Chương 1:CÂY LÚA VÀ SỰ PHÁT TRIỂN ppt

1



CHƢƠNG 1:
CÂY LÚA VÀ
SỰ PHÁT TRIỂN



2




Bài 1: Cây lúa

Một nhánh lúa là một chồi bao gồm có: rễ, thân, lá, có thể có hoặc không có bông.

3

Rễ: rễ lúa là loại rễ chùm, rễ lúa có hai loại: a) rễ mầm mọc từ phôi hạt, có tác
dụng hút nước và chất dinh dưỡng đến lúc cây có 3 lá và b) rễ đốt: mọc ra từ các
đốt thân nằm dưới mặt đất, có tác dụng hút chất dinh dưỡng nuôi cây, trao đổi
không khí, giữ cho cây lúa đứng vững.

Thân: là loại thân thảo. Thời kỳ mạ và lúa non: thân lúa do các bẹ lá tạo thành.
Sau khi làm đốt, thân lúa do các lóng và đốt tạo thành, bên ngoài có bẹ lá bao
bọc.Số lóng trên mỗi thân phụ thuộc vào giống: giống dài ngày 7-8 lóng, giống
trung ngày 6-7 lóng và giống ngắn ngày có 4-5 lóng.

4

Lá: có lá mầm và lá thật. Lá mầm mọc trong quá trình ngâm ủ và thời gian đầu
sau khi gieo. Lá thật là lá mọc trong quá trình sinh trưởng sinh dưỡng của cây lúa
và tồn tại trong suốt quá trình sinh trưởng của cây lúa. Số lá trên cây phụ thuộc
vào giống: giống dài ngày ≥ 20 lá, giống trung ngày 16-18 lá, giống ngắn ngày
12-15 lá.




5


Hoa và hạt lúa:
- Hoa lúa: Do có nhiều hoa trên một bông lúa, quá trình trỗ lại không đồng
thời nên hoa lúa nở theo quy luật từ trên xuống dưới, từ ngoài vào trong. Thời gian
nở hoa phụ thuộc vào điều kiện khí hậu, thời tiết: nếu thuận lợi, nhiệt độ thích
hợp, đủ nắng, trời quang mây, gió nhẹ hoa nở rộ vào 8-9 giờ sáng; nếu trời nắng
nóng hoa lúa sẽ nở sớm vào lúc 7-8 giờ sáng; nếu trời âm u, thiếu ánh sáng hoặc
gặp rét hoa lúa sẽ trỗ muộn từ 12-14 giờ trưa. Thời gian phơi màu, thụ tinh của
hoa lúa từ khi nở vỏ trấu đến lúc khép lại khoảng 50-60 phút
- Hạt lúa: mỗi một hạt lúa được hình thành từ một hoa lúa. Các hạt lúa xếp
xít và gối lên nha tạo thành bông lúa. Tuỳ vào các giống lúa khác nhau mà độ dài
bông, số lượng hạt cũng như mật độ xếp hạt của bông lúa khác nhau.

6
Bài 2: CÁC THỜI KỲ VÀ GIAI ĐOẠN PHÁT
TRIỂN CỦA CÂY LÖA

Sơ đồ Phát triển:

Nếu tính theo thời kỳ sinh trưởng thì cây lúa có 3 thời kỳ sinh trưởng chính:
1. Thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng: tính từ lúc hạt thóc nảy mầm đến khi bắt đầu
vào giai đoạn phân hoá hoa lúa (trên thực tế người ta tính từ khi gieo mạ, cấy lúa,
cây lúa đẻ nhánh tới số nhánh tối đa)

2. Thời kỳ sinh trưởng sinh thực: tính từ lúc bắt đầu phân hoá hoa lúa đến khi lúa
trỗ bông và thụ tinh (bao gồm từ: làm đòng - phân hoá đòng, đến trỗ bông - bông
lúa thoát khỏi lá đòng, nở hoa, tung phấn, thụ tinh.

