Tiểu luận KTCT: Thực trạng và giải pháp phát triển DNNN ở VN pot

§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

1

LỜI NÓI ĐẦU
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI (12 – 1986) Đảng ta đã đề ra chủ
trương đổi mới nền kinh tế một cách toàn diện, chuyển nền kinh tế kế hoạch
tập trung sang nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Lý
luận kinh tế về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội lúc này đã có những thay
đổi căn bản, sự tồn tại khách quan của năm thành phần kinh tế được thừa
nhận. Kinh tế quốc doanh nay được gọi là khu vực doanh nghiệp Nhà nước,
đồng thời thừa nhận sự tồn tại khách quan của các thành phần kinh tế ngoài
quốc doanh thì nhận thức về vai trò của khu vực kinh tế Nhà nước cũng
được đổi mới.
Trong quá trình thực hiện chính sách kinh tế nhiều thành phần, Đảng
ta luôn khẳng định thành phần kinh tế Nhà nước đóng vai trò chủ đạo trong
nền kinh tế quốc dân. Lý luận về kinh tế nhà nước là một trong những vấn
đề lý luận kinh tế trung tâm của các đảng cộng sản. Nhất là trong giai đoạn
lãnh đạo đất nước xây dựng và phát triển kinh tế thị trường theo định hướng
xã hội chủ nghĩa. Hiện nay lý luận đó vẫn mang ý nghĩa thời sự cấp bách cả
về nhận thức lý luận và thực tiễn.
Ở Việt Nam thì kinh tế nhà nước là một bộ phận có vai trò quyết định
trong cơ cấu kinh tế của nước ta. Trong các bộ phận cấu thành của kinh tế
nhà nước thì khu vực doanh nghiệp nhà nước là bộ phận chủ yếu có vị trí
đặc biệt. Nhưng thực trạng của khu vực doanh nghiệp nhà nước của nước ta
hiện nay thì chưa thể hiện được vai trò then chốt và chủ đạo trong nền kinh
tế, một số ngành, một số lĩnh vực của doanh nghiệp nhà nước không năng
động bằng khu vực kinh tế tư nhân. Có nhiều lý do dẫn đến tình trạng trên
nhưng nguyên nhân chủ yếu vẫn là do khâu tổ chức và vận hành doanh
nghiệp nhà nước chưa thật hợp lý. Vậy để doanh nghiệp nhà nước có thể thể
hiện được vai trò chủ đạo của mình trong nền kinh tế quốc dân thì vấn đề tất

yếu là ta phải tổ chức và sắp xếp lại các doanh nghiệp cho thật hợp lý. Em
chọn đề tài: "Thực trạng và giải pháp phát triển DNNN ở Việt Nam hiện
nay" để viết bài đề án Kinh tế chính trị.


§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

2



CHƯƠNG I MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ
DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC

I / TÍNH TẤT YẾU KHÁCH QUAN
1. Định nghĩa về doanh nghiệp nhà nước ( DNNN )
Theo luật doanh nghiệp của Việt Nam năm 1995 thì DNNN là tổ chức
kinh tế do nhà nước đầu tư vốn, thành lập và tổ chức quản lý, hoạt động
kinh doanh hoặc công ích nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế xã hội do
nhà nước giao. DNNN có tư cách pháp nhân, có các quyền và nghĩa vụ dân
sự, tự chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động kinh doanh trong phạm vi
doanh nghiệp quản lý. DNNN là bộ phận chủ yếu của khu vực kinh tế nhà
nước – một lực lượng vật chất cơ bản, đảm bảo cho việc thực hiện các mục
tiêu kinh tế xã hội của nhà nước
2. Các bộ phận cấu thành của kinh tế nhà nước
- Xét theo lĩnh vực hoạt động: Hoạt động trực tiếp trong sản xuất kinh
doanh hàng hoá dịch vụ và hoạt động kinh tế nhằm đảm bảo cho quá trình
tái sản xuất xã hội
- Xét về hình thức tổ chức: Khu vực KTNN bao gồm nhiều bộ phận hoạt
động trong các lĩnh vực then chốt, thiết yếu của nền kinh tế quốc dân. Mỗi

bộ phận có chức năng, nhiệm vụ khác nhau, nhưng đều nhằm thực hiện vai
trò chủ đạo của khu vực KTNN ở một mức độ nhất định. Cụ thể như sau:
Ngân sách nhà nước:Thực hiện chức năng thu chi ngân sách và có
nhiệm vụ điều chỉnh quản lý, kiểm soạt các hoạt động của khu vực KTNN
và các thành phần kinh tế khác theo mục tiêu kinh tế xã hội đã định. Có tác
dụng điều chỉnh, quản lý, kiểm soát các hoạt động knh doanh tiền tệ, đặc
biệt là xây dựng và tổ chức thực hiện chính sách tiền tệ để phát triển kinh tế
xã hội
Kho bạc nhà nước: Với chức năng quản lý quỹ tiền tệ tập trung của nhà
nước đồng thời kiểm soát quá trình thu chi ngân sách
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

3

Các quỹ dự trữ quốc gia: là một bộ phận của khu vực KTNN, nhằm bảo
đảm cho khu vực này hoạt động bình thường trong mọi tình huống, là lực
lượng vật chất để nhà nước điều tiết, quản lý bình ổn giá thị trường, đảm bảo
ổn định kinh tế xã hội
Các tổ chức sự nghiệp có thu: Hoạt động gần giống như DNNN trong
cung ứng một số dịch vụ công, đặc biệt trong giáo dục, y tế, dịch vụ hành
chính công
Hệ thống DNNN: Đây là bộ phận chủ yếu then chốt của khu vực KTNN.
Để được gọi là một DNNN thì cần phải có ba điều kiện
Thứ nhất: nhà nước là cổ đông chính, có thể nhà nước sở hữu 100% vốn,
sở hữu cổ phần chi phối ( trên 51 % ) hoặc sở hữu cổ phần đặc biệt ( cổ phần
quy định quyền quản lý của nhà nước )
Thứ hai: doanh nghiệp có nhiệm vụ sản xuất ra hàng hoá và dịch vụ để
bán
Thứ ba: Có hoạch toán lỗi lãi
Nếu thiếu điều kiện một thì đó là doanh nghiệp tư nhân và thiếu điều kiện

hai và ba thì đó không phải là doanh nghiệp mà là cơ quan nhà nước
3. Sự cần thiết phải củng cố và phát triển DNNN
3.1 Sự cần thiết của DNNN
Nhìn lại quá trình lịch sử, chúng ta đi lên từ cơ sở vật chất, kỹ thuật rất
nghèo nàn, lạc hậu, nền kinh tế mất cân đối trầm trọng, lực lượng thù địch
bao vây cấm vận kinh tế triệt để. Trong hoàn cảnh đó chúng ta đã xây dựng
một nền kinh tế độc lập, tự chủ bằng biện pháp huy động nguồn lực lớn của
đất nước và viện trợ quốc tế để xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật cho nền
kinh tế quốc dân dưới hình thức DNNN làm nòng cốt, cùng với khu vực
kinh tế hợp tác xã làm nền tảng đáp ứng những nhu cầu của xã hội. Thực
tiễn đã chứng minh trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước nếu không phát
triển kinh tế quốc doanh và kinh tế hợp tác xã để xây dựng hậu phương vững
mạnh, giải quyết hậu cần tại chỗ thì không thể huy động tổng lực của dân
tộc, chi viện cho tiền tuyến để tiến tới thắng lợi hoàn toàn. Sau khi thống
nhất đất nước nền kinh tế bị ảnh hưởng nặng nề bởi lệnh bao vây cấm vận
kinh tế của đế quốc Mỹ, sự duy trì quá lâu của cơ chế tập trung quan liêu,
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

4

bao cấp trong điều xây dựng hoà bình và sau đó là sự tan rã của hệ thống
XHCN. Đại hội VI đã đề ra chủ trương đổi mới và phát triển kinh tế hàng
hoá nhiều thành phần có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội
chủ nghĩa. Từ đó đến nay kiên trì với chủ trương này nền kinh tế của nước ta
đã phát triển khá cao trong nhiều năm và thoát khỏi khủng hoảng đảm bảo
được những cân đối lớn, từng bước cải thiện đời sống nhân dân, giữ vững ổn
định chính trị xã hội tạo thế và lực mới để tiếp tục đưa sự nghiệp mới đi lên
Nếu nhìn hệ thống cơ sở vật chất, kỹ thuật và những đóng góp của DNNN
hiện nay rõ ràng là DNNN đóng một vai trò hết sức quan trọng trong nền
kinh tế nước ta, thể hiện trên những nét chủ yếu sau:

