Bài giảng Hệ thống canh tác part 1 doc

Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HỆ THỐNG VÀ HỆ THỐNG
CANH TÁC
.1 Vị trí, vai trò của môn hệ thống canh tác trong phát triển nông nghiệp Việt
Nam
.1.1 Bối cảnh sản xuất nông nghiệp ở nước ta.
Giai đoạn 1975 – 1985:
Sau thống nhất đất nước, chiến lược phát triển kinh tế Việt Nam lúc bấy
giờ theo học thuyết phát triển kinh tế của chủ nghĩa Mác – Lênin, nông dân phải
làm ăn theo phương thức tập thể với sự ra đời hàng loạt tập đoàn sản xuất, hợp
tác xã nông nghiệp. Mục tiêu của sản xuất là tự túc lương thực và cố gắng xóa
bỏ tầng lớp bóc lột trong nông thôn, thông qua bình quân ruộng đất rồi tiến lên
sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa. Phương án sản xuất được xây dựng dựa theo kế
hoạch phát triển kinh tế tập trung có sự chỉ đạo từ cấp trên giao xuống. Khái
niêm về nông dân cá thể không được công nhận lúc bấy giờ. Theo chiến lược
này, sản xuất lúa có tăng nhưng không theo kịp đà tăng dân số (khoảng 2,3%
mỗi năm). Thêm vào đó, vai trò chủ đạo của nông dân không còn, nông dân tiên
tiến không còn phát huy được khả năng của mình.
Giai đoạn 1986 đến nay:
Qua thực tiễn quan hệ sản xuất lúc bấy giờ bộc lộ yếu kém, nền kinh tế trì
trệ. Nhận thức được vấn đề này, từ Đại hội ĐSC Việt Nam lần thứ VI năm 1986,
Đảng và Chính phủ bắt đầu có những thay đổi về chính sách quản lý nông
nghiệp. Nghị quyết 10 về khoán hộ, giao quyền sử dụng đất lâu dài, kinh tế
nhiều thành phần, công nhận vai trò của nông dân cá thể, cho vay tín dụng,
chính sách thị trường hóa mua bán nông sản phẩm vật tư nông nghiệp, chính
sách giá cả, chính sách xuất khẩu cùng các yếu tố khác như nhiều tiến bộ kỹ
thuật được áp dụng trong lĩnh vực nông nghiệp, xây dựng các công trình thủy lợi
giúp tăng diện tích tưới tiêu chủ động, khai hoang phục hóa các diện tích đất
chưa sử dụng đưa vào canh tác. Chính các yếu tố này, nhất là việc thay đổi
nhanh chóng và cơ bản về các chính sách nông nghiệp phù hợp đã giúp Việt

Nam tăng nhanh sản lượng lương thực, nhất là lúa ở đồng bằng sông Cửu Long,
thậm chí bắt đầu xuất khẩu gạo từ năm 1989 với số lượng hơn 1,6 triệu tấn. Giải
quyết cơ bản được bài toán lương thực tồn tại từ nhiều năm trước đó và trở
thành một trong những quốc gia đứng đầu về xuất khẩu một số mặt hàng nông
sản. Thành tựu này đã làm kinh ngạc và thay đổi suy nghĩ, cách nhìn về Việt
Nam của cả thế giới.
Tuy có nhiều thành tự trong nông nghiệp nhưng đến nay vẫn có khoảng
70-80% dân số Việt Nam sống nhờ vào cây lúa. Ở Miền Bắc, hướng nghiên cứu
chú trọng cho nông dân sản xuất lúa phải chống chịu tốt với điều kiện khắc
nghiệt của môi trường như nhiệt độ thấp, hạn và bão, diện tích canh tác thấp.
Sản xuất lương thực ở Tây Nguyên và Duyên hải Trung bộ cũng thường gặp trở
ngại lớn về nước tưới và các đầu tư khác. Cố gắng để mở rộng sản xuất lúa ở
những vùng này thường đi đôi với các tác hại môi trường như tàn phá rừng, tồn
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
dư các loại hóa chất và thuốc trừ sâu, suy thoái nguồn tài nguyên nước, đất bị
xóa mòn và suy kiệt… Ở vùng đồng gằng sông Cửu Long, điều kiện sản xuất có
thuận lợi hơn. Nhưng độc canh cây lúa của nông dân ở đồng gằng sông Cửu
Long chỉ không đói chứ không giàu. Nông dân ở Miền Băc và Miền Trung độc
canh cây lúa có xu hướng nghèo đi, những nông dân biết đa dạng hóa trong sản
xuất thì có thu nhập khá hơn.
.1.2 Vị trí, vai trò của môn hệ thống canh tác trong phát triển nông nghiệp Việt
Nam
Hệ thống canh tác thích hợp là một trong những yếu tố quan trọng để
nghiên cứu, phát triển và hoàn thiện hệ thống nông nghiệp hiện đang được nhiều
nước trên thế giới quan tâm nghiên cứu. Việc nghiên cứu hệ thống canh tác hợp
lý cho từng vùng sản xuất nông nghiệp đã có vai trò tích cực trong việc tận dụng
hợp lý các nguồn lực tự nhiên, khí hậu, đất đai, cây trồng và các nguồn lực kinh
tế xã hội: lao động, vật tư, kỹ thuật, tập quán sản xuất… nhằm tăng năng suất
cây trồng, vật nuôi, giúp nông dân tăng sản lượng nông nghiệp, tăng thu nhập,

