Đề tài triết học " Một số nội dung cơ bản của phạm trù “Hiếu” trong Nho giáo sơ kỳ " pps

TRIT HOC, S 7 (218), THANG 7 - 2009
hng thng, Nho giao t Khng T
n Manh T, Tun T c goi la
Nho Tin Tn, Nho giao nguyn
thuy hay Nho giao s ky,  phn bit vi
cac bit phai cua Nho giao v sau, nh
Han Nho, Tng Nho, Minh Nho… Nho
giao s ky ban nhiu v hiu  va cung
tn nhiu cng phu  giang giai, nh ro
ni dung cua hiu, nhng khng a ra
mt nh ngha chung. Tuy theo tng
trng hp cu th ma ni dung cua hiu
c giang giai khac nhau. Song, tu
trung lai, hiu trong quan nim cua Nho
giao s ky co nhng ni dung c ban sau:
1. Nui dng, knh trong cha me
Thi Ty Chu, hiu chu yu c
dung nh mt pham tru cua tn giao 
ch vic thc hin nhng nguyn tc th
cung t tin va duy tr c noi ging ni
doi tng ng. n thi Khng T, y
ngha tn giao cua hiu c em gn lin
vi y ngha lun ly, ao c gia tc. Cung
t y tr i, cac quan h, pham tru ao
c (trong o co quan h cha me - con cai,
pham tru hiu) thng b chnh tr hoa.
Cac nha cm quyn thng khn kheo
chuyn hiu thanh trung  bin trung,
hiu thanh cng cu phuc vu cho nn thng
tr cua mnh. Nhn chung, trong xa hi
phong kin luc by gi, hiu ao, vi ni

ham rng hn ban cht cua chnh no, c
coi la c s tinh thn cua xa hi, duy tr s
n nh cua ch  gia tc.
n thi Xun thu - Chin quc, ch
 tng phap Ty Chu tan ra khin cho v
tr va quyn lc cua ai tng b giam i, v
tr c lp cua tiu gia nh c xac lp,
phu quyn trong tiu gia nh c  cao.
Bn canh o, y thc xa hi cung a phn
nao c ly tnh hoa, con ngi khng con
qua l thuc, s hai cac yu t siu nhin,
quy thn mt cach mu quang. Chu anh
hng cua iu kin xa hi o, tuy Khng
T khng bac bo, phu nh hoat ng t t
tng theo ngha hiu ao la truy hiu, song
ng coi ao hiu trc ht la lun ly gia
nh va vic phung dng cha me la tt
yu theo ung chun mc lun ly ao c.
Khng T va cac hoc tro cua ng u
khng nh rng, trach nhim cua ngi
lam con la phai phung dng cha me,
nhng nui ma khng knh th khng phai
la bao hiu. Cho nn, trong thin Vi
chnh, khi T Du hoi v ao hiu, Khng
T noi: “Ngay nay, thy ai co th nui
66
MMTT SS NNII DDUUNNGG CC BBAANN CCUUAA PPHHAAMM TTRRUU ¹¹HHIIUUºº
TTRROONNGG NNHHOO GGIIAAOO SS KKYY
TRN TH LAN HNG(*)
TRIU QUANG MINH(**)

Bai vit trnh bay bn ni dung c ban cua pham tru hiu trong Nho giao s ky. Th nht, v
nui dng, knh trong cha me, Khng T va cac hoc tro cua ng u cho rng, trong s bao hiu cua
ngi con i vi cha me, nui dng phai i lin vi knh trong. Th hai, gi gn thn th mnh 
nui ch hng cua ng cha cung la s bao hiu cac bc sinh thanh. Th ba, lam con th phai vng
li cha me, nhng khi cha me sai lm th con cung phai bit can ngn. Th t, hiu khng ch th
hin  long knh yu khi cha me con sng, ma con th hin  long tic thng va vic hanh l khng
cu tha, khng thai qua cua ngi con khi cha me qua i.
(*) Thac s, Trng ai hoc Mo - a cht.
(**) Thac s, Hoc vin Chnh tr - Hanh chnh khu
vc I.
MT S NI DUNG C BAN CUA PHAM TRU “HIU”
dng c cha me, th ngi ta goi la co
hiu. Nhng n nh ging cho nga th
ngi ta cung nui c vy. Cho nn nu
khng co long hiu knh cha me trong khi
nui dng, th nui cha me va nui cho
nga co g khac nhau?”(1). Ngha la, i
vi cha me, ngi co cng sinh thanh
dng duc mnh, ngi con phai co trach
nhim nui dng cha me khi cha me gia
yu. Nhng, vic thc hin trach nhim
y phai gn lin vi mt tm y knh trong.
o cung la im khac bit gia cach i
x cua con ngi vi con ngi va con
ngi vi con vt. Cach so sanh co phn
thng thn nay cua Khng T khng h
lam giam y ngha cua vic nui dng,
knh trong cha me, ma con lam cho vic
thc hanh ao hiu theo ung ngha cua
no tr nn rt thc. S thng nht gia