- DNNN đang nắm giữ một số ngành, lĩnh vực then chốt, hệ thống cơ sở
vật chất kỹ thuật quan trọng nhất cho công nghiệp hóa, hiện đại hoá đất
nước, nắm toàn bộ hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội có tính huyết
mạch, hầu hết các doanh nghiệp lớn là các doanh nghiệp trong các ngành
xây dựng ( về giao thông, thuỷ lợi, công nghiệp và dân dụng ), cơ khí chế
tạo máy, luyện kim, xi măng, điện tử, hoá chất, điện dầu khí, thông tin liên
lạc, vận tải đường sắt, đường biển, đường không, ô tô , sản xuất hàng
công nghệ tiêu dùng, chế biến nông thuỷ, hải sản, nắm giữ một tỉ lệ quan
trọng trong những ngành kinh doanh dịch vụ, thương mại nhập khẩu chiếm
thị phần áp đảo trong huy đọng vốn và cho vay
Phần của DNNN trong GDP chiếm tỷ trọng năm 1992 là 40.12%, năm
1996 là 39.9%, năm 1998 là 41.2%, năm 1999 là 40.2%, năm 2000 là
39.5%. Cụthể trọng phần DNNN trong một số ngành như: 80% công nghệ
khai thác, trên 60% công nghệ chế biến, trên 90%công nghệ điện – gas– dầu
khí – cung cấp nước, trên 82% vận chuyển hàng hoá, 50% vận hành khách,
chiếm tỷ trọng tuyệt đối trong sản xuất phân bón hoá học 99.8%, thuốc trừ
sâu 93.6%, axít sunfuric và xút 100%, lốp ô tô 100%, lốp xe đạp 80%, pin
100%, chế tạo động cơ điezel loại nhỏ 100%, 85% năng lực kéo sợi, 50%
năng lực dệt thoi, 30% năng lực dệt kim và khoảng dưới 50% năng lực may
mặc, giầy dép, chiếm tỷ trọng 70% bán buôn, 20% bán lẻ. Hệ thống các
ngân hàng thương mại quốc doanh chiếm tỷ phần áp đảo trong huy động vốn
chiếm 80% thị phần và cho vay 74% thị phần đối với nền kinh tế Các
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

5

DNNN đã góp phần quan trọng vào việc điều tiết quan hệ cung cầu, ổn định
giá cả, chống lạm pháp, ổn định tỷ giá, khắc phục mặt trái của nền kinh tế thị
trường
DNNN chiếm một phần rất quan trọng trong xuất nhập khẩu, trong đó

DNNN giữ tỷ trọng tuyệt đối trong nền kinh tế xuất khẩu, riêng công nghiệp
năm 1999 đã xuất khẩu được 6.17 tỷ USD ( chủ yếu do các DNNN ), chiếm
54% tổng kim ngạch xuất khẩu của toàn bộ nền kinh tế, tổng công ty lương
thực miền nam xuất khẩu gạo chiếm 60-70% so với cả nước.
Đóng góp nguồn thu nhập lớn và ổn định cho ngân sách nhà nước năm
1999 thuế thu từ DNNN ( thuế VAT , thuế thu nhập doanh nghiệp và tiền sử
dụng vốn ) chiếm 39.25%, riêng 17 TCT năm 1999 nộp ngân sách nhà nước
23478 tỷ đồng, tăng 20.7% so với năm 1998. Năm 2000 DNNN chiếm
39.2% tổng thu ngân sách cả nước
Trong khi nhà nước không đủ vốn ngân sách, cấp vốn lưu động cho kinh
doanh của DNNN theo quy định thì nhiều doanh nghiệp đã tiết kiệm, hình
thành vốn tự bổ xung, năng động tìm vốn bên ngoài bao gồm vốn vay của tổ
chức tín dụng và vay của công nhân viên trong doanh nghiệp. Vốn tự tích
luỹ, tự bổ xung chiếm 27.8% tổng vốn nhà nước của DNNN đến cuối năm
2000, vốn tự bổ xung của 17 TCT là 18038 tỷ đồng, chiếm 2205% tổng số
vốn nhà nước của TCT 91
Trong lúc các thành phần kinh tế khác chưa vươn lên được thì DNNN là
đối tác chính trong liên doanh, liên kết với bên ngoài, đồng thời DNNN cũng
thực hiện hạ tầng kỹ thuật cần thiết để thu hút các doanh nghiệp có vốn
trong nước và ngoaì nước đầu tư
DNNN đã tạo ra điều kiện vật chất, kỹ thuật, là một trong nhân tố có tầm
quan trọng quyết định đối với sự phát triển của sản xuất nông nghiệp, hàng
hoá, chuyển từ thiếu sang đáp ứng được nhu cầu cơ bản nông sản, thực phẩm
chất lượng ngày một cao của nhân dân và có phần xuất khẩu, chủ yếu thông
qua việc xây dựng các công trình thuỷ lợi cung cấp điện, xây dựng các
đường giao thông huyết mạch, cung cấp giống cây trồng, con, chuyển giao
kỹ thuật và bước đầu phát triển công nghệ chế biến. Một số nông, lâm
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

6

trường đã phát huy được vai trò trung tâm kinh tế, văn hoá, chuyển giao
công nghệ trên địa bàn.
Điển hình như trường Sông Hậu trả lương cho 130 giáo viên và xây dựng
cơ sở trường lớp cho 3000 học sinh từ mẫu giáo đến trung học, công ty chè
Mộc Châu hàng năm đầu tư 100 triệu để sửa chữa và xây mới trường học,
nhà trẻ, mẫu giáo, cải tạo 705 km đường giao thông liên bản, tổng công ty
cà phê từ năm 1996 đén nay dã đàu tư hàng 100 tỷ để xây dựng 100 km
đường giao thông ( có 25 km đường nhựa ), 150 km đường điện trung hạ
thế, 50000 m
2
trường học, 20000 m
2
nhà trẻ mẫu giáo, làm mới và nâng cấp
58 hồ, đập
Hỗ trợ cho sự phát triển các vùng miền núi và các vùng xa, vùng sâu. ở
đó hiệu quả đầu tư kinh doanh thấp, thời gian thu hồi vốn lâu, có nhiều rủi ro
kinh doanh nhưng lại là vùng có ý nghĩa lớn đối với sự phát triển của quốc
gia và thực hiện các chính sách dân tộc của đảng
Khu vực DNNN nhiều năm qua cũng là nơi tập trung và đào luyện một bộ
phận quan trọng trong đội ngũ giai cấp công nhân và cung cấp nhiều cán bộ
lãnh đạo ưu tú, trung kiên cho đảng nhà nước và quân đội
DNNN cũng thức sự đi đầu trong việc thực hiện các chủ trương: uống
nước nhớ nguồn, xoá đói giảm nghèo, khắc phục hậu quả cảu những vùng bị
thiên tai, cứu trợ xã hội, tham gia các hoạt động nhân đạo từ thiện, nhường
cơm xẻ áo
3.2 Sự cần phải phát triển DNNN
Tại hội nghị thứ ba ban chấp hành trung ương đảng khoá IX đồng chí
bí thư Nông Đức Mạnh đã có bài phát biểu bế nạc hội nghị, trong đó đồng
chí tổng bí thư đã nêu lên tâm quan trọng của DNNN và sự đổi mới DNNN

trong tình hình nước ta hiện nay.
Tại hội nghị trung ưong đã dành phàn lớn thời gian để thảo luận và thông
qua nghị quyết: “ Tiếp tục sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả
của DNNN”. Đây là vấn đề rất lớn, rất cơ bản trong đường lối kinh tế của
đảng. Tổng kết 15 năm đổi mới và xác định phương hướng chiến lược phát
triển kinh tế xã hội trong thời mới. Đại hội lần thứ IX của đảng đã khẳng
định “ kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có nhiều hình thức sở
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

7

hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó KTNN cùng với kinh tế tập thể ngày
càng trở thành nền tảng vững chắc. KTNN phát huy vai trò chủ đạo trong
nền kinh tế, là lực lượng vật chất quan trọng và là công cụ để nhà nước định
hướng và điều tiết vĩ mô nền kinh tế. DNNN giữ vị trí then chốt, đi đầu ứng
dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ, nêu gương về năng suất, chất
lượng hiệu quả kinh tế xã hội và chấp hành pháp luật. Hội nghị trung ương
lần này bàn và ra nghị quyết để thực hiện nghị quyết đại hội đảng, bảo đảm
DNNN có vị trí then chốt góp phần chủ yếu để KTNN làm tốt vai trò chủ
đạo trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm nâng cao
hiệu quả, đủ sức cạnh tranh trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đẩy
mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hóa đất nước trên cơ sở đề án và tờ trình của
Bộ chính trị, trung ương đã tập trung thảo luận về đánh giá hoạt động của
DNNN trong những năm đổi mới, xác định quan điểm chỉ đạo, mục tiêu,
nhiệm vụ, giải pháp sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả
DNNN. Bộ chính trị đã trình bầy ý kiến tiếp thu những vấn đề mà đại đa số
các đại biểu đã nêu. Trong quá trình đổi mới đảng ta chủ trương phát triển
kinh tế nhiều thành phần để góp phần phát huy sức mạnh của toàn dân tộc
phát triển kinh tế xã hội, đẩy mạnh cong nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng
và bảo vệ tổ quốc Việt Nam XHCN. Đó là chính sách nhất quán, lâu dài

trong cả thời kỳ quá độ đi lên CNXH. Để thực hiện có hiệu quả chính sách
đó trung ương có trách nhiệm xây dựng phương hướng, nội dung, giải pháp
cụ thể của từng thành phần kinh tế theo tinh thần nghị quyết của đại hội
đảng. Trung ương bàn việc tiếp tục sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao
hiệu quả DNNN là để góp phần bảo đảm cho KTNN giữ vững vai trò chủ
đạo trong nền kinh tế quốc dân, một vấn đề rất lớn và cơ bản trong chính
sách phát triển kinh tế nhiều thành phần, chứ không hề coi nhẹ việc phát
triển các thành phần kinh tế khác. Chúng ta đã có nhiều chủ trương tạo thuận
lợi cho các loại hình doanh nghiệp ra đời và phát triển trong khuôn khổ luật
pháp giúp các doanh nghiệp có thêm điều kiện tiếp cận thị trường trong nước
và thế giới chuẩn bị cho việc thực hiện các cam kết trong quá trình chủ động
hội nhập có hiệu quả kinh tế quốc tế. Sắp tới chúng ta sẽ tiếp tục xây dựng
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