cải thiện đời sống và kinh tế hộ gia đình.
Chiến lược phát triển nông nghiệp Việt Nam theo quan điểm mới, đặt vấn
đề nâng cao thu nhập ở nông thôn bằng cách sử dụng đất đai có hiệu quả theo lợi
thế so sánh tương đối từng vùng sinh thái. Nông nghiệp phải được đa dạng hóa
để vừa thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng trong nước vừa đáp ứng yêu cầu xuất khẩu.
Mỗi vùng sinh thái nông nghiệp ở nước ta có những đặc điểm về điều
kiện sinh thái khác nhau và thích hợp với những hệ thống sản xuất, cây trồng vật
nuôi khác nhau. Mỗi vùng có thể chia thành những tiểu vùng nhỏ.
Chính sách mới của nước ta hiện nay đã chấp nhận đa dạng hóa trong sản
xuất nông nghiệp và chiến lược phát triển nông nghiệp của Việt Nam là đặt
trọng tâm vào phát triển nông thôn, nâng cao thu nhập nông hộ và nông thôn,
bằng cách sử dụng tối ưu các nguồn tài nguyên tùy theo lợi thế tương đối của
từng vùng sinh thái trên cơ sở phát triển bền vững. Nông nghiệp phải được đa
dạng hóa để vừa thoả mãn nhu cầu trong nước vừa đáp ứng được thị trường xuất
khẩu.
Như vậy, nghiên cứu hệ thống canh tác thích hợp cho từng vùng và tiểu
vùng sinh thái là cách tối ưu hóa việc sử dụng các tài nguyên đất, nước và lao
động để mang lại hiệu quả kinh tế cao và bảo vệ môi trường được bền vững.
Việc nghiên cứu này không thực hiện theo kiểu đơn ngành mà đòi hỏi phải
nghiên cứu liên ngành – đa ngành dựa trên quan điểm hệ thống.
Môn học hệ thống canh tác sẽ trang bị phương pháp nghiên cứu theo quan
điểm liên ngành, phân tích nông hộ trong mối quan hệ vận động để thiết kế hệ
thống canh tác bền vững, vừa mang lại hiệu quả kinh tế cho người sản xuất, vừa
tính đến hiệu quả xã hội và môi trường nông nghiệp, hướng đến nền nông
nghiệp sinh thái bền vững trong xu thế hội nhập toàn cầu.
.2 Hệ thống và một số khái niệm cơ bản
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
.2.1 Các khái niệm cơ bản:
Hệ thống là tổng thể bao gồm các thành phần (phần tử) có tác động qua

lại với nhau, hoạt động cùng chung mục đích, có ranh giới rõ rệt và chịu sự thúc
đẩy của môi trường.
Phần tử là tế bào nhỏ nhất tạo nên hệ thống, nó có tính độc lập tương đối
và thực hiện một chức năng khá hoàn chỉnh.
Ví dụ: hệ sinh thái rừng là một hệ thống gồm 3 phần tử: nhóm sản xuất,
nhó tiêu thụ và nhóm phân hủy.
Sinh vật sản xuất là những cây cỏ, lá xanh chứa diệp lục, qua quá trình
quang hợp đã sử dụng năng lượng mặt trời, chất dinh dưỡng (khoáng, nước,
CO
2
…) tổng hợp các chất hữu cơ (sinh khối) làm thức ăn cho sinh vật tiêu thụ
và là nguyên liệu cho sinh vật phân hủy.
Sinh vật tiêu thụ là các động vật sinh sống bằng các sản phẩm của sinh vật
sản xuất một cách trực tiếp hay gián tiếp.
Sinh vật phân hủy là sinh vật (nấm, vi khuẩn…) sống bằng cách phân hủy
các chất hữu cơ như chất thải của sinh vật sản xuất và sinh vật tiêu thụ thành các
chất dinh dưỡng cung cấp cho sinh vật sản suất.
Môi trường là tập hợp các phần tử không nằm trong hệ thống nhưng có
tác động qua lại với hệ thống.
Một hệ thống chỉ có thể tồn tại và phát triển lành mạnh khi ó có quan hệ
chặt chẽ với môi trường. Môi trường phải đồng nhất với hệ thống.
Ví dụ: nếu xem hoạt động sản xuất của một nông hộ là một hệ thống thì
điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của vùng là môi trường của hệ thống.
Đầu vào: là tác động của môi trường lên hệ thống. Với một nông hộ thì
đầu vào là máy móc, nguyên vật liệu, lao động, thông tin công nghệ, giá thị
trường, nhu cầu tị trường…
Đầu ra: là tác động trở lại của hệ thống đối với môi trường. Với một nông
hộ thì đầu ra là sản phẩm, chất lượng, giá thành, phế thải…
Sự tác động qua lại của hệ thống với môi trường được biểu thị qua sơ đồ
sau:

Trong đó: S: hệ thống
X: đầu vào
Y: đầu ra
.2.2 Các đặc điểm xác định hệ thống
Bất kỳ hệ thống nào cũng có những đặc điểm sau:
S
X Y
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
- Có mục tiêu chung: các thành phần trong hệ thống có cùng chung mục
tiêu, từ đó chức năng hoạt động của từng thành phần được xác định rõ hơn.
- Có ranh giới rõ rệt: ranh giới của hệ thống cho biết quy mô và nôi dung
hệ thống. Nó giúp xác định cái bên trong (thành phần) và các bên ngoài của hệ
thống.
- Có đầu vào – đầu ra và các mối quan hệ: hệ thống có đầu vào đầu ra, các
thành phần trong hệ thống có mối quan hệ lần nhau, hệ thống lại có mối quan hệ
với môi trường. Tất cả quy định cách vận hành của hệ thống.
- Có thuộc tính: thuộc tính xác định tính chất của hệ thống, phân biệt giữa
các hệ thống với nhau. Mỗi thành phần đều mang thuộc tính chung này và có
các đặc điểm riêng.
- Có thứ bậc: thứ bậc có được là do ranh giời của hệ thống. Mỗi hệ thống
bao giờ cũng gồm các hệ thống nhỏ bên trong (thành phần) và nằm trong một hệ
thống lớn hơn.
- Thay đổi: hệ thống có tính ổn định tương đối, nó thay đổi theo thời gian
và không gian do bị tác động của môi trường. Khi các thành phần thay đổi, hệ
thống cũng thay đổi theo.
.3 Hệ thống canh tác
.3.1 Khái niệm và thứ bậc của hệ thống canh tác

Hệ thống canh tác là hệ thống hoạt động của con người (nông dân) sử
dụng tài nguyên (tự nhiên, kinh tế, xã hội) trong một phạm vi nhất định để tạo ra
sản phẩm nông nghiệp thỏa mãn nhu cầu ăn, mặc của con người (bản thân, gia
đình, cộng động đồng và xã hội).
Hệ thống canh tác gồm 3 thành phần (hệ thống phụ): hệ thống trồng trọt,
hệ thống chăn nuôi và hệ thống thủy sản.





Mô hình trên cho ta thấy, ba hệ thống phụ có tác động qua lại lẫn nhau:
trồng trọt cung cấp thức ăn cho chăn nuôi và thủy sản, chăn nuôi cung cấp sức
kéo, phân hữu cơ cho trồng trọt, thủy sản cung cấp nước tưới, phân bùn ao cho
trồng trọt…
Ngoài ra, còn có những khái niệm khác, xem hệ thống canh tác đồng nhất
với hệ thống tranh trại, hệ thống nông nghiệp, như:
Hệ thống canh tác là sự bố trí một cách thống nhất và ổn định các ngành
nghề trong nông trại, được quản lý bởi hộ gia đình trong môi trường tự nhiên,
Hệ thống trồng trọt Hệ thống chăn nuôi
Hệ thống thủy sản
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
sinh học và kinh tế xã hội, phù hợp với mục tiêu, sự mong muốn và nguồn lực
của hộ.
Hay hệ thống canh tác là một tập hợp các đơn vị có chức năng riêng biệt
là: hoạt động trồng trọt, chăn nuôi và tiếp thị. Các đơn vị đó có mối liên hệ qua
lại với nhau vì cùng dùng chung những nguồn lực nhận từ môi trường.
Những khái niệm trên cho thấy hệ thống canh tác là một hệ thống bao
gồm nhiều hệ thống thành phần: trồng trọt, chăn nuôi, chế biến, tiếp thị, quản lý

kinh tế được bố trí một cách hệ thống và ổn định phù hợp với mục tiêu trong
từng trang trại hay từng vùng nông nghiệp.
Thứ bậc của hệ thống canh tác:
Hệ thống canh tác vừa là thành phần của một hệ thống lớn hơn vừa bao
gồm những hệ thống phụ khác nhau.
- Hệ thống nông nghiệp (Agricultural system): là kết hợp của nhiều hệ
thống khác nhau ảnh hưởng lên hệ thống canh tác như chính sách, tín dụng, chế
biến, thị trường, cơ sở hạ tầng kỹ thuật, hệ thống xã hội chính trị…
- Hệ thống canh tác (Famringsystem): là hệ thống phụ của hệ thống nông
nghiệp.
Hệ thống phụ của hệ thống canh tác (Sub system): là hệ thống trồng trọt,
hệ thống chăn nuôi và hệ thống thủy sản.
- Thành phần kỹ thuật trong hệ thống phụ: những hệ thống phụ của hệ
thống canh tác hình thành do các thành phần kỹ thuật (technical components)
khác nhau với những mối quan hệ của chúng. Như hệ thống cây trồng sẽ phụ
thuộc những đặc tính về đất, nước, cỏ dại, sâu bệnh, tập quán canh tác, bảo quản,
thị trường…
Thứ bậc của hệ thống canh tác











Một hệ thống canh tác bền vững:

Hệ thống nông nghiệp
Hệ thống canh tác
………
Hệ thống trồng trọt Hệ thống chăn nuôi Hệ thống thủy sản
Phân
bón

………
Bảo vệ
th
ự
c v
ậ
t

Quản lý
nư
ớ
c

Giống Đất …
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
- Duy trì tính toàn vẹn về sinh học và sinh thái trong dài hạn của tài nguyên
thiên nhiên;
- Duy trì một mức hỗ trợ mong muốn cho đời sống kinh tế của một nông hộ,
một cộng đồng, hay khu vực theo chính sách xã hội;
- Tăng cường chất lượng cuộc sống.