7

3. Thời kỳ chín: sau khi thụ tinh, bông lúa bước vào kỳ chín, kết thúc thời kỳ này
là bông lúa chín hoàn toàn, sau đó tiến hành thu hoạch hạt thóc.

Nếu tính theo giai đoạn sinh trưởng thì cây lúa có 10 giai đoạn sinh trưởng:
1. Giai đoạn trương hạt.
2. Giai đoạn hạt nảy mầm.
3. Giai đoạn đẻ nhánh.
4. Gian đoạn phát triển lóng thân.
5. Giai đoạn phân hoá hoa.
6. Giai đoạn trỗ bông.

8
7. Giai đoạn nở hoa thụ phấn, thụ tinh.
8. Giai đoạn hạt chín sữa.
9. Giai đoạn hạt chín sáp.
10. Giai đoạn hạt chín hoàn toàn.

9
Bài 3: SỰ KHÁC NHAU Ở CÁC GIAI ĐOẠN
PHÁT TRIỂN CỦA CÂY LÖA
Mỗi một giống lúa có thời gian sinh trưởng nhất định. Dựa vào thời gian sinh
trưởng của các giống lúa, người ta chia thành các nhóm giống ngắn ngày, nhóm
giống trung ngày và nhóm giống dài ngày.


Thời gian sinh trưởng của một giống lúa được tính theo ngày. Số ngày sinh trưởng
của giống lúa được tính từ ngày gieo mạ (hoặc sạ) đến ngày thu hoạch (hạt lúa
chín hoàn toàn).

10
Thời gian sinh trưởng của một giống lúa cũng thay đổi (nhưng không lớn) nếu gieo
trồng ở các thời vụ khác nhau, trong những điều kiện thời tiết, khí hậu, chân đất
khác nhau.
Số ngày ở thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng thay đổi theo giống lúa (giống lúa ngắn
ngày thì số ngày trong thời kỳ này rút ngắn và ngược lại). Số ngày ở các thời kỳ
sinh trưởng sinh thực và thời kỳ chín được ổn định ít hoặc nhiều. Như vậy sự khác
nhau trong suốt thời gian sinh trưởng được quyết định bởi số ngày ở kỳ sinh
trưởng sinh dưỡng.

11
Bài 4: THỜI KỲ SINH TRƢỞNG SINH DƢỠNG
CỦA CÂY LÖA
Nếu tính theo thời gian sinh trưởng thì Thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng của cây lúa
bao gồm từ giai đoạn: hạt nảy mầm, đẻ nhánh, phát triển lóng thân (cây lúa đẻ
nhánh tới số nhánh tối đa). Kết thúc thời kỳ này, cây lúa sẽ bước vào giai đoạn
phân hoá hoa (giai đoạn đầu tiên của Thời kỳ sinh trưởng sinh thực.

Trong thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng thì số dảnh và diện tích lá được tăng lên một
cách tối đa và kết thúc ở cuối thời kỳ. Các yếu tố nhiệt độ cũng như quang chu kỳ
đều ảnh hưởng rất lớn đến thời kỳ này. Đồng thời các yếu tố trên có thể làm tăng,
hoặc giảm thời gian của thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng. Các giống có thời gian
sinh trưởng khác nhau thì thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng cũng có thời gian khác
nhau, các giống càng dài ngày thì thời gian sinh trưởng sinh dưỡng càng dài. Ngoài
ra, kỹ thuật chăm sóc, bón phân… cũng ảnh hưởng đến thời gian sinh trưởng sinh
dưỡng của cây lúa.

12
Bài 5: THỜI KỲ SINH TRƢỞNG SINH DƢỠNG
CỦA CÂY LÖA: THỜI KỲ MẠ
Đối với lúa gieo thẳng (lúa sạ), sau thời kỳ nảy mầm là thời kỳ cây con rồi
bước vào thời kỳ đẻ nhánh khi cây có 4-5 lá thật. Còn ở lúa cấy thì phải qua thời
kỳ mạ. Căn cứ vào đặc điểm sinh trưởng của cây mạ có thể chia thời kỳ mạ ra 2
thời kỳ nhỏ: thời kỳ mạ non và thời kỳ mạ khoẻ.