8

các chính sách nhằm phát huy sức mạnh của các thành phần kt theo đường
lối của đảng
Việc sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN là việc mà
ban chấp hành trung ương nhiều khoá đã quan tâm, được tiến hành ngay từ
thời kỳ đổi mới và nhất là trong 10 năm qua. Đánh giá những việc làm được
cũng như chưa làm được còn có những ý kiến khác nhau nhưng chủ yếu là
khác nhau về múc độ vì trong thực tế còn có những yếu tố chưa được xem
xét đầy đủ, tuy nhiên khi đánh giá cần dựa trên quan điểm lịch sử, xét tới bối
cảnh thế giới, trong nước hơn 10 năm qua và hiệu quả kinh tế chính trị, xã
hội, để nhìn nhận đúng mức vai trò và sự đóng góp của DNNN trong thời kỳ
đổi mới. Trong thời gian qua chúng ta đã hoàn thành khung pháp lý tương
đối cơ bản để chuyển DNNN sang kinh doanh theo cơ chế thị trường có sự
quản lý của nhà nước, xác lập dần quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong
sản xuất kinh doanh xoá dần bao cấp, bảo đảm các chính sách xã hội trong

quá trình sắp xếp đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN. Nhiều
DNNN đã đứng vững trước những thử thách to lớn, từng bước được sắp xếp,
đổi mới, phát triển ngày càng thích ứng hơn trong quá trình chuyển sang cơ
chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, số doanh nghiệp làm ăn có lãi,
có tích luỹ tăng lên, nhìn chung đã có những chuyển biến tích cực cả về vai
trò cơ cấu năng lực và hiệu quả. Đồng thời trung ương cũng đã chỉ ra những
mặt tồn tại như môi trường pháp lý chưa hoàn thiện, các yếu tố cuỉa thị
trường hình thành chưa đồng bộ, cơ chế quản lý vĩ mô còn những điểm chưa
phù hợp, DNNN chưa thực sự tự chủ, tự chịu trách nhiệm đầy đủ, thực hiện
hoạch toán kinh doanh, chưa sử lý tốt mối quan hệ về lợi ích của doanh
nghiệp, chưa tạo được động lực mạnh mẽ và xác định động lực rõ ràng để
DNNN hoạt động năng động, có hiệu quả ngày càng cao, hiệu quả hoạt động
còn thấp, chưa tương xứng với nguồn lực đã có và sự đàu tư của nhà nước,
cồn nhiều DNNN thua lỗ, công nợ nặng nề, phần lớn công nghệ lạc hậu, lao
động dôi dư còn nhiều, vai trò lãnh đạo của đảng chưa ngang tầm và còn yếu
kém, sự yếu kém của không ít DNNN do nhiều nguyên nhân, có cả nguyên
nhân chủ quan và khách quan, nhận rõ những yếu kém là để quyết tâm sắp
xếp, đổi mới, nâng cao hiệu quả của DNNN. Chúng ta không thể chấp nhận
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

9

quan điểm coi trọng DNNN thì “tất yếu dẫn tới kém hiệu quả” như một số ý
kiến nêu lên ở nơi này nơi khác. Những ý kiến như thế xuất phát từ định
kiến, thiếu khách quan sẽ dẫn tới hạ thấp vai trò của DNNN, không quan
tâm tiếp tục sắp xếp đổi mới, phát triển nâng cao hiệu quả của DNNN
Như đã trình bày ở trên việc tiếp tục, đổi mới, phát triển, nâng cao hiệu
quả DNNN là vấn đề kinh tế nhưng có ý nghĩa chính trị rất lớn. Nghị quyết
có nhiều nội dung đề cập các vấn đề sắp xếp, hoàn thiện hơn nữa tổ chức và
quản lý, xác định những việc cần phải làm để tạo động lực mới cho DNNN,

đẩy mạnh thực hiện cổ phần hoá, coi đây là một khâu quan trọng để tiếp tục
đổi mới và nâng cao hiệu quả, sức cạnh tranh của DNNN. Mỗi nội dung đều
cụ thể hoá các mục tiêu, phương hướng, nhiệm vụ đã ghi trong nghị quyết
đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của đảng; nhưng vì là vấn đề lớn về
chính trị cho nên nghị quyết đã nêu những quan điểm chỉ đạo. Các quan
điểm chỉ đạo đó phải được quán triệt trong việc thực hiện các mục tiêu,
nhiệm vụ và giải pháp cụ thể. Trung ương khẳng định tư tưởng của nghị
quyết đại hội IX, xác định vai trò chủ đạo của KTNN, xác định DNNN là
lực lượng nòng cốt của KTNN, giữ vị trí thên chốt trong nền kinh tế, là công
cụ vật chất quan trọng để nhà nước định hướng và điều tiết vĩ mô nền kinh
tế. KTNN, DNNN có vai trò quyết định trong việc giữ vững định hướng xã
hội chủ nghĩa, phát triển và ổn định chính trị, kinh tế, xã hội của đất nước.
Vì vậy DNNN phải không ngừng được sắp xếp, đổimới, phát triển, có trình
độ công nghệ và quản lý tiên tiến, không ngừng nâng cao hiệu quả. Trên cơ
sở các quan điểm đó mà thực hiện việc điều chỉnh cơ cấu DNNN, chuyển
các DNNN sang thực sự kinh doanh theo cơ chế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, tự chủ, tự chịu trách nhiệm, cạnh tranh và hợp tác với các
doanh nghiệp của các thành phần kinh tế khác
Đã là doanh nghiệp phải tính đến hiệu quả kinh doanh. Việc sắp xếp, đổi
mới, phát triển các DNNN đều hướng tới nâng cao hiệu quả, vì có hiệu quả
mới có thể nêu gương, hướng dẫn và góp phần tăng tiềm lực KTNN để giữ
vững vai trò chủ đạo trong nền kinh tế nhiều thành phần, và một nền kinh tế
định hướng xã hội chủ nghĩa phải được xem xét đến hiệu quả kinh tế xã hội
tổng thể hướng tới mục tiêu của CNXH
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

10

Sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN là vấn đề rất hệ
trọng trong đường lối phát triển kinh tế, đồng thời rất nhạy cảm về chính trị,

liên quan tới sự ổn định và phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Quá trình
nhà nước thực hiện có nhiều vấn đề mới đặt ra. Do đó vừa phải tiến hành
đồng bộ, khẩn trương nhưng vẫn phải vững chắc, có chương trình, kế hoạch
cụ thể, có trọng tâm, trọng điểm, bước đi phù hợp, vừa làm vừa tìm tòi, rút
kinh nghiệm, boả đảm ổn định và phát triển. Việc gì đã rõ, đã có nghị quyết
thì phải triển khai thực hiện kiên quyết khẩn trương. Vấn đề gì chưa đủ rõ thì
phải tiếp tục nghiên cứu; tổ chức làm thí điểm, vừa làm vừa rút kinh nghiệm
để có bước đi thích hợp, vừa tích cực vừa vững chắc, phù hợp với luật pháp.
Đó là tinh thân của các giải pháp trong nghị quyết. Vì là việc rất hệ trọng
cho nên các cấp uỷ đảng phải tăng cường kiểm tra việc tổ chức thực hiện,
kịp thời phát huy ưư điểm, uốn nắn các lệnh lạc. Cùng với các quá trình trên
phải nhanh chóng tổng kết kinh nghiệm xây dựng mô hình tổ chức đảng, tổ
chức công đoàn và các đoàn thể chính trị trong các loại hình DNNN. Đặc coi
trọng việc bồi dưỡng, rèn luyện đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý doanh
nghiệp giỏi, có phẩm chất và năng lực, nghiệp vụ vững vàng; đội ngũ cán bộ
kỹ thuật, công nhân có tay nghề cao; chú trong chăm sóc đời sống công nhân
và phát huy quyền làm chủ của công nhân trong các doanh nghiệp. Trong
quá trình sắp xếp, đổi mới doanh nghiệp, các cấp uỷ đảng phải hết sức quan
tâm giải quyết tốt các vấn đề xã hội đặt ra, không để khó khăn cho người lao
động và doanh nghiệp
Độc lập dân tộc và CNXH là mục tiêu ký tưỏng của đảng ta. Mục tiêu
đó không chỉ thể hiện trong phương hướng cơ bản mà còn thể hiện trong
những chủ trương, việc làm cụ thể. Đại hội IX của đảng đã thông qua kế
hoạch 5 năm, chiến lược phát triển kinh tế xã hội 10 đưa nước ta ra khỏi tình
trạng kém phát triển và trong 20 năm về cơ bản đưa nước ta trở thành một
nước công nghiệp theo hướng hiện đại, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh. xã
hội công bằng, dân chủ, văn minh
Đường lối xây dựng và bảo vệ tổ quốc XHCN trong những năm đầu
của thế kỷ XXI đã được đại hội xác định. Ban chấp hành trung ương được
đại hội tín nhiệm bầu ra, có trách nhiệm tổ chức thực hiện tốt nhất nghị