hanh ng va t duy khin cho vic lam
tron ao hiu khng n thun la hoan
thanh trach nhim, ma hn th, o la mt
vic xut phat t tnh cam yu thng,
trn trong cua ngi con i vi cha me.
Vic Khng T gn lin nt hiu vi nt
 (knh trong) cho thy ng rt  cao cai
gc  lam ngi. Tt nhin, theo t tng
cua Khng T, knh khng ch la knh
trong cha me, ma con la knh nhng bc
huynh trng, tc ngi ln tui hn
mnh. Song, ch ring t tng gn kt
vic nui dng vi vic knh trong cha
me cua Khng T cung a u  khin cho
nhng ngi lam con phai suy ngm lai s
i x cua mnh i vi cha me.
Khng nhng th, trong quan nim
cua Khng T, mi ngi con u phai
thy c rng, vic nui dng, knh
trong cha me hoan toan khng phai va
khng th la mt hanh ng nht thi, b
ngoai, ma o la vic t giac thc hin trong
mt qua trnh lu dai. V im nay, khi T
Ha hoi v ao hiu, Khng T noi: “iu
kho nht la con cai i vi cha me co gi
c ve hoa vui mai mai hay khng. Ch
con nh co vic g cn lam, con cai lam
thay cho cha me, co g ngon th mi cha me
n, y chc g a la co hiu?”(2). Nh vy,
co th thy, vi xut phat im mang yu

t duy vt nhng khng h siu hnh, cc
oan, Khng T yu cu ngi lam con vn
phai co tm hiu  thc hanh ao hiu
nh mt le tt nhin trong sut cuc i.
ang tic la, cac th h nha Nho v sau t
chu y n yu cu nay, ma thng nng v
thc hanh l nghi i vi cha me theo
nhng quy tc, chun mc a co.
Manh T a nht quan va tip tuc
phat trin ham y trn cua Khng T trong
lun thuyt cua mnh vi vic ng a ra
nm iu coi la bt hiu, o la: “Tay chn
chng chu c ng ma lam bt c vic g
 chm soc nui dng cha me khi gia
yu, o la iu bt hiu th nht. Ham m
c bac ru che ma qun mt vic chm
soc nui dng cha me khi gia yu, o la
iu bt hiu th hai. Chay theo cua cai,
ch bit lo cho v con ma qun mt vic
chm soc nui dng cha me, o la iu
bt hiu th ba. Thch an hat, ham sc
ep ma lam nhng vic  cha me b nhuc
nha, o la iu bt hiu th t. Thch
anh nhau va tranh u bao tn ma khin
cha me b tn tht nguy hai, o la iu bt
hiu th nm”(3). Theo o, vic khng
nui dng, chm soc cha me c Manh
T ch ra trc ht va coi la iu bt hiu
s mt. Bn canh o, mc du khng trc
tip khng nh v “knh” cua vn ,

nhng trong sach Manh T, chng 9,
Van chng chng cu thng, Manh T
cung khng nh: “Cai ch ch cua ngi
67
(1) Trn Trong Sm, Kiu Bach Vu Thun (bin
dch). T th. Nxb Qun i nhn dn, Ha Ni,
2003, tr.127.
(2) Sd., tr.127-128.
(3) Sd., tr.689.
TRN TH LAN HNG - TRIU QUANG MINH
con khng g ln bng lam cho cha me
c tn trong, khng g ln bng em ca
thin ha ra ma phung dng cha me”(4).
V sau, Tun T cung thng thn nhn
manh: “cm thu co cha con ma khng co
tnh phu t, co ging c ging cai ma
khng co ngha la i. Cho nn ao lam
ngi la phai bit bin bit”(5).
Nh vy, co th thy, ca Khng T,
Manh T va Tun T u nhn manh n
“tnh nhn”  phn bit ranh gii, ng
cp, cung nh s gn lin gia hai yu t:
con va ngi. Nu vic bao hiu cha me ch
dng  nui dng vi tn ch ct cho n
no, n ngon, th mi ch la cham ti ng
bin cua ngha vu, ch cha n c vi
ban cht ngi ch thc. Tuy nhin,  co
th phung dng va knh trong cha me th
theo Khng T, khi “cha me gia con sng”
ngi con “khng c i chi xa”, “nu co