Thời kỳ mạ non được tính từ lúc gieo đến khi ra được 3 lá thật. Trong thời kỳ
này vì phôi nhũ tiếp tục phân giải để cung cấp cho mầm và rễ nên tốc độ hình
thành các lá đầu tương đối nhanh, vì kích thước lá còn nhỏ nên nhu cầu dinh
dưỡng không đáng kể. Mặt khác ở dưới mặt đất rễ phôi cũng bắt đầu phát triển và
bước đầu hình thành vài lứa rễ đầu tiên, số lượng rễ không nhiều. Thời kỳ này khả
năng chống chịu của cây mạ kém.
Thời kỳ mạ khoẻ tính từ khi cây mạ có 4 lá thật cho đến khi nhổ cấy. Kết
thúc thời kỳ 3 lá, cây mạ chuyển sang thời kỳ sống tự lập, chất dự trữ trong phôi
nhũ đã sử dụng hết, cây mạ phải trực tiếp đồng hoá dinh dưỡng từ môi trường để
sống và phát triển. Thời kỳ này chiều cao cây mạ tăng rõ, có thể ra 4-5 lứa rễ, do
vậy khả năng chống chịu cũng tăng lên rõ rệt.

13

Tuỳ thuộc vào giống, mùa vụ, phương pháp, kỹ thuật làm mạ… mà thời kỳ
mạ dài hay ngắn. Tuy thời kỳ mạ kéo dài không nhiều nhưng có ý nghĩa đáng kể
trong toàn bộ quá trình sinh trưởng của cây lúa, bởi nếu tạo được mạ tốt, mạ khoẻ
là làm cơ sở cho quá trình đẻ nhánh và các quá trình sinh trưởng tiếp theo diễn ra
một cách thuận lợi.

14
Bài 6: THỜI KỲ SINH TRƢỞNG SINH DƢỠNG
CỦA CÂY LÖA: GIAI ĐOẠN ĐẺ NHÁNH
Sau khi cấy, cây lúa bén rễ, hồi xanh rồi bước ngay vào thời kỳ đẻ nhánh.
Đây cũng là thời kỳ có ý nghĩa quan trọng trong toàn bộ đời sống của cây lúa và
quá trình tạo năng suất của cây lúa sau
này.

Nếu điều kiện ngoại cảnh thuận lợi
thì sau khoảng 5-7 ngày cây lúa có thể bén
rễ, hồi xanh (trong vụ mùa, hè thu); nếu
điều kiện khí hậu thời tiết bất thuận như:
trời lạnh, âm u, thiếu ánh sáng… thì thời
gian bén rễ hồi xanh có thể kéo dài đến 15-
20 ngày, có khi kéo dài 25-30 ngày (vụ
chiêm xuân ở các tỉnh phía Bắc).
Ở thời kỳ đẻ nhánh, cây lúa sinh
trưởng nhanh và mạnh. Thời kỳ này cây lúa
tập trung vào các quá trình phát triển của
bộ rễ, ra lá và đẻ nhánh. Thời kỳ đẻ nhánh
là thời kỳ quyết định đến sự phát triển diện
tích lá và số bông, do đó cần chú ý đến các
biện pháp kỹ thuật nhằm làm tăng diện

tích lá để tăng khả năng quang hợp và tăng
số bông hữu hiệu là yếu tố quan trọng để
tăng năng suất lúa.