§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

11

quyết đại hội; trên cơ sở thống nhất nhận thức để đi đến hành động thống
nhất, lời nói đi đôi với việc làm, kết hợp thực hiện những nhiệm vụ cơ bản
lâu dài với những việc cụ thể, trước mắt giành thắng lợi cho từng năm theo
mục tiêu, nhiệm vụ đại hội đề ra. Từ nay đến cuối năm phải tập trung hết sức
thực hiện tốt nhiệm vụ kinh tế – xã hội năm 2001, năm mở đầu thực hiện
nghị quyết đại hội đảng, vì bên cạnh những thuận lợi đang có không ít khó
khăn và nhiều vấn đề mới phải giải quyết, đồng thời cần theo dõi chặt chẽ,
quan tâm việc phòng chống thiên tai. Triển khai ngay việc thực hiện chỉ thị
của Bộ chính trị về tiếp tục đẩy mạnh cuộc vận động xây, chỉnh đốn đảng
gắn liền với cải cách hành chính nhà nước, triển khai và thực hiện đồng bộ
các giải pháp chống tham nhũng đang nổi lên với tinh thân thẳng thắn, công
minh, để người có khuyết điểm phải được phê bình, chịu kỷ luật, người có
tội phải bị sử tội, bất kể họ là ai; giải quyết những bức xúc về các tệ nạn xã
hội, các sản phẩm văn hoá đồi truỵ đang lan tràn ngoài xã hội Đó là những
việc trước mắt cần thực hiện tốt, kinh tế – xã hội tiếp tục phát triển, đời sống
nhân dân được cải thiện, nạn tham nhũng và các tệ nạn xã hội được đẩy lùi
một bước sẽ tạo đà phấn khởi trong xã hội, thể hiện trách nhiệm của ban
chấp hành trung ương đối với toàn đảng và toàn xã hội .
II. Vai trò then chốt của DNNN
Lực lượng DNNN hàng năm đóng góp khoảng 40% trong cơ cấu GDP
của nước ta, chiếm giữ khoảng 70% vốn và tài sản cố định của nền kinh tế.
DNNN đang là lực lượng chủ yếu trong sản xuất công nghiệp, trong hoạt
động kinh doanh xuất nhập khẩu, trong lĩnh vực tài chính ngân hàng, tín
dụng. Nhìn chung lực lượng DNNN đang là lực lượng then chốt trong các
ngành kinh tế quan trọng của đất nước, cá biệt có một số ngành có vị trí độc
quyền kinh doanh. Từ năm 1995 hàng năm DNNN đóng góp từ 26 – 28%

nguồn thu thuế trong nước, nếu tính cả các khoản thu thuế và phí được thu
thôngqua DNNN thì đóng góp khỏng 60% các nguồn thu thuế và phí được
thu thông qua DNNN. DNNN đang sử dụng khoảng 15% lực lượng lao động
trong các ngành phi nông nghiệp. Mức tăng trưởng hàng năm của DNNN
xấp xỉ mức tăng trưởng chung của nền kinh tế cũng xấp xỉ ngoài quốc doanh
trong nước. Tóm lại: nếu chỉ xét về quy mô, tài sản sự đóng góp vào GDP và
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

12

tốc độ tăng trưởng chung của nền kinh tế, nguồn thu ngân sách nhà nước thì
DNNN vẫn có vị trí quan trọng đối với nền kinh tế nước ta.







CHƯƠNG II
THỰC TRẠNG DNNN Ở NƯỚC TA HIỆN NAY

I / QUÁ TRÌNH ĐỔI MỚI DNNN
Ở nước ta, quá trình đổi mới DNNN gắn liền với đổi mới kinh tế nói
chung và đổi mới DNNN luôn là khâu trung tâm của đổi mới kinh tế. Đổi
mới DNNN bao gồm hai mặt: mặt thứ nhất chủ gồm đổi mới cơ chế quản lý
đối với DNNN ( quan hệ quản lý nhà nước – doanh nghiệp, mức độ, hình
thức phân quyền, giao quyền tự chủ cho doanh nghiệp trên các mặt như kế
hoạch, tài chính, thị trường, đầu tư, sử dụng lao động ). Mặt thứ hai liên
quan đến sắp xếp tổ chức lại các DNNN ( sáp nhập, chia, tách, cổ phần hoá,

đa dạng hóa sở hữu, thành lập tổng công ty ). Trong các đợt, giai đoạn,
thời kỳ khác nhau của quá trình đổi mới, do các yếu tố khách quan và chủ
quan quy định, việc đổi mới DNNN được tiến hành đồng thời kết hợp hai
mặt nêu trên hoặc chỉ thiên về một mặt nào đó .
Từ năm 1979, DNNN ở Việt nam mới thực sự được coi như một đối
tượng đổi mới. Những bước tổ chức sắo xếp, phát triển DNNN trước năm
1979 về cơ bản chỉ là những biện pháp có tính chất hành chính trong bố trí,
sắp xếp, phân bổ các DNNN giữa các bộ, các địa phương và các liên hiệp xí
nghiệp, do đó chúng chỉ được coi là những biện pháp cải tiến quản lý trong
mô hình kế hoạch hoá tập trung mang tính chất bao cấp, thu đủ, chi đủ, phù
hợp với cơ chế quản lý và mô hình kinh tế cũ. Do vậy quá trình đổi mới kinh
tế ở nước ta có thể chia thành ba giai đoạn
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

13

1. Giai đoạn 1980 – 1986
Giai đoạn đổi mới này gắn liền với đổi mới quan điểm của đảng và
nhà nước về quản lý kinh tế nói chung và DNNN nói riêng. Cơ chế quản lý
cũ đã tỏ ra kìm hãm sức sản xuất, triệt tiêu động cơ phát triển, hậu quả là
nền kinh tế trì trệ, tụt dốc, khủng hoảng, đời sống nhân dân xa sút. Các
DNNN ngày càng xa sút. Hội nghị ban chấp hành trung ương lần thứ sáu
khoá IV tháng 9 – 1979 đã ra nghị quyết về tình hình và nhiệm vụ cấp bách
đánh giá tình hình thực tiễn và những yêu cầu bức thiết của xã hội, trong đó
nhấn mạnh phải “ cải tiến chính sách phân phối, lưu thông ( giá, lương, tài
chính, ngân hàng ). Tiếp đó Chính phủ đã ban hành các quyết định có liên
quan để điều hành nền kinh tế nói chung và các DNNN nói riêng như quyết
định số 25/CP tháng 1-1981 về kế hoạch ba phần, quyết định số 26 /CP
tháng 2-1981 về phân phối lưu thông Nghị quyết trung ương 6 khoá IV
và quyết định 25/CP là bước tiến đầu tiên trong việc cơ chế quản lý các

DNNN từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung sang cơ chế thị trường. Sau đó là
các quyết định quan trọng như quyết định số 146/HĐBT tháng 2-1982; nghị
quyết 306 ( dự thảo ) của Bộ Chính trị và quyết định 16/HĐBT tháng 6-
1986 đều đưa ra những quan điểm và biện pháp đổi mới quản lý DNNN
trong điều kiện cải tiến , cơ chế quản lý nói chung.
Các biện pháp đổi mới giai đoạn này chủ yếu tập trung vào tháo gỡ
những vướng mắc, rào cản vô lý của cơ chế cũ, do đó có tác dụng như cởi
trói, giải phóng năng lực sản xuất của các DNNN và cùng với các biện pháp
khoán trong nông nghiệp, cải cách phân phối lưu thông đã có tác dụng thúc
đẩy sản xuất nói chung, đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng, tụt dốc. Đối
với các DNNN, việc cho phép các đơn vị tự chủ bố trí các nguồn lực sản
xuất theo kế hoạch ba phần đã có ý nghĩa rất quan trọng trong phát huy
sáng tạo của cơ sở, từng bước đưa các yếu tố thị trường vào cơ chế quản lý
doanh nghiệp. Tuy nhiên, các biện pháp giai đoạn này vẫn mang tính nửa
vời, chắp vá ( biểu hiện ở kế hoạch ba phần, cơ chế song trùng ) dẫn đến hệ
quả khó hạch toán, khó kiểm soát, khó đánh giá, lợi dụng sự rối rắm của cơ
chế quản lý để trục lợi, trong khi năng lực sản xuất và sức sáng tạo vẫn
chưa thực sự được giải phóng.
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