.3.2 Thuộc tính của hệ thống canh tác

Sức sản xuất: là khả năng sản xuất ra giá trị sản phẩm trên một đơn vị tài
nguyên (đất, lao động, năng lượng, tiền vốn…). Đơn vị đo lường có thể là tấn/ha,
kg/ngày công, kg/đồng… Sức sản xuất của 1 hệ thống canh tác có thể tăng, có
thể giảm hay cân bằng theo thời gian. Hệ thống canh tác A có sức sản xuất cao
hơn hệ thống canh tác B khi tính trên đơn vị tài nguyên này nhưng có thể thấp
hơn khi tính trên đơn vị tài nguyên khác.
Khả năng sinh lợi nhuận: là hiệu quả kinh tế (cho người sản xuất và xã
hội) của một hệ thống canh tác.
Tính ổn định: của một hệ thống canh tác là khả năng duy trì sức sản xuất
khi có rủi ro như thay đổi điều kiện thời tiết, điều kiện kinh tế thị trường…
Tính bền vững: của một hệ thống canh tác là khả năng duy trì sức sản xuất
của hệ thống trong một thời gian dài khi chịu tác động của môi trường. Một hệ
thống được xem là bền vững nếu khi bị tác động của môi trường, sức sản xuất có
thể giảm nghiêm trọng nhưng sau đó sức sản xuất được phục hồi và duy trì ổn
định.


Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
Chương 2: MỘT SỐ HỆ THỐNG CANH TÁC
2.1 Hệ thống canh tác du canh
2.1.1 Khái niệm
Hệ thống canh tác du canh là sự thay đổi nơi sản xuất từ vùng này sang
vùng khác, từ khu đất này sang khu đất khác sau khi độ phì của đất đã bị nghèo
kiệt.
Trong hệ thống canh tác du canh, nông hộ thường không xác lập quyền
đất đai của mình, biên giới giữa các cánh đồng không rõ ràng.
Hệ thống này gắn với kiểu định cư du canh và du cư du canh.
2.1.2 Đặc điểm chung của hệ thống canh tác du canh
Trong hình thái nông nghiệp du canh, người nông dân chỉ biết lợi dụng các

điều kiện tự nhiên sẵn có để làm ra các sản phẩm mình mong muốn, khi các điều
kiện đã bị khai thác hết họ lại đi tìm chỗ khác có điều kiện tốt hơn (chủ yếu là dinh
dưỡng của đất). Trước hết, việc thay đổi nơi sản xuất này xảy ra ở những mảnh
ruộng, những khu rừng quanh nơi họ sống, đến khi những khu quanh đấy đều bị
cạn kiệt dinh dưỡng thì họ lại chuyển cả nhà đến định cư tại một nơi mới. Sau đó,
tùy thuộc khả năng phục hồi dinh dưỡng của đất nhanh hay chậm mà người ta có
thể quay về nơi ở cũ.
Thông thường, hình thái nông nghiệp du canh chỉ xảy ra ở những nơi đất dốc,
rừng núi có mật độ dân cư thưa thớt. Nếu mật độ dân cư càng thưa thì chu kỳ du
canh càng thưa và ngược lại thì chu kỳ sẽ rút ngắn hơn.
Do tình trạng du canh như vậy nên người nông dân ít (hầu như không) quan
tâm tới việc phục hồi, trả lại dinh dưỡng cho đất và cũng không có biện pháp bảo
vệ đất nên thường làm cho đất bị thoái hóa, các khu rừng biến thành đồi trọc. Nạn
phá rừng hiện nay rảy ra ở các nước trên thế giới cũng như ở nước ta chính là hậu
quả của nền nông nghiệp du canh.
Đầu tư trong hệ thống canh tác du canh thấp, chủ yếu là đầu tư trong giai
đoạn đầu (mua cây giống, con giống), còn đầu tư cho chăm sóc hầu như không có.
Lao động trong hệ thống này thường là lao động giản đơn, chủ yếu là lao
động chân tay.
2.1.3 Những vấn đề của hệ thống
D
D
u
u
y
y


