Đề tài: " THẾ NÀO LÀ MỘT BÀI VIẾT CÓ TÍNH TRIẾT HỌC? " pot

Nghiên cứu triết học

Đề tài: " THẾ NÀO LÀ MỘT BÀI VIẾT
CÓ TÍNH TRIẾT HỌC? "
THẾ NÀO LÀ MỘT BÀI VIẾT CÓ TÍNH TRIẾT HỌC?

NGUYỄN HỮU ĐỄ (
*
)
Thông qua bài viết này, tác giả đưa ra những ý kiến trao đổi xoay quanh vấn
đề đánh giá tính triết học của một bài viết. Sau khi phân tích một số điểm cần
có sự thống nhất, tác giả đã luận giải để làm rõ rằng, một bài viết được coi là
có tính triết học phải thể hiện được ít nhất một trong những nội dung sau: 1)
Đề cập đến những vấn đề triết học chung; 2) Nêu lên những vấn đề triết học

cuộc sống; 3) Đề cập đến những vấn đề của các khoa học khác từ góc độ triết
học. Theo tác giả, đây là vấn đề không đơn giản, không dễ dàng. Vì vậy, để có
sự lý giải thực sự thuyết phục, có tính khoa học và sớm xác định hệ tiêu chí
đánh giá cụ thể, chính xác về tính triết học của một bài viết, cần có sự nghiên
cứu, trao đổi của các chuyên gia trong lĩnh vực này.

Vấn đề “Thế nào là một bài viết có tính triết học?” tưởng như đơn giản, nhưng
để có tiêu chí đánh giá một cách cơ bản, thống nhất, được nhiều người nhất trí
lại cần phải được phân tích, trao đổi, thảo luận một cách sâu sắc hơn, cụ thể
hơn. Vì vậy, có thể nói, đây là vấn đề đã xuất hiện từ lâu nhưng việc trả lời
một cách thoả đáng lại không hề dễ dàng, nhất là trong tình hình người nghiên
cứu triết học được tiếp cận với nhiều nguồn thông tin như hiện nay.
Để lý giải vấn đề này, trước hết chúng ta cần thống nhất một số luận điểm cơ
bản nhằm phân biệt triết học với các lĩnh vực tri thức khác ngoài triết học. Tôi
nói “ngoài triết học” chứ không phải là “các khoa học khác”. Bởi nói “ngoài
triết học” sẽ bao trùm được nhiều lĩnh vực hơn, chẳng hạn như quan điểm
sống, quan điểm chính trị, tư duy thường ngày, v.v Lâu nay, chúng ta vẫn
thường nhất trí một cách khái quát rằng, triết học khác các khoa học khác ở
chức năng thế giới quan và phương pháp luận của nó. Đối tượng nghiên cứu
của triết học là toàn bộ thế giới vật chất và tư duy của con người. Phương pháp
nghiên cứu của nó là khái quát hoá, trừu tượng hoá cao nhất, là đi từ trừu
tượng đến cụ thể, là kết hợp lôgíc – lịch sử ở tầm bao quát nhất, v.v Nói tóm
lại, cái mà triết học nghiên cứu là rộng nhất, bao trùm nhất, gồm cả tự nhiên,
xã hội và tư duy. Vì thế, phương pháp nghiên cứu của nó cũng phải “lớn” nhất,
có thể dùng để nhận thức được về đối tượng nghiên cứu. Nhờ vậy, chúng ta
mới có các luận điểm, quan điểm, v.v. ở tầm triết học, ở tầm khoa học liên
ngành, ở tầm các khoa học cụ thể và cả ở tầm đời sống thường ngày. Điều đó
lý giải rằng, tại sao cùng một quan niệm, khái niệm, phạm trù lại được nhiều
ngành sử dụng như vậy. Và khi sử dụng ở các tầm khác nhau như thế thì nội
dung của nó đã ít nhiều thay đổi: rộng hơn hoặc hẹp hơn, sâu sắc hoặc kém sâu