14

2. Giai đoạn 1986 – 1990
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của đảng năm 986 đánh dấu
bước ngoặt cơ bản trong quá trình đổi mới kinh tế nói chung ởt nước ta,
trong đó có đổi mới DNNN. Đại hội chỉ rõ: “ phải đổi mới cơ chế quản lý,
bảo đảm cho các đơn vị kinh tế quốc doanh có quyền tự chủ, thực sự chuyển
sang hạch toán kinh doanh xã hội chủ nghĩa, lập lại trật tự, kỷ cương trong
hoạt động kinh tế. Sắp xếp lại sản xuất, tăng cường cơ sở vật chất – kỹ thuật
để nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả. Trên cơ sở đó, ổn định và

từng bước nâng cao tiền lương thực tế của công nhân, viên chức, tăng tích
luỹ cho xí nghiệp và cho nhà nước”. Đại hội VI vẫn tiếp tục khẳng định vai
trò chủ đạo của DNNN nhưng đã đưa ra quan điểm coi chủ đạo không có
nghĩa là phải chiếm tỷ trọng lớn trong mọi ngành, mọi địa phương mà thể
hiện ở “ năng suất, chất lượng, hiệu quả”
Sau đại hội đảng lần thứ VI, đổi mới DNNN thực sự trở thành nội dung
trung tâm của tiến trình đổi mới toàn bộ hệ thống kinh tế theo hướng nhất
quán chuyển sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, giải
phóng sức sản xuất xã hội. Tháng 11 – 1987 Hội đồng Bộ trưởng ( nay là
Chính phủ ) ban hành quyết định 217/HĐBT đánh dấu bước đổi mới cơ bản
DNNN theo hướng áp dụng cơ chế mới. Tiếp theo là các nghị định
50/HĐBT(3-1988) bổ sung quyết định 217, nghị định 27/HĐBT ( 3-1989 )
ban hành điều lệ xí nghiệp quốc doanh ( DNNN ) đã thúc đẩy tiếp quá
trình đổi mới DNNN.
Giai đoạn này đối với DNNN lầ giai đoạn bước ngoặt đưa các DNNN
chuyển hẳn sang hạch toán kinh doanh theo nguyên tắc thị trường hay gọi là
quá trình thương mại hoá có tác dụng bắt buộc các doanh nghiệp phải định
hướng vào thị trường, đồng thời tăng quyền tự chủ của doanh nghiệp trong
các quyết định kinh doanh. Về mặt quan hệ với nhà nước, trong giai đoạn
này hệ thống quan hệ kế hoạch dần dần chuyển từ kế hoạch trực tiếp sang kế
hoạch gián tiếp, do đó các DNNN từ chỗ phải hoạt động theo kế hoạch với
9 chỉ tiêu pháp lệnh dần dần bãi bỏ chỉ còn 1 chỉ tiêu nộp ngân sách, xoá bỏ
bao cấp từ ngân sách nhà nước, bãi bỏ chế độ 2 giá, hạch toán kinh doanh
theo giá thị trường. Về quản lý, quyết định 217/HĐBT trao quyền tự chủ rất
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

15

rộng rãi cho doanh nghiệp mà hầu như không có biện pháp kiểm soát tương
ứng. Các doanh nghiệp lại trao quyền tự chủ cho các bộ phận, chi nhánh của

mình trong tìm kiếm, ký hợp đồng và tổ chức sản xuất kinh doanh với các
khách hàng dẫn đến tình trạng “trăm hoa đua nở” rất sôi động nhưng cũng
rất phức tạp, khó quản lý về mặt nhà nước .
Điều đáng chú ý trong giai đoạn này là thực hiện chủ trương phân cấp,
nhà nước, trung ương giao quyền cho chính quyền các địa phương ra quyết
định thành lập các DNNN. Vì vậy chỉ trong vòng 4 năm số lượng DNNN
tăng lên gần gấp 2 lần, đưa số DNNN của Việt nam lên 12084, trong đó đến
60% là các doanh nghiệp do địa phương quản lý. Rất nhiều DNNN do chính
quyền địa phương quyết định thành lập hầu như không được cấp vốn, chủ
yếu hoạt bằng vốn vay ngân hàng.
Nhìn chung, các DNNN giai đoạn này đã từng bước đổi mới. Một bộ
phận doanh nghiệp kinh doanh có hiệu quả, ngược lại một bộ phận khác
không thích nghi được với thị trường, thua lỗ triền miên, trở thành gánh
nặng cho ngân sách nhà nước. Về tổng thể khu vực DNNN vẫn được giữ vai
trò chủ đạo của mình, chiếm trên dưới 35% GDP và 60% nộp ngân sách nhà
nước .
3. Giai đoạn 1990 đến nay
Tiếp tục đường lối đổi mới kinh tế, đại hội toàn quốc lần thứ VII năm
1991 đã chủ trương: “khẩn trương sắp xếp lại và đổi mới quản lý kinh tế
quốc doanh, bảo đảm kinh tế quốc doanh phát triển có hiệu quả, nắm vững
những lĩnh vực và ngành then chốt để phát huy vai trò chủ đạo trong nền
kinh tế. Tập trung lực lượng củng cố và phát triển những cơ sở trọng điểm,
những cơ sở làm ăn có hiệu quả và có ý nghĩa đối với nền kinh tế quốc dân.
Cho thuê, chuyển hình thức sở hữu hoặc giải thể các cơ sở thua lỗ kéo dài và
không có khả năng vươn lên. sắp xếp lại các liên hiệp xí nghiệp, tổng công
ty phù hợp với yêu cầu sản xuất kinh doanh trong cơ chế thị trường” và “khu
vực quốc doanh phải được sắp xếp lại, đổi mới công nghệ và tổ chức quản
lý, kinh doanh có hiệu quả, liên kết và hỗ trợ các thành phần kinh tế khác,
thực hiện vai trò chủ đạo và chức năng của một công cụ quản lý vĩ mô của
nhà nước.

§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

16

Đại hội VIII của đảng năm 1996 tiếp tục khẳng định: “ tiếp tục đổi mới
và phát triển có hiệu quả KTNN để làm tốt vai trò chủ đạo: làm đòn bẩy đẩy
nhanh tăng trưởng kinh tế và giải quyết những vấn đề xã hội, mở đường,
hướng dẫn, hỗ trợ các thành phần khác cùng phát triển, làm lực lượng vật
chất để nhà nước thực hiện chức năng điều tiết và quản lý vĩ mô, tạo nền
tảng cho chế độ xã hội mới”.
Thực hiện đường lối đổi mới của đảng, Chính phủ đã ra hàng loạt quyết
định về đổi mới DNNN và trên thực tế đã tổ chức thực hiện hàng loạt biện
pháp rất mạnh trên cả hai mảng: sắp xếp tổ chức lại và đổi mới cơ chế quản
lý DNNN. Đó là quyết định 315/HĐBT(9-1990), nghị định 388/HĐBT (11-
1991), các quyết định 90 và 91/TTg (3-1994), luật doanh nghiệp nhà nước
(4-1995), chỉ thị 500/TTg (8-1995), nghị định 28/CP (5-1996), nghị định
56/CP ( 10-1996), nghị định 59/CP ( 10-1996), nghị định 50/CP (8-1996),
chỉ thị 20/TTg (4-1998) và nghị định 44/CP (6-1998); đồng thời từng bước
làm rõ thêm quan hệ quản lý giữa nhà nước và doanh nghiệp.
3.1 Đổi mới cơ chế quản lý DNNN
Theo quyết định 315/HĐBT các doanh nghiệp phải rà soát lại chức năng
hoạt động kinh doanh, rà soát lại các yếu tố sản xuất kinh doanh như: thị
trường, công nghệ, vốn, tổ chức lao động, tổ chức bộ máy và cán bộ, soát xét
lại tình hình tài chính doanh nghiệp, chấp hành kỷ luật tài chính, kế toán,
thống kê. Những xí nghiệp không tiêu thụ được sản phẩm, không thực hiện
được nhiệm vụ kinh doanh, liên tiếp bị lỗ trong thời gian dài, không có khả
năng thanh toán và không thể khắc phục bằng các biện pháp như chuyển
hướng sản xuất, thay đổi mặt hàng, đầu tư trang bị lại, cũng như các biện
pháp về chấn chỉnh và tổ chức lại sản xuất kinh doanh với sự hỗ trợ của cấp
trên có thể bị tuyên bố giải thể.