15
Bài 7: THỜI KỲ SINH TRƢỞNG SINH THỰC
CỦA CÂY LÖA
Nếu tính theo thời gian sinh trưởng thì thời kỳ sinh trưởng sinh thực của cây
lúa bao gồm từ: phân hoá hoa đến khi lúa trỗ bông, thụ tinh.
Nếu tính theo vòng đời: cây lúa có 10 giai đoạn sinh trưởng trong vòng đời
thì có thể tính 3 giai đoạn tiếp theo sau thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng của cây lúa
thuộc giai đoạn sinh trưởng sinh thực là:
4. Giai đoạn phân hoá hoa

5. Giai đoạn trỗ bông

16



6. Giai đoạn nở hoa thụ phấn thụ tinh.

Giai đoạn phân hoá hoa và hình thành cơ quan sinh sản (còn gọi là quá trình
làm đòng) được phân chia làm nhiều bước khác nhau. Có nhiều ý kiến khác nhau
về vấn đề này, nhưng tóm lại giai đoạn này trải qua các bước: phân hoá điểm sinh
trưởng => phân hoá gié cấp 1 => phân hoá gié cấp 2 => phân hoá hoa => hình
thành nhị và nhuỵ => hình thành tế bào mẹ hạt phấn => phân chia giảm nhiễm
tế bào mẹ hạt phấn => tích luỹ các chất trong hạt phấn => hoàn thành hạt phấn.
Tiếp theo giai đoạn phân hoá hoa là giai đoạn trỗ bông: đòng sau khi phân
hoá xong thì trỗ ra ngoài do sự phát triển rất nhanh của lóng trên cùng, khi toàn

bộ bông lúa thoát ra khỏi bẹ lá đòng là kết thúc giai đoạn trỗ.
Giai đoạn nở hoa, thụ phấn thụ tinh có thể bắt đầu cùng với quá trình trỗ
bông hoặc sau khi lúa trỗ xong (tuỳ theo giống) nhưng tuân thủ nguyên tắc: các

17
hoa ở đầu bông và đầu gié nở trước, các hoa ở gốc bông nở cuối cùng. Khi hoa lúa
nở, phơi màu cũng là khi hạt lúa được thụ phấn, thụ tinh. Thời kỳ này kéo dài
khoảng 35 ngày.


18
Bài 8: THỜI KỲ CHÍN CỦA CÂY LÖA

Ba giai đoạn cuối cùng trong vòng đời của cây lúa:
7. Giai đoạn hạt chín sữa,

8. Giai đoạn hạt chín sáp





19

9. Giai đoạn hạt chín hoàn toàn nằm trong thời kỳ chín của cây lúa. Cũng như thời
kỳ sinh trưởng sinh thực của cây lúa, thời gian của thời kỳ chín biến đổi không
nhiều trước những tác động của các yếu tố ngoại cảnh. Thời gian này kéo dài
khoảng 30 ngày.
Giai đoạn chín sữa bắt đầu sau khi phơi màu từ 5-7 ngày, chất dự trữ trong
hạt lúa ở dạng lỏng và trắng như sữa; hình dạng hạt đã hoàn thành, lưng hạt có

màu xanh; trọng lượng hạt trong thời kỳ này tăng rất nhanh, có thể đạt 75-80%
trọng lượng cuối cùng của hạt thóc.
Giai đoạn chín sáp là giai đoạn mà chất dịch trong hạt thóc dần dần đặc lại,
khiến cho hạt lúa cứng; màu xanh ở lưng hạt thóc dần chuyển màu vàng và trong
giai đoạn này trọng lượng hạt thóc tiếp tục tăng lên.

Giai đoạn chín hoàn toàn khi ta nhận thấy vỏ trấu từ màu vàng chuyển sang
vàng nhạt và hạt thóc chắc cứng, cũng là lúc hạt thóc đạt trọng lượng tối đa. Lúc
này có thể bắt đầu tiến hành thu hoạch lúa.