sắc hơn.
Luận điểm thứ hai chúng ta cần nhất trí là, khi nói một bài viết nào đó có tính
triết học, trước hết bài viết ấy phải dựa trên cơ sở triết học Mác - Lênin. Như
chúng ta biết, cho đến nay, triết học Mác - Lênin vẫn là đỉnh cao của tư duy
triết học loài người và bản thân triết học Mác – Lênin đã bao chứa trong nó
toàn bộ tinh hoa tư tưởng triết học của nhân loại trước đó. Vì thế, khi xây dựng
đường lối xây dựng xã hội mới ở nước ta hiện nay, Đảng Cộng sản Việt Nam
đã lấy chủ nghĩa Mác - Lênin, trong đó có triết học, và tư tưởng Hồ Chí Minh
làm cơ sở lý luận.
Tất nhiên, ai đó có thể phủ nhận điều này mà bài viết của người đó vẫn có thể
có tính triết học (vì rất nhiều nhà tư tưởng trước C.Mác, Ph.Ăngghen và
V.I.Lênin cũng như các tác gia triết học hiện đại sau này đều là những nhà triết
học và không thể nói các tác phẩm của họ không có tính triết học), nhưng đó là
triết học xa rời thực tế và ít nhiều không phản ánh đúng hiện thực khách quan.
Giả sử sau này có một hệ thống triết học khác cao hơn triết học Mác - Lênin
thì trong trường hợp như vậy, một bài viết từ lập trường triết học Mác - Lênin
cũng vẫn được coi là có tính triết học. Tất nhiên, ở đây, chúng ta đề cập đến
vấn đề từ một lập trường được coi là duy nhất đúng đắn, tuy nó vẫn cần tiếp
tục có sự bổ sung và phát triển. Xa rời lập trường đó, bài viết đã coi như bị loại
bỏ mà không cần xét thêm gì nữa.
Một luận điểm nữa mà chúng ta cũng cần có sự nhất trí, đó là xem xét triết học
Mác - Lênin theo phân tầng cấu trúc của nó. Có thể xem xét nó như là triết học
chung, triết học xã hội, triết học chính trị, triết học văn hoá, triết học đạo đức,
v.v Điều này liên quan đến vấn đề vận dụng triết học Mác - Lênin để giải
quyết các vấn đề cụ thể hay là mở rộng triết học Mác - Lênin sang các lĩnh vực
khác của đời sống xã hội, hoặc là nghiên cứu các lĩnh vực khác đó theo cách
tiếp cận triết học. Bởi vì, dù những vấn đề đó được lý giải theo phương diện
nào thì một bài viết thể hiện được một trong những phương diện ấy cũng đã
mang tính triết học rồi. Về ý này, tác giả biên soạn cuốn Những kiến giải về
triết học khoa học đã viết: “Triết học là tinh hoa của tinh thần thời đại nên nó

không những phát triển theo một mặt bằng mà còn theo khối, theo tầng lớp:
thứ nhất là lý luận cơ bản về bản thân triết học, thứ hai là sự kết hợp giữa triết
học và cuộc sống hiện thực, thứ ba là sự giao thoa giữa triết học và các ngành
khoa học khác”(1). Theo đó, bài viết sẽ có tính triết học nếu nó thể hiện được ít
nhất một trong ba nội dung trên.
Trên cơ sở sự nhất trí trên, có thể nói rằng, một bài viết có tính triết học phải
thể hiện được một trong những ý sau:
1/ Bài viết đề cập đến những vấn đề triết học chung.
Nếu bài viết đề cập đến một trong những vấn đề của triết học, chẳng hạn một
khái niệm, một phạm trù, một quy luật, một luận điểm triết học, v.v. thì đương
nhiên, bài viết đó có tính triết học. Về ý này, chúng ta còn có thể tiếp tục phân
chia nhỏ hơn như sau:
- Thứ nhất, đó là những vấn đề thuộc triết học Mác - Lênin. Bài viết phân tích,
lý giải những vấn đề đó một cách cụ thể hơn, hệ thống hơn hoặc phát triển hơn.
- Thứ hai, bài viết đề cập đến những vấn đề thuộc triết học phi mácxít, nhưng
tác giả đứng trên lập trường triết học Mác - Lênin để nhận định, đánh giá, phê
phán hoặc tiếp thu để bổ sung cho triết học Mác - Lênin. Đó có thể là những
bài viết phê phán một cách khoa học những tư tưởng của các nhà triết học phi
mácxít, tức là có sự đánh giá đúng, sai dựa trên quan điểm triết học mácxít.
- Thứ ba, những vấn đề lịch sử triết học. Đó là sự tái hiện, dựng lại một cách
hệ thống một tư tưởng triết học nào đó theo dòng lịch sử tư tưởng nhân loại.
Đó có thể là một tư tưởng triết học của một tác giả hoặc nhiều tác giả, của một
hệ thống triết học hoặc nhiều hệ thống triết học, của một trường phái triết học
hay của nhiều trường phái triết học khác nhau.
2/ Bài viết nêu lên những vấn đề triết học cuộc sống.
Nếu bài viết phân tích một vấn đề nào đó do cuộc sống đặt ra từ góc độ triết
học thì bài viết đó thể hiện được tính triết học. Ở đây lại nảy sinh vấn đề: thế
nào là từ góc độ triết học? Theo tôi, “từ góc độ triết học” có thể được hiểu theo
các khía cạnh sau:
- Thứ nhất, vấn đề đề cập bao trùm toàn bộ đời sống xã hội của một vùng, một