Theo nghị định 388/HĐBT, các DNNN phải được thành lập lại, đăng ký
lại để loại bỏ những doanh nghiệp làm ăn thua lỗ kéo dài. Như vậy, nghị
định 388 như một giải pháp hợp pháp hoá, chính thức hoá để công nhận các
DNNN tồn tại được trong cơ chế thị trường; đồng thời loại bỏ những doanh
nghiệp đã bị thị trường loại bỏ trên thực tế nhưng vẫn tồn tại trên danh
nghĩa. Các ngành, các địa phương đã khẩn trương triển khai và coi đây là
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

17

một công tác quan trọng nhằm thúc đẩy tổ chức và sắp xếp lại một bước để
nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN. Điểm mới trong chủ trương này là
lần đầu quy định các điều kiện tối thiểu về vốn pháp định, ngành nghề kinh
doanh, luận chứng về thị trường tiêu thụ sản phẩm trong việc thành lập
DNNN. Thực hiện nghị định 388/HĐBT các bộ, địa phương và từng doanh
nghiệp tiến hành rà soát lại tổ chức của từng đơn vị để tổ chức theo đúng
chức năng, nhiệm vụ được quy định vừa đảm bảo quyền tự chư sản xuất
kinh doanh của doanh nghiệp vừa đảm bảo sự kiểm tra giám sát của nhà
nước
Luật doanh nghiệp nhà nước ban hành tháng 4-1995 và các văn bản
hướng dẫn thi hành đã tạo ra cơ sở pháp lý tổng quát trong quan hệ giữa
DNNN và nhà nước.
Về các nội dung cụ thể của cơ chế, đáng chú ý là hai mảng: tài chính và
lao động. Nghị định 59/CP ( 1996), sau đó là nghị định 27/CP (1999) bổ
sung, sửa đổi nghị định 59 nhằm xác lập cơ chế tài chính đối với DNNN.
Theo các nghị định này, một loạt biện pháp được áp dụng: chuyển chế độ
cấp vốn sang chế độ giao nhận vốn, chuyển từ định mức vốn sang chế độ
xác định vốn điều lệ cho doanh nghiệp, tăng quyền tự chủ tài chính đồng
thời gắn với trách nhiệm bảo toàn vốn, áp dụng một loạt hình thức tài chính
mới như bán trái phiếu, lập các quỹ dự trữ tài chính, quỹ dự phòng mất việc

làm Về cơ chế sử dụng lao động, theo tinh thần bộ luật lao động (12-
1994) đã có một loạt quyết định cho phép DNNN tăng quyền tự chủ trong sử
dụng lao động và trả lương: chuyển chế độ biên chế sang hợp đồng, áp dụng
cơ chế quản lý theo lương tối thiểu, cơ chế tuyển dụng, thôi việc thoả ước
tập thể
3.2 Sắp xếp lại DNNN
Trong giai đoạn 1991-1993 theo quyết định 315/HĐBT tháng 9 năm
1990 về giải thể và tổ chức lại những DNNN yếu kém, nghị định 388/HĐBT
tháng 11 năm 1991 về nguyên tắc và điều kiện là thành lập lại DNNN, quyết
định số 202/CP ngày 8 tháng 6 năm 1992 thí điểm cổ phần hoá một số
DNNN.
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

18

Trong giai đoạn 1994-1997, theo quyết định số 90/TTg và 91/TTg và chỉ
thị 500/TTg về sắp xếp các DNNN giải thể những liên hiệp xí nghiệp, tổng
công ty trước đây, hình thành những tổng công ty có quy mô lớn( tổng công
ty 91) va quy mô vừa(tổng công ty 90), nghị định 28/CP( 5-1996) về chuyển
đổi một số DNNN thành công ty cổ phần.
Từ giữ những năm 1998 đến nay, theo chỉ thị 20/CT-TTg ( 4-1998), chỉ
thị 15/CT-TTg ( 5-1999) và nghị định 44/CP về cổ phần hoá kết hợp phương
án tổng thể sắp xếp DNNN. Có ba nội dung cơ bản về sắp xếp tổ chức lại
DNNN được nhấn mạnh là: sắp xếp DNNN theo phương án tổng thể từng
vùng, ngành,tổ chức lại tổng công ty theo hướng thí điểm thành lập tập đoàn
kinh tế : cổ phần hoá DNNN. Nghị định số 103/1999/NĐ-CP về giao , bán,
khoán, cho thuê DNNN có vốn dưới 1tỷ đồng kinh doanh thua lỗ kéo dài
thuộc ngành nhà nước không cần nắm giữ cổ phần đã được ban hành ngày
10-9-1999 để có cơ sắp xếp các DNNN nhỏ, yếu kém.
Giữa năm 2000 theo số liệu của ban đổi mới doanh nghiệp trung ương,

đã giảm được trên một nửa số đầu mối DNNN, tổng số từ trên 12000 doanh
nghiệp giảm xuống còn 5280 doanh nghiệp, trong đó có 732 doanh nghiệp
công ích và 4548 doanh nghiệp kinh doanh. Như vậy số DNNN đã giảm trên
một nửa, trong đó 48% là sáp nhập vào các doanh nghiệp lớn hơn, hiệu quả
hơn, 52% giải thể. Mặc dù vậy tỷ trọng DNNN trong tổng sản phẩm quốc
nội vẫn tăng từ 36.5% năm 1991 lên 40.7% năm 1998, và tỷ lệ nộp ngân
sách nhà nước , lợi nhuận trên vốn nhà nước đều tăng lên đáng kể.
Như vậy khu vực DNNN nói chung sau khi xác lập cơ chế quản lý mới
và tổ chức sắp xếp lại vẫn phát triển khá. Trong 5 năm 1991-1995 tốc độ
tăng trưởng bình quân hàng năm của kinh tế quốc doanh là 11.7%, gần gấp
rưỡi tốc độ tăng trưởng bình quân của toàn bộ nền kinh tế và gấp đôi kinh tế
ngoài quốc doanh
Việc sắp xếp các DNNN đã góp phần thay đổi một bước cơ cấu vốn và
lao động của doanh nghiệp, có tác động nhất định đến quá trình tích luỹ và
tập trung. Và bằng những chính sách hỗ trợ phù hợp chúng ta đã giải quyết
được cơ bản vấn đề trợ cấp và bảo đảm chính sách cho 600000 công nhân
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

19

giảm biên chế trong hai đợt sắp xếp; đồng thời lại tuyển dụng mới một số
lượng gần tương đương.
Để đẩy mạnh sắp xếp lại DNNN, theo tinh thần nghị quyết hội nghị ban
chấp hành trung ương lần thứ tư khoá VIII, thủ tướng chính phủ đã ra chỉ thị
số 20/1998/CT-TTg ngày 21 tháng 4 năm 1998 thì vấn đề trọng tâm là tổ
chức phân loại DNNN dựa trên sự nắm vững và phân tích tình hình hoạt
động của các doanh nghiệp trong ba năm gần đây nhất để tổ chức lại sản
xuất kinh doanh cho phù hợp với từng loại, DNNN được phân thành ba
nhóm: nhóm một gồm những doanh nghiệp quan trọng, cần duy trì hoạt
động theo luật DNNN để phát huy vai trò nòng cốt và dẫn dắt trong quá

trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Những doanh nghiệp thuộc loại này duy
trì 100% vốn nhà nước. Nhóm hai gồm những doanh nghiệp cần chuyển đổi
cơ cấu sở hữu, là những doanh nghiệp không cần duy trì 100% vốn nhà
nước. Nhóm ba gồm những doanh nghiệp bị thua lỗ kéo dài cần được sử lý
thích hợp
Theo các chủ trương, quyết định, hướng dẫn của nhà nước phương hướng
xử lý các doanh nghiệp sau khi phân loại quy mô lớn và trunh bình như sau:
- Đối vớidoanh nghiệp hoạt động công ích: những doanh nghiệp nào có đủ
điều kiện hạch toántheo quy mô doanh nghiệp thì tiếp tục duy trì 100% sở
hữu nhà nước và thực hiện các cính sách hỗ trợ đối với những nhiệm vụ mà
nhà nước giao. Doanh nghiệp có trách nhiệm bảo toàn vốn và được quyền
huy động thêm các nguồn vốn khác theo quy định của nhà nước, được trích
lập 3 quỹ trên cơ sở hoàn thành định mức chi phí do nhà nước quy định và
thực hiện cơ chế quản lý như doanh nghiệp. Còn những DNNN công ích quá
nhỏ có thể thực hiện phương thức giao khoán cho tập thể lao động hoặc cho
các thành phần kinh tế khác đấu thầu quản lý thực hiện hợp đồng của nhà
nước.
- Đối với các DNNN hoạt động kinh doanh: trừ lĩnh vực nhà nước độc
quyền kinh doanh cần giữ sở hữu nhà nước, còn lại các doanh nghiệp có quy
mô vừa và lớn đang hoạt động có hiệu quả sẽ mạnh dạn cổ phần hoá và cho
phép doanh nghiệp tự quyết định cơ cấu sở hữu trong quá trình cổ phần hoá,
không cần duy trì tỷ lệ cổ phần khống chế của nhà nước hoặc duy trì một
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