t
t

r
r
ì
ì


đ
đ
ộ
ộ


p
p
h
h
ì
ì


đ
đ
ấ
ấ
t
t


S
S

u
u
y
y


g
g
i
i
ả
ả
m
m


v
v
ề
ề


h
h
i
i
ệ
ệ
u
u

q
q
u
u
ả
ả


c
c
h
h
ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i
i

T
T
h
h
i
i
ế
ế
u
u


l
l
a
a
o
o


đ
đ
ộ
ộ
n
n
g
g

v
v
à
à
o
o


l
l
ú
ú
c
c


t
t
h
h
ờ
ờ
i
i


v
v
ụ
ụ

v
v
à
à


d
d
ư
ư


t
t
h
h
ừ
ừ
a
a


l
l
a
a
o
o

đ
đ
ộ
ộ
n
n
g
g


v
v
à
à
o
o


l
l
ú
ú
c
c


n
n

ô
ô
n
n
g
g


n
n
h
h
à
à
n
n


R
R
ủ
ủ
i
i


r
r
o
o

d
d
o
o


h
h
ạ
ạ
n
n


h
h
á
á
n
n


2.1.4 Hướng phát triển của hệ thống.



Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh

2.2 Hệ thống canh tác bỏ hóa
2.2.1 Khái niệm
Hệ thống canh tác bỏ hoá là một hệ thống có sự luân phiên giữa trồng trọt
và bỏ hoá trong đó hệ số sử dụng đất R = 33 - 66%, trung bình = 50%.
Đặc trưng của canh tác bỏ hoá là các hộ nông dân có mảnh vườn trồng lâu
dài, nhà ở hầu như định cư. Các nông hộ thường làm chủ đất đai còn trong hệ
thống canh tác du canh nông hộ thường không xác lập quyền đất đai của mình,
biên giới giữa các cánh đồng không rõ ràng.
Hầu hết nông dân trong hệ thống canh tác bỏ hoá dùng cuốc để canh tác.
Họ đã chú ý đến vấn đề bảo vệ đất nhằm duy trì và nâng cao năng suất. Họ cũng
canh tác trên một diện tích lớn hơn so với trồng trọt du canh trong cùng môi
trường. Cây trồng trong hệ thống bỏ hoá chủ yếu là cây công nghiệp, chiếm đến
1/2 diện tích trồng trọt.
Hệ thống bỏ hoá thay đổi theo điều kiện tự nhiên và xã hội nhưng nguyên
nhân cơ bản hình thành nên hệ thống bỏ hoá là do mở rộng diện tích cây công
nghiệp và tăng nhu cầu lương thực đã dần dần chuyển từ hệ thống canh tác du
canh sang hệ thống canh tác bỏ hoá. Người ta chưa chuyển sang hệ thống thâm
canh hơn vì thấy chưa cần thiết và chưa có lợi nhuận.
Khi trồng nhiều các cây công nghiệp và cây lương thực thì càng ít đất cho
bỏ hoá. Canh tác ở nơi xa tốn công vận chuyển do vậy tăng cường canh tác ở nơi
gần dẫn đến độ phì đất giảm để khắc phục tình trạng này đã hình thành phương
thức sản xuất phát triển các cây hàng hoá trên đất cao và thâm canh lúa ở vùng
đất thấp.
2.2.2 Đặc điểm chung của hệ thống canh tác bỏ hóa
- Sự phân bố cây trồng theo không gian
Loại đất Loại hình sử dụng dất
Vùng lẫn đá Chăn thả trong mùa mưa
Đất cát Trồng ngô, cao lương …
Đất thịt nhẹ Lúa, ngô, bông…
Đất phù sa Lúa nước, ngô, bông…

Nguyên tắc để bố trí cây trồng theo không gian là:
 Điều kiện địa hình và tính chất đất đai,
 Yêu cầu sinh thái của cây trồng.
- Được thực hiện theo những phương thức trồng trọt nhất định.
Trồng thuần và trồng xen
Trồng thuần là hình thức trồng trọt trên cùng một cánh đồng trong cùng
một thời gian chỉ trồng một loại cây.
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
Trồng xen: là hình thức trồng trọt trên cùng một cánh đồng trong cùng
một thời gian trồng từ hai loại cây trở lên. Trồng xen là một dạng của trồng lẫn
trong đó cây trồng được trồng theo hàng theo hướng.
Trồng xen sẽ giảm được rủi ro vì nông dân có một số các mảnh đất được
trồng ở các thời gian khác nhau. Trong hệ thống bỏ hoá, trồng xen là một biện
pháp truyền thống và thường có hiệu quả hơn trong việc giảm rủi ro so với hệ
thống canh tác du canh.
Trồng theo thời kỳ/mùa vụ
Trồng trọt theo mùa vụ là một biện pháp mà một loại hay nhiều loại cây
trồng được trồng trên cùng một mảnh đất ở các thời gian khác nhau có thể kéo
dài trong một vài tháng để đảm bảo được sự phân bố lao động điều hoà hơn,
giảm rủi ro và để đảm bảo tốt hơn việc cung cấp lương thực, thực phẩm cho gia
đình.
Trồng kết hợp: giữa cây hàng hoá và cây tự cung, tự cấp
Luân canh:
Tổ chức bỏ hoá
 Bỏ hoá lâu dài (sử dụng như đồng cỏ)
 Bỏ hoá dài (5-20 năm)
 Bỏ hoá trung bình (2-5 năm)
 Bỏ hoá ngắn (1-2 năm)
- Phương thức canh tác chủ yếu vẫn là khai thác đất: Trồng trọt có tiếp tục