dân tộc, một quốc gia hay nhiều quốc gia mà khi phân tích nó, tác giả phải dựa
vào hệ thống lý luận cơ bản của triết học mácxít nhằm rút ra được những quan
điểm hoặc hệ thống quan điểm mang tính lý luận, chỉ đạo hoạt động thực tiễn
của con người.
- Thứ hai, toàn bộ nội dung bài viết toát lên một luận điểm, một nguyên lý nào
đó của triết học Mác - Lênin. Nó khác với ví dụ minh họa cho luận điểm triết
học ở tính hệ thống, tính lôgíc, tính nhất quán của vấn đề được trình bày.
- Thứ ba, những bài viết đề cập đến một tư tưởng, một quan điểm nào đó của
Đảng ta hoặc của một lãnh tụ cách mạng nhằm chỉ ra cơ sở lý luận, cơ sở triết
học của tư tưởng, quan điểm đó. Hoặc bài viết phân tích tính đúng đắn về mặt
triết học của các tư tưởng, quan điểm đó (chúng thể hiện nội dung của các
quan điểm triết học Mác - Lênin). Khía cạnh này lại được thể hiện ở các cấp độ
sau:
+ Thuyết minh cho đường lối của Đảng. Đó là những bài viết luận chứng cho
các quan điểm của Đảng, chỉ ra cơ sở triết học – khoa học của chúng.
+ Đưa ra cơ sở lý luận nhằm phát triển hơn nữa quan điểm của Đảng.
+ Xây dựng cơ sở lý luận cho việc hình thành những quan điểm mới của Đảng.
Qua những nội dung trên, ta thấy triết học có mặt ở tất cả các lĩnh vực của đời
sống xã hội, ở mọi phương diện đời sống tinh thần của con người. Vì vậy, đề
tài cho triết học nghiên cứu là rất rộng, rất đa dạng và phong phú. Đó chính là
triết học cuộc sống.
3/ Bài viết đề cập đến những vấn đề của các khoa học khác từ góc độ triết học.
Nếu bài viết thể hiện được sự giao thoa giữa triết học và các ngành khoa học
khác thì bài viết đó mang tính triết học. Đó là những bài viết thuộc các ngành
triết học khác nhau, như triết học đạo đức, triết học môi trường, triết học tôn
giáo, v.v Ngoài ra, đó có thể là những bài viết bàn về vấn đề nhận thức luận
và phương pháp luận của các khoa học khác hoặc dựa trên cơ sở những thành
tựu của các khoa học khác để làm sâu sắc hơn, hoàn thiện hơn và phát triển
hơn những luận điểm của triết học Mác - Lênin. Về phương diện này, một bài
viết được coi là có tính triết học cần đạt những yêu cầu sau:

- Thứ nhất, thông qua việc luận giải, khái quát những thành tựu của các khoa
học khác, bài viết minh chứng cho một luận điểm, quan điểm nào đó của triết
học (chẳng hạn, chứng minh mối liên hệ phổ biến hoặc các quy luật của phép
biện chứng, v.v.).
- Thứ hai, từ các quan điểm, luận điểm của triết học Mác - Lênin, tác giả làm
rõ cơ sở lý luận và phương pháp luận cho những nghiên cứu của một ngành
khoa học nào đó. Đây có thể tạm coi là sự cụ thể hoá vai trò của triết học trong
mỗi ngành khoa học cụ thể.
- Thứ ba, trên cơ sở những thành tựu và phát minh mới của các ngành khoa
học khác, bài viết làm sâu sắc hơn, phong phú hơn (hoặc đưa ra quan điểm triết
học mới) những nội dung của hệ thống quan điểm triết học Mác - Lênin.
Như vậy, một bài viết có tính triết học phải thể hiện được ít nhất một trong
những nội dung trên. Dựa trên những tiêu chí đó, chúng ta sẽ có những bài viết
thuần tuý triết học, có những bài viết thể hiện quan điểm triết học và có những
bài viết nghiên cứu các vấn đề đặt ra từ quan điểm triết học. Điều đó có thể
được coi là tương ứng với các cấp độ cấu trúc của triết học: triết học, triết học
ứng dụng và ứng dụng triết học. Nếu nhìn theo lát cắt khác, ta có triết học bao
gồm cả mặt bản thể luận và nhận thức luận, triết học bản thể luận, triết học
nhận thức luận. Tương ứng với chúng, ta có những ngành triết học trong những
lĩnh vực cụ thể của thế giới khách quan: triết học khoa học, triết học xã hội,
triết học văn hoá, v.v
Qua đó ta thấy, để đánh giá một bài viết có tính triết học hay không, trước hết
phải quy bài viết đó thuộc về dạng nào, từ đó chỉ ra nội dung của nó đã đáp
ứng được yêu cầu của dạng đó hay chưa. Nếu không làm như vậy, người ta rất
có thể đưa ra nhận xét về một bài viết hoặc là thiếu, hoặc là không có tính triết
học. Nhưng khi đặt vấn đề bài viết đó “thiếu” hoặc “không” có tính triết học
như thế nào thì người đánh giá lại rất lúng túng, hoặc trả lời một cách chung
chung và mơ hồ. Nếu không dựa trên một tiêu chí hoặc một hệ tiêu chí cụ thể
nào đó, việc đánh giá một bài viết có tính triết học hay không rất dễ rơi vào
một trong các trường hợp sau:

+ Đánh giá một cách chủ quan, cảm tính.
+ Không có sự thống nhất trong Hội đồng hoặc nhóm những người đánh giá.
Người này dựa vào tiêu chí này đánh giá là “không”, nhưng người khác lại nói
là “có”. Về vấn đề này, ta có thể nêu thí dụ sau để minh họa. Chẳng hạn, một
bài viết về quan hệ giữa giáo dục - đào tạo và vấn đề phát huy nguồn lực con
người. Nội dung bài viết trình bày vai trò của giáo dục - đào tạo đối với việc
xây dựng nguồn lực con người có chất lượng cao, phân tích khá sâu những vấn
đề thuộc giáo dục - đào tạo, chẳng hạn như vốn đầu tư, công nghệ giáo dục và
một loạt các thành tựu giáo dục - đào tạo của các nước như Singapo, Đài Loan,
Hàn Quốc, v.v. được đưa ra làm dẫn chứng. Khi đánh giá bài viết này, có ý
kiến cho rằng, bài viết ít tính triết học mà thiên về ngành giáo dục - đào tạo.
Nhưng lại có ý kiến khác cho rằng, triết học chính là mối liên hệ biện chứng và
bài viết đã phân tích được mối quan hệ giữa giáo dục - đào tạo và phát huy
nguồn lực con người, nên có tính triết học. Tất nhiên, đây chỉ là thí dụ, song nó
khá điển hình trong việc đánh giá các bài viết, luận văn, luận án những năm
gần đây. Một bài viết triết học, một luận văn, luận án triết học mà dung lượng
khá lớn dành cho những vấn đề cụ thể; trong khi chức năng thế giới quan,
phương pháp luận của triết học không hề được xét đến thì có thể coi là bài viết
thuộc lĩnh vực triết học được chăng? Còn mối liên hệ, có khoa học nào hoặc sự
kiến giải khoa học nào lại không đề cập đến? Khoa học nói chung có thể
nghiên cứu cái gì ngoài những mối liên hệ? Trên thực tế, chính vì không có
tiêu chí rõ ràng về vấn đề này nên nhiều học trò hay người viết đã phải hứng
chịu sự đánh giá chủ quan của người thẩm định. Hệ quả là người ta phải cố tạo
nên “quan hệ tốt” với người đánh giá. Đây cũng chính là một trong những
nguyên nhân sinh ra tiêu cực trong quan hệ giữa người được đánh giá và người
bị đánh giá.
Hiện nay, còn có tình trạng người viết thuộc lĩnh vực triết học chỉ chú trọng
đến những vấn đề cụ thể do xã hội đặt ra, mà quên đi cơ sở lý luận triết học
Mác - Lênin. Vì thế, để bài viết “có tính triết học”, tác giả cố gắng có nhiều
trích dẫn C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I.Lênin. Theo họ, như thế sẽ đảm bảo tính