20

phần giai đoạn đầu rồi có thể bán tiếp trong quá trình hoạt động sau khi
chuyển thành công ty cổ phần.
- Những DNNN không thuộc diện độc quyền nhà nước, đang bị thua lỗ và
những DNNN quá nhỏ không thể cổ phần hoá được thì áp dụng phương thức

giao, bán, khoán, cho thuê, đấu thầu doanh nghiệp theo những điều kiện quy
định của nhà nước. Đối với những DNNN đang lâm vào tình trạng mất khả
năng thanh toán nợ đến hạn 2-3 năm liên tục, sau khi đã áp dụng các biện
pháp khắc phục vẫn không có chuyển biến tích cực thì kiên quyết cho giai
thể hoặc phá sản.
Thực hiện củ trương sắp xếp trên, đến giữa năm 2000, các bộ, địa phương
và tổng công ty đã có đề án tổng thể sắp xếp lại DNNN. Theo tổng hợp sơ
bộ của ban đổi mới doanh nghiệp, phương án đề ra của các bộ, địa phương
như sau:
- Số doanh nghiệp cần duy trì 100% vốn nhà nước chiếm 49.68% tổng số
doanh nghiệp
- Số doanh nghiệp cần chuyển đổi cơ cấu sở hữu chiếm 42.10% tổng số
doanh nghiệp
- Số doanh nghiệp bị thua lỗ kéo dài, liên tục từ hai năm trở lên
chiếm8.22% tổng số doanh nghiệp
Tuy nhiên trên thực tế việc sắp xếp lại DNNN gặp rất ngiều khó khăn và
không thực hiện đúng như đề án của chính các bộ, địa phương và tổng công
ty lập nên. Cho đến cuối năm 2000 mới chỉ sắp xếp được trên 500 doanh
nghiệp, chủ yếu là cổ phần hoá, đạt chưa tới 50% kế hoạch, còn các hình
thức sắp xếp khác như giao, bán, khoán, đấu thầu, giải thể, phá sản hầu như
chưa được thực hiện.
II/ KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC VỀ QUÁ TRÌNH ĐỔI MỚI DNNN
TRONG THỜI GIAN QUA
1. Những thành tựu chủ yếu
Về tổng thể, mặc dù số lượng DNNN giảm đáng kể, số lượng công
nhân điều chỉnh mạnh khoảng 600000 người ra khỏi DNNN, đồng thời cũng
bổ xung một lực lượng mới. Quá trình đổi mới vừa thay đổi cơ chế quản lý,
vừa tổ chức sắp xếp lại nhiều đợt trong điều kiện chuyển đổi kinh tế, nhưng
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

21

khu vực DNNN vẫn có tốc độ tăng trưởng cao và giữ vị trí đáng kể trong
đóng góp ngân sách và xuất khẩu. Thành tựu tăng trưởng của khu vực
DNNN càng có ý nghĩa khi đặt trong tổng thể tốc độ tăng trưởng chung của
nền kinh tế thời kỳ 10 năm qua ở mức khá cao ( GDP năm 2000 đã gấp 2
lần GDP năm 1990). Như vậy tăng trưởng của khu vực DNNN cao hơn khu
vực dân doanh , cao hơn tốc độ chung của nền kinh tế quốc dân
Đã thay đổi cơ bản cơ chế tài chính đối với DNNN có tác dụng xoá bỏ
bao cấp cho khu vực này từ ngân sách nhà nước. Tính chung cho cả yhời kỳ
1988-1998 tỷ lệ tài trợ trực tiếp từ ngân sách nhà nước dưới tất cả các hình
thức: đầu tư, cấp vốn lưu động, bù lỗ, bù giá đã giảm từ mức 8.5% GDP
xuống còn 0.5%GDP. như vậy về cơ bản các DNNN đã được “ thương mại
hoá” - một quá trình không dễ thực hiện ở các nước chuyển đổi. Do vậy chi
ngân sách nhà nước có điều kiện tập tring cho các mục tiêu khác trong khi
vẫn duy trì được hiệu quả, vai trò của các DNNN như những tổ chức kinh tế
hoạch toán độc lập
Hiệu quả hoạt động kinh doanh của DNNN về tổng thể đã được nâng
lên so với trước xét trên át cả các mặt. Các chỉ số về hiệu suất vốn , lãi tuyệt
đối, số nộp ngân sách, tỷ lệ nộp ngân sách nhà nước trên vốn mặc dù thấp
hơn nhiều so với các khu vực khác nhưng so với thời kỳ trước đổi mới đã có
sự cải thiện đáng kể
Về mặt quản lý bước đầu đã phân định chức năng quản lý nhà nước của
các cơ quan nhà nước với chức năng sản xuất kinh doanh của các DNNN.
Cụ thể là làm rõ các quan hệ: ai là chủ sở hữu vốn; mức độ tự chủ của doanh
nghiệp đến đâu, quan hệ với cơ quan chủ quản. Nhờ xác định rõ quyền tự
chủ của DNNN nên trong việc thực hiện chủ trưởng liên doanh, liên kết với
nước ngoài qua hoạt động đầu tư quốc tế, các DNNN ( chiếm 96% số dự án
) đã chủ động, tích cực và thực hiện khá thành công, góp phần thu hút, đẩy
mạnh vốn đầu tư nước ngoài vào Việt nam hơn 10 năm qua.

Trong đổi mới tổ chức quản lý, mô hình tổng công ty ( chủ yếu là các
tổng công ty 91 ) đã bước đầu phát huy tác dụng là những DNNN nòng cốt
của kinh tế nhà nước ( hiện nay 17 tổng công ty 91 và 76 tổng công ty 90,
cộng chung là 93 tổng công ty với 1534 doanh nghiệp thành viên nắm giữ
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

22

66% vốn, 55% lao động, trên 90% kim ngạch xuất khẩu, 80% nộp ngân sách
của khu vực DNNN; các tổng công ty sản xuất 94% sản lượng điện, 97%
than, 64% thép, 59% xi măng, 50% giấy …) Mặc dù còn nhiều vấn đề trong
tổ chức mô hình tổng công ty như đã xác lập được trên thực tế nhiều tổng
công ty mạnh, có khả năng thực hiện các dự án đầu tư lớn, cạnh tranh với
các doanh nghiệp nước ngoài
Trong thực hiện đa dạng hoá sở hưũ: cổ phần hoá, tư nhân hoá, giao
khoán, giải thể, phá sản; mặc dù tiến hành chậm nhưng sau 6 năm thí điểm ,
tìm tòi, tranh luận đến năm 1998-1999 chúng ta đã tươnh đối thống nhất về
quan điểm và triển khai mạnh các giải pháp chuyển đổi sở hữu, đặc biệt là
cổ phần hoá đều chứng tỏ tính hiệu quả của giải pháp. Rõ ràng kết quả cổ
phần hoá và đa dạng hoá hình thức sở hữu thời kỳ vừa qua vừa có tác dụng,
ý nghĩa khẳng định hướng tổ chức sắp xếp lại DNNN, vừa có tác dụng tập
dượt mô hình và cách làm để tiến hành ở quy mô rộng hơn đối với các doanh
nghiệp khó khăn hơn ở giai đoạn sau năm 2000
2. Những yếu kém chủ yếu của các DNNN hiện nay
2.1 Về hiệu quả kinh doanh
Mặc dù đã được đầu tư và ưu đãi nhiều từ phiá nhà nước, sau nhiều lần
sắp xếp tổ chức lại và đổi mới cơ chế, nhưng các DNNN vẫn chưa chứng tỏ
được tính hiệu quả của mình so với khu vực dân doanh, chưa đáp ứng được
mong muốn của đảng và nhà nước, chưa tương xứng với tiềm lực và ưu đãi
do nhà nước dành cho

Một DNNN kinh doanh có hiệu quả theo các tiêu chí hiện hành do bộ
tài chính quy định, phải đạt các tiêu chuẩn: bảo toàn và phát triển được vốn,
phải trích đủ khấu hao tài sản cố định; lương bình quân phải bằng hoặc vượt
mức bình quân của doanh nghiệp cùng ngành nghề trên địa bàn; trả đầy đủ
các khoản nợ đến hạn, nộp đủ các khoản thuế theo luật định; có lãi, nộp đủ
tiền sử dụng vốn và lập đủ các quỹ doanh nghiệp như: dự phòng tài chính,
trợ cấp mất việc làm, đầu tư phát triển, khen thưởng, phúc lợi. Nhưng theo
số liệu năm 1997 của bộ tài chính, trong tổng số 5429 DNNN thì số kinh
doanh có hiệu quả chỉ chiếm 40.44%. Số liệu này thống nhất với số liệu của
ban đổi mới doanh nghiệp trung ương tháng 2-2000: số doanh nghiệp có lãi
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

