MÀU SẮC HOA VĂN TRÊN TRANG PHỤC NGƯỜI DAO ppsx

MÀU SẮC HOA VĂN TRÊN TRANG PHỤC
NGƯỜI DAO
Trang phục người Dao đỏ là một kho tàng vô cùng phong phú về các thể loại hoa văn
và màu sắc, được xử lý vừa tập trung vừa dàn trải trên tất cả các bộ phận, có thể lộ ra
rất rõ, nhưng cũng có khi lấp ló, ẩn hiện, nương tựa vào nhau.
Hoa văn và màu sắc được sử dụng trên trang phục của người Dao không đơn thuần
chỉ là những yếu tố làm đẹp mà mà còn là mối giao cảm giữa con người với thiên nhiên,
với cộng đồng, là sự biểu hiện lặng lẽ của tín ngưỡng truyền thống. Các môtíp trang trí
thường dầy đặc, đan xen, chen chúc trên trên cùng một bình diện mang nhiều chủ ý.
Trong các thành tố tạo nên vẻ đẹp và sự độc đáo của trang phục người Dao, một phần
quan trọng là màu sắc. Màu sắc từ tổng thể đến chi tiết đều toát lên cách nhìn, lối tư duy
độc đáo của sự sáng tạo cá nhân trong mối quan hệ cộng đồng. Những sắc thái riêng biệt
trên từng hoa văn cũng như tổng phổ chung của các hình thức trang trí trên trang phục tạo
nên sản phẩm vừa có giá trị nghệ thuật vừa mang yếu tố nhân văn sâu sắc.
1. Màu nền chàm đậm quyết định thành công của bản hòa tấu màu sắc của
trang phục người Dao
Với chất liệu vải tự dệt rồi nhuộm chàm, màu xanh đậm, chắc, khỏe làm nền cho
tổng phổ các màu sắc của hệ thống họa tiết dày đặc và sặc sỡ đã làm cho thị giác cảm
nhận sự tươi tắn, sinh động và lung linh của từng nhóm, từng sợi màu. Những nhóm màu,
sợi màu ấy tuy sặc sỡ nhưng khi được đặt và đứng bên màu chàm đậm đã không còn cảm
giác về sự chối, chói mắt và sống sượng mà tự bản thân những nguyên màu mang lại.
Màu chàm đậm được làm từ “lá của cây chàm (khuốn gàm)” rất thân quen của rừng núi
(1). Để có được màu chàm, người Dao phải trồng cây chàm, giống như trồng bông. “Cây
chàm thường được được trồng ở vườn nhà, ven nương, ven bãi suối, ven bờ ao hay xen
giữa các cây trồng khác và hầu như không phải chăm bón Sau khi thu hoạch, cây chàm
được ngâm trong chum vại cho ngấu, lọc lấy nước màu và trộn vào đó một lượng quả
thầu dầu cùng với vôi trắng. Phần lắng lại được gọi là cao chàm, người ta đem phơi khô
rồi để dùng dần. Muốn nhuộm vải, người ta pha cao chàm với nước sôi, nước lá ngải cứu,
sơn thục, tro bếp ” (2) và lần lượt nhúng những vuông vải vào thùng nước chàm.
Nhuộm chàm là công việc đòi hỏi phải là người có kinh nghiệm lâu năm. Từ khâu chọn
ngày đến việc nhúng, bóp, đập sao cho màu ngấm đều và bền chắc, không bị loang lổ