trên đất bỏ hoá phụ thuộc vào:
 Độ phì của đất
 Khả năng tái tạo độ phì trong thời kì bỏ hoá
 Mức độ ổn định năng suất ở mức thấp
Các hình thức để khôi phục độ phì
 Di chuyển lều ở
 Di chuyển chuồng trại gia súc (systematic folding)
 Bỏ hoá thảm thực vật
 Bỏ hoá cỏ
 Bỏ hoá với việc trồng cây phân xanh
 Bón phân khoáng
-
C
C
h
h
ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i
i

v
v
ẫ
ẫ
n
n


l
l
à
à


n
n
g
g
à
à
n
n
h
h


s
s

ả
ả
n
n


x
x
u
u
ấ
ấ
t
t


t
t
h
h
ứ
ứ


y
y
ế
ế
u
u

.
.

Mục đích của chăn nuôi
 Hỗ trợ cho khi mùa màng thất bát, ốm đau, hỗ trợ tuổi già.
 Khẳng định vai trò trong xã hội (càng có nhiều gia súc càng có uy
tín trong cộng đồng)
 Cung cấp thịt và sữa cho nông hộ
 Cung cấp sức kéo
 Cung cấp phân bón (có ở rất ít nông hộ)
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
2.2.3 Những vấn đề của hệ thống
-
-


D
D
u
u
y
y


t
t
r
r
ì

ì


đ
đ
ộ
ộ


p
p
h
h
ì
ì


đ
đ
ấ
ấ
t
t


-
-


S

S
u
u
y
y


g
g
i
i
ả
ả
m
m


v
v
ề
ề


h
h
i
i
ệ
ệ
u

u


q
q
u
u
ả
ả


c
c
h
h
ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i
i

-
-


T
T
h
h
i
i
ế
ế
u
u


l
l
a
a
o
o


đ
đ
ộ
ộ
n

n
g
g


v
v
à
à
o
o


l
l
ú
ú
c
c


t
t
h
h
ờ
ờ
i
i

v
v
ụ
ụ


v
v
à
à


d
d
ư
ư


t
t
h
h
ừ
ừ
a
a


l

l
a
a
o
o


đ
đ
ộ
ộ
n
n
g
g


v
v
à
à
o
o


l
l
ú
ú
c

c


n
n
ô
ô
n
n
g
g


n
n
h
h
à
à
n
n


-
-


R
R
ủ

ủ
i
i


r
r
o
o


d
d
o
o


h
h
ạ
ạ
n
n


h
h
á
á
n

n


2.2.4 Hướng phát triển của hệ thống.
- Cải tiến hệ thống
 Cải tiến thời gian gieo trồng
 Cải tiến mật độ gieo trồng
 Chú trọng đến công tác trừ cỏ (chứ không phải mở rộng diện tích)
 Chọn giống mới phù hợp
 Cải thiện cơ sở vật chất hạ tầng (trước hết là giao thông)
 Hỗ trợ giá và cước
 Xem xét vấn đề cơ giới hoá
 Chú trọng công tác thú y trong phát triển chăn nuôi
- Chuyển sang các loại hình canh tác thâm canh hơn
 Hệ thống canh tác bỏ hoá có điều chỉnh
 Chuyển sang canh tác ổn định
 Xây dựng các đồng cỏ nhân tạo.
Nếu không chú ý cải tiến hệ thống thì tình trạng thoái hóa đất là hậu quả
tất yếu.
2.3 Hệ thống canh tác cố định trên đất cao
2.3.1 Khái niệm
Hệ thống canh tác cố định (hay lâu dài) trên đất cao là một hệ thống nông
nghiệp với việc canh tác cố định và định cư lâu dài và có hệ số sử dụng đất R >
70%.
Trong nhiều năm gần đây, do sức ép gia tăng dân số, gia tăng nhu cầu mở
rộng diện tích đất sản xuất nên người dân vẫn phải khai thác và sản xuất trên
diện tích đất dốc. Tuy nhiên, với loại hình đất nhạy cảm này, việc canh tác
không đúng kỹ thuật, không quan tâm tới việc duy trì và cải thiện môi trường đất
khiến cho nguồn tài nguyên này lại tiếp tục rơi vào tình trạng thoái hoá.
Khác với hệ thống canh tác bỏ hoá, hệ thống canh tác này được đặc trưng