23

thực sự chiếm 40%, số doanh nghiệp bị thua lỗ chiếm 20% ( nếu tính đủ
khấu hao giá trị tài sản cố định thì doanh nghiệp làm ăn thua lỗ còn lớn hơn
), số doanh nghiệp còn lại nằm trong tình trạng không ổn định, khi lỗ, khi lãi
và lãi cũng không lớn. Về tốc độ tăng trưởng bình quân của DNNN: sau
một thời gian dài đạt liên tục tăng 13%/năm, đến năm 1998 và đầu năm 1999
tốc độ tăng còn 8-9%. Hiệu quả sử dụng vốn giảm; năm 1995, một đồng vốn
tạo ra được 3.46 đồng doanh thu và 0.19 đồng lợi nhuận; đến năm 1998 các
con số tương ứng chỉ còn 2.9 và 0.14; năm1998 trong ngành công nghiệp,
một đồng vốn chỉ làm ra được 0.024 đồng lợi nhuận; số doanh nghiệp bị lỗ
trong ngành thương mại, dịch vụ, du lịch, khách sạn chiếm tới 41%. Công
nợ trong DNNN hiện quá lớn: nợ phải thu chiếm tới trên 60% và nợ phải trả
bằng 124% vốn nhà nước trong doanh nghiệp, trong đó tỷ lệ quá hạn hoặc
khó đòi chiếm tỷlệ lớn. Số này đặc biệt nhiều trong các DNNN do địa
phương quản lý. Do tình hình tài chính như vậy, nhà nướcvẫn phải thường
xuyên dành tiền hỗ trợ cho DNNN: trong 3 năm 1997-1999 ngân sách nhà
nước đã đầu tư trực tiếp cho doanh nghiệp gần 8000 tỷ đồng trong đó có

6482 tỷ đồng cấp bổ sung cho doanh nghiệp. Ngoài ra nhà nước còn miễn
giảm thuế 2288 tỷ đồng, xoá nợ 1088 tỷ đồng, khoanh nợ 3392 tỷ đồng ,
giãn nợ 540 tỷ đồng, cho vay vốn tín dụng ưu đãi 8685 tỷ đồng. Nhưng đáng
chú ý là việc hỗ trợ này không mang lại hiệu quả tương ứng, số nộp vào
ngân sách nhà nước ít hơn phần nhà nước hỗ trợ cho doanh nghiệp. Tình
trạng không hiệu quả của DNNN trong điều kiện nước ta hiện nay có nguy
cơ đe doạ tính an toàn của toàn bộ hệ thống tài chính bởi vì các DNNN là
các khách hàng vay chủ yếu của 4 ngân hàng thương mại quốc doanh (
chiếm 57-60% vay vốn nội tệ, trên 90% vay ngoại tệ tín dụng của các ngân
hàng thương mại quốc doanh )
2.2 Về khả năng cạnh tranh
Các DNNN rất yếu kém về khả năng cạnh tranh. Có nhiều ngành, sản
phẩm của DNNN đang được bảo hộ tuyệt đối hoặc bảo hộ qua hàng rào thuế
quan, trợ cấp ( qua ưu đãi tín dụng và bù lỗ, miễn thuế …) nhưng các DNNN
vẫn chưa chứng tỏ khả năng cạnh tranh của mình, thậm chí nhiều doanh
nghiệp lại cố gắng luận chứng để nhà nước tăng cường các biện pháp bảo hộ
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

24

mạnh hơn để duy trì việc làm và thị phần. Theo một số số liệu nghiêm cứu
gần đây của bộ kế hoạch và đầu tư, năm 2000 cho thấy các mặt hàng như
thép, xi măng, phân bón, đồ điện dân dụng, kính xây dựng, sứ xây dựng, xe
đạp, động cơ nổ …đều được bảo hộ bằng cả công cụ thuế quan và phi thuế
quan dẫn đến giá cả thị trường Việt nam cao hơn giá quốc tế 10-50% tuỳ
mặt hàng. Khả năngcạnh tranh kém của các DNNN thể hiện ngay trên thị
trường nội địa: ở những ngành có khả năng sinh lợi, thị phần của cáccó xu
hướng giảm sút nhường chỗ cho khu vực đầu tư nước ngoài và khu vực dân
doanh … Khả năng cạnh tranh kém của các DNNN trong điều kiện Việt nam
đang và sẽ thực hiện các cam kết hội nhập quốc tế có nguy cơ dẫn đến tình

hình đất nước sẽ phải chịu chi phí rất lớn trong tương lai để trợ cấp, duy trì
các DNNN
2.3 Về cơ cấu DNNN
Khu vực DNNN có cơ cấu còn bất hợp lý. Cơ cấu ngành, vùng, quy mô
còn bất hợp lý đều chưa được chuyển dịch theo hướng sắp xếp lại. Trước hết
tỷ trọng DNNN ( xét về số lượng ở khu nông nghiệp ( 25%) và thương mại,
dịch vụ (40%) là quá lớn trong khi một cơ cấu hợp lý đòi hỏi DNNN, đặc
biệt là công nghiệp chế biến, chế tạo. Cơ cấu cấp quản lý cũng bất hợp lý ở
chỗ tỷ trọng doanh nghiệp thuộc địa phương quản lý qua cao ( trên 60% về
số lượng ). Về quy mô, tính đến 1-9-1999 số doanh nghiệp có quy mô dưới 5
tỷ đồng chiếm 65%, trong đó gần 3/4 là doanh nghiệp địa phương, còn có
đến 1314 doanh nghiệp (23%) có vốn dưới 1 tỷ đồng. Số doanh nghiệp có
vốn trên 10 tỷ đồng chỉ chiếm 21%. Với cơ cấu bất hợp lý nêu trên DNNN
khó có thể thực hiện đầy đủ các chức năng và kỳ vọng về vai trò mà đảng và
nhà nước mong đợi.
3. Những nguyên nhân dẫn đến sự yếu kém của các DNNN
3.1 Đầu tư sai
Trong xây dựng mới và cải tạo các DNNN không tính đến sự biến động
của thị trường. Đầu tư sai bắt nguồn từ những quyết định từ thời bao cấp, ví
dụ công ty gang thép Thái Nguyên, công ty dâu tơ tăm, một số mỏ và nhà
máy hoá chất … Tuy nhiên sau nhiều năm đổi mới theo cơ chế thị trường
việc đầu tư sai vẫn tiếp diễn. Sự quản lý của nhà nước không đủ hiệu lực để
§Ò ¸n Kinh tÕ chÝnh trÞ

25

ngăn chặn tình trạng đầu tư không tính đến thị trường, không cân đối với
nguyên liệu, cũng không tính đến giá thành. Có những ngành hoặc địa
phương vẫn muốn tranh thủ càng nhiều vốn nhà nước càng tốt để xây dựng
cho được những doanh nghiệp không thật cần thiết của ngành mình, địa

phương mình, có khi vì mục đích ngoài kinh tế. Tình trạng đầu tư sai, không
tính đến thị trường một phần bắt nguồn từ công tác quy hoạch. Trong khá
nhiều trường hợp, quy hoạch thường xuất phát từ ý muốn chủ quan, nói là
tập trung mũi nhọn, nhưng rồi ngành nào cũng đầu tư, địa phương nào cũng
muốn tự túc, tự cấp, có đủ “ cơ cấu kinh tế ” theo hướng “công nghiệp hoá,
hiện đại hoá ”, bỏ qua những nguyên tắc cơ bản của công tác này. Chủ
trương đầu tư đã sai ngay từ đầu, công việc xây dựng lại giao cho một ban
quản lý dự án kém năng lực và không có trách nhiệm , gây ra chất lượng xây
dựng thấp, vốn đầu tư thất thoát không nhỏ. Tất cả dồn giá thành công trình
làm cho không có giám đốc nào có thể tài giỏi đến mức khắc phục được hậu
quả kém hiệu quả và năng lực cạnh tranh.
3.2 Tình trạng thiếu vốn phổ biến
Doanh nghiệp do nhà nước quyết định thành lập, nhưng không cấp đủ
vốn cho sản xuất kinh doanh buộc phải đi vay với lãi suất ngân hàng. Nhìn
chung vốn nhà nước thường chỉ chiếm khoảng 60% tổng số vốn kinh doanh
của doanh nghiệp, trong đó tại tổng công ty 91 là 75%, tại các doanh nghiệp
do bộ, ngành quản lý là 45% và do các địa phương quản lý là 50%. Xét về số
tuyệt đối năm 1998 vốn Nhà nước bình quân của một tổng công ty 91 là
3661 tỷ đồng ( tương đương 240 triệu USD ), nhưng lại có đến 14/17 tổng
công ty 91 có vốn dưới mức bình quân đó. Vốn của tổng công ty 90 còn thấp
hơn nhiều: bình quân một tổng công ty 90 chỉ có 280 tỷ đồng, trong đó 80%
số tổng công ty 90 có mức vốn thấp hơn mức bình quân, 35% số tổng công
ty 90 có vốn Nhà nước dưới 100 tỷ đồng. Khả năng trích lợi nhuận để lập
quỹ phát triển sản xuất rất thấp; số vốn lưu động hiện có cũng chỉ huy động
cho kinh doanh được khoảng 50%, số còn lại nằm ở vật tư mất mát, kém
phẩm chất, công nợ không thu hồi được… 70-90% vốn lưu động của DNNN
phải đi vay ngân hàng.
3.3 Trình độ kỹ thuật , công nghệ lạc hậu