hoặc bị mốc. Công việc nhuộm chàm để làm nền vải phải tuân thủ những điều kiêng kỵ
rất nghiêm ngặt, như “không nhuộm chàm trong nhà ở. Khi nhuộm chàm không cho
người mà trong nhà có lợn đẻ, người có thai đi ngang qua. Người đang có tang, người
đang mang thai không được nhuộm chàm ”(3). Vì vậy, bản thân một khối màu chàm
nguyên của tấm vải đã mang đầy trong nó yếu tố tâm linh của cộng đồng người Dao. Nó
là nơi phơi trải tâm hồn, suy tưởng, làm nền cho các khối màu khác dàn trải và nhảy múa.
Màu chàm đậm cũng là màu sắc phù hợp với điều kiện lao động, khí hậu và phong
tục tập quán của người Dao cũng như nhiều tộc người ở miền núi. Trong điều kiện sống ở
bình địa cao, thời tiết lạnh mát, nguồn nước không dồi dào nên màu chàm đậm của trang
phục sẽ tạo cảm giác trầm, ấm và thường bền màu qua thời gian. Trước đây, “Môi trường
sống ở vùng núi, do núi non cách trở, địa hình phức tạp, giao thông không thuận lợi, đã
tạo nên sự ngăn cách và khép kín của văn hóa người Dao”(4). “Văn hóa người Dao thể
hiện rõ đặc điểm vùng núi, có tính cách bảo thủ khép kín và cô lập khá mạnh, những
thuộc tính văn hóa truyền thống và khá hoàn chỉnh”(5). Vì vậy, màu sắc và họa tiết trên
trang phục của họ có đặc điểm cố kết qua nhiều thế hệ, ít có sự thay đổi. Đặc biệt là sắc
chàm đậm cùng với hệ thống màu sắc khác đã tạo nên vẻ độc đáo của bộ trang phục cũng
như cấu kết lại những gì bền vững trong tâm thức, khó chuyển đổi, xa rời.
Trong tạo hình, màu đen, màu trắng là những màu có đặc điểm trung tính, nó
không phá phách hoặc làm thay đổi trạng thái của những màu đứng cạnh nó. Chính vì
vậy, màu chàm đậm, tự bản thân đã đảm nhận nhiệm vụ trung tính trên tổng thể toàn bộ
bản hòa tấu màu sắc phong phú đa dạng của trang phục người Dao. Trong quá trình chế
tác, người thêu đã khéo léo để lại những vị trí cần thiết của màu chàm khi bất chợt cần
một khoảng liên kết các màu chói gắt. Khoảng liên kết đó là điểm ngơi nghỉ của thị giác,
hoặc đó cũng chính là chiếc cầu nối dung hòa các khối màu mà bản thân nó rất khó đứng
gần nhau. Khoảng liên kết cũng làm nhiệm vụ buộc những màu có sắc thái mạnh có tiếng
nói chung trong tổng thể và phát huy hết những giá trị của bản chất riêng biệt.
Màu sắc được thêu trên trang phục sau một thời gian sử dụng có đặc điểm là cũ đi
và mờ về độ sắc nét, thay đổi về sắc thái. Khi tạo hình màu sắc trên tổng thể trang trí,
người Dao đã vô tình tạo nên diện mạo độc đáo cho trang phục khi mới cũng như sau
những tác động của yếu tố thời gian. Sau một thời gian sử dụng, chủ nhân của bộ trang

phục chợt nhận thấy: màu chàm đậm đã tan ra, nhòa đi và lan sang các màu cạnh nó tạo
nên một tổng phổ mới: không sặc sỡ lung linh, tươi mới như thưở ban đầu nhưng lại đằm
thắm, bền chắc và ẩn chứa những dấu tích của cuộc sống. Những màu nguyên chất khi
đứng cạnh màu chàm đậm thì được phơi bày giá trị độc đáo riêng, nhưng qua thời gian
khi được nhuốm cùng màu chàm đậm đó lại tạo nên một biến thể khác: đậm đà hơn, chín
hơn và linh thiêng hơn. Với những cô giá trẻ, màu chàm đậm tách với các nhóm màu
mạnh làm cho các cô vui tươi, hồn nhiên thì với những phụ nữ đã có tuổi, sau một
khoảng thời gian dài gắn bó với bộ trang phục, màu chàm tan hòa cùng các màu khác
dường đã khoác lên họ dáng vẻ chững chạc, sang trọng và đằm thắm hơn.
Rất nhiều tộc người thiểu số khu vực miền núi cao đều tự dệt vải nhuộm chàm và
chế tác trang phục với màu đen hoặc màu chàm làm màu chủ đạo. Tuy nhiên, vì các yếu
tố trang trí trên trang phục người Dao là giàu có và phong phú hơn nên nếu như màu
chàm đậm hoặc màu đen trên trang phục của các tộc người khác là nền cơ bản, loãng hơn
và là màu chủ đạo thì trên trang phục người Dao, bên cạnh những chức năng vốn dĩ đó,
nó còn là thành tố quan trọng, không khoan nhượng và luôn tìm đến sự thỏa hiệp khi
đứng cạnh các màu khác. Bản thân màu chàm đậm của trang phục người Dao lúc hiện lên
rõ ràng và khúc triết, lúc trốn sau, tan ra cùng với các màu khác làm cho nó hiện hữu ở
các cung bậc giá trị khác nhau đôi khi ở ngay trong trong cùng một thời điểm.
2. Sự đa dạng màu sắc trên trang phục người Dao thể hiện tư duy thẩm mỹ
độc đáo
Do có cách tạo hình họa tiết khác nhau nên màu sắc trên trang phục người Dao
cũng có nhiều kiểu phối hợp khác nhau. Các nhóm Dao có hình thức tạo hình họa tiết
bằng cách in sáp ong sẽ có cách sử dụng màu sắc họa tiết không đa dạng như các nhóm
Dao có cách thức tạo hình họa tiết bằng cách thêu tay, ghép vải và đính gắn các phụ kiện.
Tuy nhiên, nhóm người Dao tạo hình họa tiết bằng cách in hoa văn không nhiều nên về
cơ bản trang phục người Dao nổi bật nhờ hệ thống màu sắc sặc sỡ đa dạng trên trang
phục, đặc biệt là nữ phục của người Dao đỏ.
Nhìn tổng thể, vị trí và diện tích lớn nhất của trang phục người Dao là màu đỏ.
Màu đỏ ẩn hiện ở những họa tiết thêu tay, màu đỏ xếp thành băng dài ở những mảng
ghép vải và màu đỏ cũng chiếm vị trí trọng yếu, có diện tích lớn do những quả bông đỏ