bởi:
- Sự phân chia lâu dài diện tích đất nông nghiệp và đất đồng cỏ giữa các hộ
gia đình.
- Các cánh đồng được phân ranh giới một cách rõ ràng và
- Cây hàng năm chiếm tỷ trọng cao trong hệ thống.
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
Canh tác lâu dài trên đất cao là một hoạt động bổ trợ cho canh tác có tưới
và canh tác cây lâu năm, đặc biệt là canh tác lúa nước ở thung lũng.
Những nơi trồng cây ăn quả thường dẫn đến canh tác lâu dài và ở những
nơi thiếu đất gần với những khu vực cây lâu năm thân gỗ cũng dẫn đến canh tác
lâu dài.
Mở rộng canh tác có tưới, đặc biệt là trồng lúa nước, sử dụng đất đã mang
lại hiệu quả lâu dài và cao ở khu vực khí hậu nhiệt đới vì ở đó đất có độ phì cao
hơn và có khả năng được tưới nước. Tập trung canh tác trên đất thấp là xu
hướng tất yếu ở những nơi có mật độ dân số cao.
Nhưng canh tác có tưới yêu cầu đầu tư cao và phải có nguồn nước, hơn
nữa canh tác có tưới cần nhiều lao động do vậy thu nhập của người lao động có
thể là không cao. Vì vậy việc canh tác lâu dài trên đất cao trong những năm
gần đây được mở rộng rất nhanh
2.3.2 Đặc điểm chung của hệ thống canh tác cố định
- Bố trí cây trồng theo không gian
Bố trí cây trồng theo các loại đất khác nhau trong phạm vi một dải đất.
Nông dân thích bố trí các mảnh đất của mình được bố trí trên toàn bộ dải đất
thay vì chỉ có một mảnh đất lớn ở một nơi.
B
B
ố
ố

t
t
r
r
í
í


c
c
â
â
y
y


t
t
r
r
ồ
ồ
n
n
g
g


t

t
h
h
e
e
o
o


đ
đ
ư
ư
ờ
ờ
n
n
g
g


đ
đ
ồ
ồ
n
n
g
g

m
m
ứ
ứ
c
c
:
:

Nếu coi nhà là trung tâm thì
những vị trí gần nhà trồng các cây có giá trị kinh tế cao và những cây đáp ứng
nhu cầu hàng ngày, tiếp đến là các cánh đồng trồng cây lương thực, cây ăn quả,
đồng cỏ và cuối cùng là khu vực rừng trồng.
-
T
T
h
h
ự
ự
c
c


h
h
i
i
ệ

ệ
n
n


c
c
á
á
c
c


n
n
g
g
u
u
y
y
ê
ê
n
n


l
l
ý

ý


t
t
r
r
ồ
ồ
n
n
g
g


t
t
r
r
ọ
ọ
t
t


k
k
h
h
á

á
c
c


n
n
h
h
a
a
u
u
Trồng lẫn, trồng gối: Vì đất được giao là ít, lao động thì dồi dào, trồng lẫn
và trồng gối nâng cao được năng suất, giữ ẩm, giảm rủi ro, tiết kiệm phân bón và
sức kéo.
L
L
u
u
â
â
n
n


c
c
a
a

n
n
h
h
:
:

ở những khu vực có mùa mưa ngắn và tách biệt chỉ trồng
được một vụ một năm. Ở vùng bán khô hạn có lượng mưa cao hơn thường có xu
hướng trồng những cây có thời gian sinh trởng dài hơn ví dụ trồng ngô.
Kết hợp trồng cây hàng năm và cây lâu năm và canh tác ở thung lũng.
-
C
C
h
h
ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i
i

đ
đ
ư
ư
ợ
ợ
c
c


c
c
h
h
ú
ú


ý
ý


h
h
ơ
ơ
n
n

n
n
h
h
i
i
ề
ề
u
u


s
s
o
o


v
v
ớ
ớ
i
i


H
H

T
T
C
C
T
T


b
b
ỏ
ỏ


h
h
o
o
á
á
Mục đích của chăn nuôi không chỉ cung cấp sữa, thịt mà còn cung cấp sức
kéo và phân bón. Việc tăng số lượng gia súc trong nông hộ là không quan trọng
vì diện tích chăn thả là hạn chế và cũng do canh tác lâu dài đi đôi với đất đai
thuộc quyền sở hữu tư nhân.
Việc cung cấp thức ăn gia súc quyết định loại hình chăn nuôi nào là chủ
yếu và mở rộng chăn nuôi đến mức độ nào trong hệ thống canh tác lâu dài. Có
hai loại hình chăn nuôi cơ bản
Bài giảng Hệ thống canh tác
Trường Cao đẳng Tài nguyên và Môi trường Tp. Hồ Chí Minh
C

C
h
h
ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i
i


t
t
r
r
o
o
n
n
g
g

h
h
ệ
ệ


t
t
h
h
ố
ố
n
n
g
g


c
c
h
h
ă
ă
n
n


t

t
h
h
ả
ả


q
q
u
u
ả
ả
n
n
g
g


c
c
a
a
n
n
h
h
:
:

ở những nơi diện tích
chăn thả quảng canh còn nhiều, chăn nuôi thường được tổ chức theo cách như
trong hệ thống canh tác bỏ hoá. Các biện pháp chăn nuôi ít hoặc nhiều giống
như trong hệ thống canh tác bỏ hoá.
2.3.3 Những vấn đề của hệ thống
-
-


C
C
h
h
ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i
i


t

t
r
r
o
o
n
n
g
g


h
h
ệ
ệ


t
t
h
h
ố
ố
n
n
g
g


t

t
h
h
â
â
m
m


c
c
a
a
n
n
h
h


c
c
ò
ò
n
n


h
h
ạ

ạ
n
n


c
c
h
h
ế
ế
.
.


