (nhiệt độ sôi 30-60 0C) để loại các
tạp chất kém phân cực và sau đó tiếp tục được chiết bằng diethyl ether. Các quá
trình này đều được tiến hành trên máy chiết soxhlet. Phần dịch chiết ete dầu và

diethyl ether (DEE) được bốc hơi dung môi dưới áp suất giảm thu được cao chiết
tương ứng.
2.2.2. Phương pháp định tính gossypol
Phần chiết ete dầu và cao chiết diethyl ether (cao chiết DEE) được định tính
gossypol bằng 2 phương pháp: Phương pháp quang phổ tử ngoại và phương pháp
sắc ký lớp mỏng.

25