20



CHƢƠNG 2:
HẠT GIỐNG

21
Bài 9: HẠT GIỐNG LÖA
Mỗi một hoa lúa sau khi nở hoa, tung phấn, thụ tinh phát triển thành hạt
lúa. Hạt lúa nếu không bị lẫn phấn trong quá trình thụ phấn thì mang đầy đủ các
tính chất đặc thù về hình dáng, kích thước, màu sắc và nội chất… của một giống
lúa nhất định.
Một hạt thóc (bên trong chứa phôi - nằm ở dưới bụng hạt và phôi nhũ - hạt
gạo) sau khi chín trên đồng ruộng, hạt lúa có khả năng nảy mầm hoặc có những
giống sau một thời gian ngủ nghỉ sẽ trở thành hạt giống để gieo trồng cho các vụ
tiếp theo. Tuy nhiên để có hạt giống tốt trong sản xuất lúa thì người ta phải tiến
hành sản xuất giống lúa theo một quy trình kỹ thuật hết sức nghiêm ngặt thì hạt
giống lúa mới đảm bảo đúng giống, chất lượng giống cũng như sức khoẻ hạt giống.
Tuỳ theo nguồn giống đưa vào sản xuất và quy trình sản xuất mà có các cấp giống

khác nhau.
Hạt giống lúa sau khi sản xuất ra cũng phải qua một quá trình chế biến, bảo
quản theo các quy trình kỹ thuật nhất định như: phơi sấy sao cho hạt thóc đạt đến
một độ ẩm nhất định (hàm lượng nước chiếm khoảng 13%); hay sàng lọc để loại
bỏ hạt khác giống, hạt lép lửng không đủ tiêu chuẩn và bảo quản hạt thóc giống…
Ngoài ra người ta còn áp dụng một số các biện pháp kỹ thuật khác để xử lý
các mầm bệnh lưu giữ trong hạt thóc từ vụ trước trước khi đem ngâm ủ, gieo mạ.
Bài 10: CÁC BỘ PHẬN CỦA HẠT GIỐNG

Có thể phân chia các bộ
phận của hạt thóc như
sau:
Vỏ trấu: là phần vỏ
cứng của hạt lúa được bao
bọc phía ngoài hạt thóc và
là cơ quan bảo vệ các bộ
phận bên trong của hạt
thóc (chiếm trọng lượng
khoảng 20-21% so trọng
lượng hạt thóc. Một số
giống lúa phía đỉnh vỏ
trấu có râu.
Phôi nhũ: nằm dưới
bụng hạt, đây là bộ phận
sau này sẽ phát triển
thành mầm phôi và rễ

22
phôi. Bộ phận này có trọng lượng rất nhỏ, không đáng kể so với khối lượng toàn
hạt.

Nội nhũ (hạt gạo): được tạo bởi chủ yếu là tinh bột, đường, prôtêin và các
chất béo – đó chính là kho thức ăn dự trữ để nuôi phôi và hàm lượng tinh bột
chiếm đến 80% hạt gạo, còn khoảng 20% là các chất khác.
Nằm phía trong vỏ trấu và bao bọc phía ngoài nội nhũ là vỏ quả (biểu bì), vỏ
lụa và tầng Alơran.



Bài 11: QUÁ TRÌNH NẢY MẦM CỦA HẠT THÓC
Hạt thóc được ngâm trong nước, hút nước và ngậm nước tới mức nhất định
đủ điều kiện cho hạt thóc nảy mầm. Một loạt các chuyển hoá phức tạp xảy ra. Và
với tác dụng của men proteaza và peptoza, protit mới được chuyển hoá thành
pepton rồi thành axit amin. Lúc này phần lớn axit amin được tổng hợp thành sinh
chất giúp cho phôi phát triển. Tiếp đó, phôi được cung cấp glucoza, axit amin… thì
các tế bào phôi lập tức phân chia và lớn lên, trục phôi trương to và đẩy mầm, rễ ra
khỏi vỏ trấu, hạt nứt nanh rồi nảy mầm.
Khi hạt nảy mầm, các loại lá lần lượt xuất hiện theo thứ tự sau:

23



Lá bao hình vảy, không có diệp lục.
Lá không hoàn toàn: chỉ có bẹ lá, chưa có phiến lá.
Lá thật có đầy đủ bẹ lá, phiến lá, có khả năng hình thành diệp lục.
Những lá ban đầu thường ngắn và nhỏ, số lá trên một cây mạ, cây lúa được
tính từ lá thật thức nhất trở đi.
Đồng thời với quá trình nảy mầm, từ phôi cũng xuất hiện một rễ phôi (còn
gọi là rễ mộng hay rễ hạt). Rễ này phát triển dài ra và xuất hiện các lông tơ giúp

hạt hút nước trong thời kỳ đầu.
Thời kỳ từ lúc hạt nảy mầm cho đến khi có 3 lá thật là thời kỳ hạt sử dụng
chủ yếu các chất dự trữ trong hạt. Chỉ từ khi cây mạ có 4 lá và có 4-5 rễ phụ cây
mạ mới có thể sống hoàn tự lập.