triết học của bài viết. Thực ra, trong một nghiên cứu nghiêm túc, việc trích dẫn
các tác giả kinh điển chỉ được dùng đến khi thật cần thiết. Như chúng ta đã
biết, nếu tác giả là người đang học tập triết học thì việc trích dẫn là cần thiết,
nhưng đối với người làm công tác nghiên cứu triết học thì lại không nên quá
chú trọng vào điều đó. Vấn đề là ở chỗ, người nghiên cứu phải nắm được cái
“thần” trong quan điểm, luận điểm của các tác gia kinh điển để từ đó, phát
triển lên, chứ không phải dẫn nguyên văn, nguyên ý của những người đi trước.
Hơn nữa, việc trích dẫn hiện nay thường theo hướng: sau khi trình bày nội
dung cơ bản của câu văn định trích dẫn, tác giả lại trích dẫn chính câu văn đó
với hàm ý rằng, chính các nhà kinh điển đã khẳng định như vậy. Việc tiếp theo
cần triển khai như thế nào thì rất ít người làm được. Vì vậy, có người có nhiều
bài viết, nhiều công trình song ít được người trong ngành chú ý đến với tư cách
nhà khoa học. Thực trạng này không chỉ diễn ra trong ngành triết học, mà còn
biểu hiện trong một số ngành khoa học xã hội khác nữa. Chúng ta đã biết rằng,
hệ thống chủ nghĩa Mác - Lênin đồ sộ như vậy, nhưng khi đánh giá sự đóng
góp thực sự của các ông, người ta thường chỉ nói đến hai nội dung chính: chủ
nghĩa duy vật lịch sử - chủ yếu là quan điểm duy vật về lịch sử và học thuyết
giá trị thặng dư.
Vì vậy, đối với người nghiên cứu, khi viết bài nên chú trọng đến ý tưởng mới
hoặc cách đặt vấn đề mới hơn là việc “tầm chương trích cú”. Tính triết học của
một bài viết không phụ thuộc vào việc trích dẫn tư tưởng các nhà kinh điển của
chủ nghĩa Mác.
Nhưng, làm thế nào để bài viết có tính triết học? Để trả lời câu hỏi này, chúng
ta cần lưu ý đến một số khía cạnh sau:
Thứ nhất, việc lựa chọn đề tài nghiên cứu. Phải thấy được vấn đề triết học
trong đối tượng được lựa chọn. Nói cách khác, sự vật, hiện tượng được chọn là
có vấn đề về mặt thế giới quan hoặc phương pháp luận. Theo ngôn ngữ khoa
học, đó là “tình huống có vấn đề”.
Thứ hai, phương pháp trình bày. Bài viết được trình bày theo lôgíc của sự vật,
hiện tượng để dẫn tới kết luận có tính chất thế giới quan hay phương pháp