Đ
Đ
ể
ể


p
p
h
h
á
á
t
t

t
t
r
r
i
i
ể
ể
n
n


c
c
h
h
ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i

i


n
n
g
g
o
o
à
à
i
i


y
y
ế
ế
u
u


t
t
ố
ố


g

g
i
i
ố
ố
n
n
g
g


v
v
à
à


d
d
ị
ị
c
c
h
h


v
v
ụ

ụ


t
t
h
h
ú
ú


y
y
,
,


y
y
ế
ế
u
u


t
t
ố
ố

t
t
h
h
ứ
ứ
c
c


ă
ă
n
n


đ
đ
ó
ó
n
n
g
g


v
v
a

a
i
i


t
t
r
r
ò
ò


r
r
ấ
ấ
t
t


q
q
u
u
a
a
n
n

t
t
r
r
ọ
ọ
n
n
g
g
.
.


Đ
Đ
ể
ể


đ
đ
ả
ả
m
m


b

b
ả
ả
o
o


c
c
ó
ó


m
m
ộ
ộ
t
t


h
h
ệ
ệ


t
t
h

h
ố
ố
n
n
g
g


s
s
ả
ả
n
n


x
x
u
u
ấ
ấ
t
t


t
t
h

h
ứ
ứ
c
c


ă
ă
n
n


g
g
i
i
a
a


s
s
ú
ú
c
c


b

b
ề
ề
n
n


v
v
ữ
ữ
n
n
g
g


c
c
ầ
ầ
n
n


4
4


t

t
h
h
à
à
n
n
h
h


p
p
h
h
ầ
ầ
n
n


s
s
a
a
u
u
:
:

 Luân canh cây lương thực và cây làm thức ăn gia súc;
 Luân phiên cải tạo đồng cỏ chung;
 Các cây trồng làm thức ăn gia súc có khả năng chịu rét và
 Kỹ thuật chế biến thức ăn gia súc.
Khi phát triển hệ thống cung cấp thức ăn gia súc cần nhiều nhân công
nhất là giai đoạn khi bắt đầu trồng cây thức ăn gia súc và phải sử dụng phân bón.
Điều này nhiều khi không phù hợp với phương thức trồng trọt hiện nay nên
nông dân phải cân nhắc khi quyết định phương án có hiệu quả nhất liên quan
đến việc sử dụng lao động vì:
 Phân hoá học quá đắt đối với người nông dân
 Việc vận chuyển phân gia súc đến các khu đất dốc là thực sự khó
khăn. Do vậy cần phải xem xét việc phát triển một hệ thống cung cấp thức
ăn gia súc thực sự tiết kiệm lao động
 Để làm được điều này có thể cải thiện quản lý không gian các
nguồn thức ăn, luân phiên giữa rừng và bãi chăn thả trong cả năm. Vấn đề
thức ăn gia súc có thể được giảm nhẹ nếu gia súc nuôi nhốt trong chuồng
và cải tạo đồng cỏ, trồng cỏ kết hợp với cây lương thực, và cho ăn tại chỗ
(luân phiên nơi chăn thả)
-
D
D
u
u
y
y


t
t

r
r
ì
ì


đ
đ
ộ
ộ


p
p
h
h
ì
ì


đ
đ
ấ
ấ
t
t


c
c

ò
ò
n
n


n
n
h
h
i
i
ề
ề
u
u


v
v
ấ
ấ
n
n


đ
đ
ề
ề

n
n
a
a
n
n


g
g
i
i
ả
ả
i
i
.
.
Độ phì của đất thấp vì việc chuyển đổi từ hệ thống canh tác bỏ hoá sang
canh tác lâu dài xảy ra đã lâu.
Mặc dù canh tác truyền thống không cần sử dụng nhiều lao động để phát
quang. Đốt nương để để lại một lượng tro và chất dinh dưỡng nhất định (K, Ca)
có tác dụng làm giảm độ chua của đất, với phương thức chọc lỗ bỏ hạt có tác
dụng hạn chế xói mòn. Tuy nhiên canh tác truyền thống không đi cùng với bảo
vệ đất sẽ làm cho đất ngày càng bị suy thoái do rửa trôi và xói mòn.
Như vậy hệ thống canh tác lâu dài không có khả năng để hạn chế xói
mòn mà hệ thống canh tác du canh đã tạo ra trong nhiều năm.
2.3.4 Hướng phát triển của hệ thống.

-
-


T
T
i
i
ế
ế
p
p


t
t
ụ
ụ
c
c


h
h
ư
ư
ớ
ớ
n
n

g
g


d
d
ẫ
ẫ
n
n
,
,


h
h
ổ
ổ


t
t
r
r
ợ
ợ


n
n

ô
ô
n
n
g
g


h
h
ộ
ộ


t
t
r
r
o
o
n
n
g
g


c
c
h
h

ă
ă
n
n


n
n
u
u
ô
ô
i
i
.
.