24
Bài 12: CÁC ĐIỀU KIỆN CẦN THIẾT CHO SỰ
NẢY MẦM CỦA HẠT GIỐNG: NƢỚC
Để diễn ra quá trình chuyển hoá các chất dinh dưỡng trong hạt thóc, chuẩn
bị cho sự nảy mầm thì hạt thóc phải hút nước để tạo độ ẩm cho hạt thóc. Trong
vòng thời gian ít nhất 24 giờ ngâm trong nước hạt thóc mới có một lượng nước
được ngấm đồng đều vào toàn bộ hạt thóc.
Điều kiện để hạt thóc hút nước đạt đến độ ẩm thích hợp thì hạt thóc mới có
thể nảy mầm được là: trước khi ngâm ủ, hạt thóc giống bảo quản trong kho có độ
ẩm khoảng 13%. Về tốc độ hút nước của hạt thóc còn phụ thuộc vào các điều kiện
khác như nhiệt độ không khí, nhiệt độ nước.

Nếu hạt giống được ngâm ủ chưa đạt độ ẩm nhất định thì khó nảy mầm (khi
hạt nảy mầm lượng nước trong hạt chiếm 30-40%. Nhưng nếu ngâm quá dài, hạt
thóc hút nhiều nước, tinh bột trong hạt phân giải thành đường rồi hoà tan vào
trong nước làm tiêu hao chất dự trong trong hạt, đồng thời dễ làm cho hạt bị chua,
tạo điều kiện cho mầm bệnh phát triển, dẫn đến hạt sẽ bị thối hoặc mầm thóc
yếu.
Nhu cầu về nước để hạt thóc nảy mầm còn phụ thuộc vào giống. Các giống
lúa cạn, chịu hạn có khả năng hút nước và nảy mầm trong điều kiện đất tương đối
khô; nhưng các giống lúa chịu được nước sâu lại có thể nảy mầm tốt trong điều
kiện thừa nước.
Bài 13: CÁC ĐIỀU KIỆN CẦN THIẾT CHO SỰ
NẢY MẦM CỦA HẠT GIỐNG: KHÔNG KHÍ
Cùng với yếu tố nước, không khí cũng ảnh hưởng rất lớn đến quá trình nảy

mầm của hạt giống. Oxy rất cần thiết trong suốt đời sống của cây lúa và trong cả
quá trình nảy mầm. Cây lúa nước vốn sống trong điều kiện ruộng ngập nước nên
hạt giống có thể nảy mầm trong điều kiện yếm khí, thiếu oxy. Tuy nhiên trong

25
điều kiện đó hạt vẫn nảy mầm, nhưng lá bao kéo dài yếu ớt. Còn trong điều kiện
ẩm thì hạt giống nảy mầm nhanh, ra lá và ra rễ bình thường. Oxy rất cần thiết cho
quá trình hô hấp của hạt, nó giúp cho quá trình phân giải vật chất trong hạt và
quá trình phân chia tế bào mới (nếu thiếu oxy trong quá trình này thì tế bào kéo
dài, các lá ban đầu dài ra, yếu ớt).

Điều tiết bằng cách khống chế lượng oxy và
nước có thể điều khiển được sự phát triển của mầm
và rễ. Nếu thiếu oxy thì độ dài của mầm thóc vươn
nhanh nhưng rễ lại phát triển ngắn. Nước chứa rất
ít không khí, nên nếu hạt giống bị ngập quá sâu
trong nước thì phôi sẽ phát triển chậm và hậu quả
là mầm sẽ mảnh và yếu.