luận; hoặc từ thế giới quan, phương pháp luận triết học, bài viết phân tích vấn
đề nhằm chỉ ra bản chất, nguyên nhân của sự vật, hiện tượng đó.
Thứ ba, phần giải pháp. Đây là hệ quả của sự phân tích trên, được thể hiện ở
việc khẳng định những luận điểm, quan điểm của triết học Mác - Lênin hoặc
đưa ra những luận điểm, quan điểm mới mang ý nghĩa thế giới quan, phương
pháp luận. Bài viết phải tránh đi vào những giải pháp cụ thể, bởi như thế, vô
hình trung, triết học lại làm thay các khoa học khác hoặc các ngành khác. Trên
thực tế, triết học không bao giờ có thể làm thay những công việc cụ thể đó và
không bao giờ đạt được những kết luận như các khoa học cụ thể trực tiếp đưa
ra. Chúng ta không bao giờ được quên chức năng chính của triết học là thế giới
quan và phương pháp luận. Đưa ra các giải pháp cụ thể là chức năng của các
ngành khoa học cụ thể có liên quan. Cũng vì lý do đó mà chủ nghĩa Mác được
chia thành ba bộ phận cấu thành là triết học, kinh tế chính trị học và chủ nghĩa
cộng sản khoa học. Trong đó, chủ nghĩa cộng sản khoa học là hệ quả tất yếu
của hai bộ phận kia. Vì vậy, nhiều tác phẩm của Mác thuộc chủ nghĩa cộng sản
khoa học hơn là tác phẩm triết học.
Tất nhiên, để đạt được những điều này, ít nhất người viết phải có kiến thức
triết học căn bản. Đây là một yếu tố có ảnh hưởng quyết định đối với tính triết
học của bài viết.
Có thể có rất nhiều người không đồng ý hoặc phản bác toàn bộ những kiến giải
trên đây. Bởi lẽ, vấn đề tiêu chí của một bài viết có tính triết học và làm thế
nào để bài viết có tính triết học không đơn giản chỉ như những nội dung mà tôi
đã trình bày. Để có được cách lý giải thật sự thuyết phục và có tính khoa học,
chúng ta cần đi sâu tìm tòi, tổng kết, tập hợp nhiều hơn nữa ý kiến của các
chuyên gia trong lĩnh vực này. Mục đích của tác giả bài viết này chỉ nhằm nêu
ra vấn đề tưởng như rất cũ, rất đơn giản (vì xưa nay chúng ta vẫn làm và làm
thường xuyên) để góp vào việc xác định một hệ thống tiêu chí cụ thể, vừa giúp
người thẩm định bài viết thuộc lĩnh vực triết học có cơ sở để đánh giá chuẩn
xác, vừa giúp người viết khỏi lạc đề khi viết bài về lĩnh vực triết học và cũng
là cơ sở để họ có thể tranh luận với người thẩm định. Với mục đích đó, tôi mong

mọi người hãy đưa ra những tiêu chí của mình (vì bất cứ ai, với tư cách thầy giáo,
người hướng dẫn, người phản biện, v.v., đều đã từng nhận xét tính triết học của
một bài viết, cho nên họ đều đã có tiêu chí để đánh giá) và trên cơ sở đó, sớm
hình thành nên hệ thống tiêu chí theo cấp độ sau:
(1) Chung nhất, khái quát nhất,
(2) Chi tiết hơn, cụ thể hơn,
(3) Hoàn chỉnh hơn, khoa học hơn.
Cuối cùng, tôi thừa nhận rằng, những tiêu chí mà tôi đưa ra ít nhiều còn mang
tính chủ quan, vì chúng chưa được chứng minh và luận giải một cách đầy đủ,
khoa học và chắc chắn còn nhiều vấn đề mà bài viết này chưa thể đề cập đến.
Rất mong được mọi người quan tâm trao đổi./.

* Tiến sĩ, Phó trưởng phòng Triết học Mác – Lênin, Viện Triết học, Viện Khoa
học xã hội Việt Nam.
(1) Đỗ Anh Thơ (Biên soạn). Những kiến giải về triết học khoa học. Nxb Hà
Nội, 2006, tr.13 - 14.