của cách đính len tạo hình. Ngay trong bản thân một họa tiết, tuy có khá nhiều màu cấu
thành nhưng sự trở lại của màu đỏ một cách liên tục đã làm cho mảng họa tiết thường có
màu đỏ là chủ đạo. Ở họa tiết khác, do sự can thiệp của màu đỏ quá mạnh cùng với sự
tranh chấp của những màu khác đã tạo cho thị giác nhận diện được một màu thứ ba
không rõ ràng, khó gọi tên. Đó là sự thành công của màu đỏ hoặc là thành công của
người sử dụng màu đỏ trong việc phối màu cho trang phục.
Trong một không gian rừng núi đậm màu, mối liên kết các con người trong cộng
đồng du canh du cư thật sự là một nhu cầu cần thiết thì màu đỏ trên các bộ trang phục đã
đảm đương nhiệm vụ giữ lại thế cân bằng, làm ấm lên cuộc sống, là điểm nhấn cần thiết,
là sự loé sáng của tâm thức, sự chói lên của đời sống cộng đồng.
Nếu như màu đỏ được ví như điểm tựa tâm thức thì sự xuất hiện của màu trắng
trên các hình thức trang trí của bộ trang phục lại tạo nên một sự lung linh huyền ảo nhất
định. Màu trắng luôn đồng hành cùng màu đỏ trên trang phục người Dao. Ta có thể gặp
mảng màu trắng có diện tích lớn ở phần cuối cùng của tổng thể trang trí khi màu trắng và
màu đỏ kết hợp với nhau trong môtip họa tiết hình tam giác ngược xuôi sinh động. Ta
cũng có thể gặp màu trắng ở vị trí chặn ngang, chặn dọc một hệ thống màu đỏ đang lan
rộng hoặc màu trắng chen chúc, chanh chấp với màu đỏ trong từng chi tiết hoa văn. Màu
trắng là màu có sắc thái trung tính nên ở bất cứ vị trí nào nó cũng tạo cho thị giác sự hợp
lý cần thiết. Màu trắng chặn lại các màu dàn trải nhưng mang lại trạng thái mở cho thị
giác, màu trắng ẩn hiện nhưng lại giúp cho các màu khác loé sáng hơn, màu trắng chạy
ngang, chạy dọc làm cho tổng thể trang trí luôn ở thể chuyển động không ngừng. Màu
trắng đã cùng màu đen thực hiện tốt nhiệm vụ của nó là giữ lại thế cân bằng, tôn các màu
khác lên rực rỡ và hửng màu hơn.
Ngoài màu đỏ và màu trắng làm nhiệm vụ chủ đạo, hệ thống hoa văn trên trang
phục người Dao có sự xuất hiện của một số màu khác như màu vàng, màu xanh cây
Tuy nhiên, màu vàng lại có xu hướng tan ra và biến thể trong sự chen chúc, cạnh tranh
của các màu liền kề. Màu vàng được thêu trên trang phục qua thời gian cũng nhòa đi và
bị sự pha trộn của những màu bên cạnh tạo thành màu vàng có sắc đỏ, vàng có sắc nâu
Màu xanh cây được trang trí một cách chau chuốt và sử dụng ở những vị trí được chọn
lựa kỹ càng. Diện tích của màu xanh cây trên trang phục khá khiêm tốn, chủ yếu ở những

vị trí xen giữa, bổ sung, điểm xuyết. Tuy không xuất hiện nhiều và có diện tích không
lớn, nhưng những điểm màu xanh cây lại có tác dụng làm tăng sự sang trọng của bộ trang
phục bởi màu xanh cây ở đây có sắc độ cũng khá mạnh. Cùng với tần xuất xuất hiện ít,
nên ở những vị trí được đặt vào, màu xanh cây tạo cảm giác cho thị giác cảm nhận một sự
trong trẻo và dịu mát đến bất ngờ.
Màu sắc trang trí trên trang phục người Dao là một bản hòa tấu lung linh, huyền ảo
và bất tận. Nếu sự cầu kỳ của hoa văn tạo cho người xem có cảm giác về một lối tư duy
đa chiều nhưng chặt chẽ, khoa học thì sự lung linh của màu sắc khiến cho người ta cảm
nhận được đời sống nội tâm phong phú và sâu lắng. Màu và hoa văn đã phối hợp hài hòa,
hợp lý đến mức trang phục không còn đơn thuần chỉ là đảm đương công năng che thân,
giữ ấm mà nó đã trở thành là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, nơi thể hiện của những
bàn tay tài hoa điêu luyện và nơi trải nghiệm những rung cảm với cả thiên nhiên, đất trời,
cỏ cây hoa lá và chất chứa nguồn mỹ cảm tiềm tàng, nơi gửi gắm những yếu tố tâm linh
của đời sống cộng đồng.