i th phai noi ro ni nao cu th”(6). Tuy
yu cu nay khng c t thanh mt ni
dung ring bit, nhng lai co tnh cht chi
phi manh me i vi hanh ng cua cac
nha Nho. V c ban, Nho giao s ky yu
cu phn lam con i phai bao, v phai vao
trnh  cha me c bit va cung la 
vn hoi cha me xem ngi co iu g cn
dn hay khng. Quan im nay co y ngha
giao duc su sc, nhng v sau, cac nha
Nho lai thng hiu la khi cha me con
sng, phn lam con gi ch hiu khng
c i xa. Chnh v vy, no lai tr thanh
mt trong nhng nguyn nhn km ham
s phat trin cua con ngi, i khi lai la
cai c  ngi ta ln tranh trach nhim
i vi cng ng, xa hi.
2. Gi gn thn th mnh  ni ch
hng cua ng cha
Gi gn thn th mnh  ni ch
hng cua ng cha cung la th hin s
ham n i vi cac bc sinh thanh. Ni
dung nay xut phat t s sung knh i
vi cai c sinh si, tip ni va coi trong
cai gc cua ngi Trung Hoa. Theo o,
sinh mnh cua ngi con la do cha me
trao cho. Ngi con co trach nhim quy
trong ban thn mnh va tip ni qua trnh
sinh thanh ma ng cha a tao dng c.
Theo Hiu kinh, t hnh hai n toc,

da cua ngi con u la cua me cha cho va
do vy, ngi con phai co trach nhim gi
gn thn th mnh. Sau nay, khi phat trin
quan im o cua Khng T, Manh T,
trong chng Ly lu chng cu thng,
cho rng: “Trong cac vic cn phung s th
vic nao la quan trong nht? Vic phung
s cha me la quan trong nht. Trong
nhng vic phai gi gn th vic nao la
quan trong nht? Vic gi gn thn th cua
mnh la quan trong nht… Ke chng bit
gi gn, lai con huy hoai thn th mnh cho
n mang bnh vng tt, th ma lai co
th phung s cha me ch hiu, iu nay ta
cha tng c nghe noi bao gi”(7). Ro
rang, hiu theo ngha nay khac hn vi
nhng cu chuyn “ngu hiu”, nh xeo tht
ui, khoc mng, nm bng ma hu Nho
v sau thng vin dn ra  lam tm
gng hiu. Bn canh o, quan im nay
con th hin tnh nhn vn, tm long cua
cha me i vi con cai, bi theo Khng T:
“Lam cha me ch lo s con mang bnh tt
ma thi”(8). Cha me khng yu cu ngi
con thc hanh ao hiu phai hy sinh tm
thn mnh, cang khng cho phep ngi con
t coi re ban thn. Thn th la cha me cho
mnh, nng niu chm bm t tm be,
ngi con phai gi gn thn th cua mnh,
o la tin  khng th thiu  ngi con

tn tai va thc hin ao hiu.
68
(4) Sd., tr.710.
(5) Nguyn Hin L - Gian Chi. Tun T. Nxb Vn
hoa, Ha Ni, 1994, tr.236.
(6) Xem: Trn Trong Sm, Kiu Bach Vu Thun
(bin dch). Sd., tr.176.
(7) Sd., tr.668.
(8) Sd., tr.127.
MT S NI DUNG C BAN CUA PHAM TRU “HIU”
Quan nim cua Nho giao s ky coi gi
gn thn th la mt ni dung cua hiu ao
mang yu t duy vt va cho thy tnh bin
chng su sc. Theo chui bin chng v
cung y, xut phat im cua tn tai cung
chnh la tn tai trong qua trnh sinh
thanh. Chnh v vy, ao hiu quy nh
ngi con khng ch phai quy trong sinh
mnh cua mnh, ma con phai co trach
nhim tip ni sinh mnh cua t tin. V
sau, ham y tip ni sinh mnh bng cach
sinh con ni doi c tach ra thanh mt
ni dung c lp. Do o, gi gn thn th
mnh c xem la cai gc cua sinh thanh,
theo ngha duy tr tn tai ring  ni tip
ch hng s nghip chung cua t tin.
Theo Khng T, khi ngi cha con
sng th quan sat ch hng cua ngi
con, khi ngi cha cht th quan sat hanh
vi cua ngi con. Nu ba nm sau khi cha

mt, ngi con khng thay i nhng quy
tc cua ao lam con i vi cha, nh vy
c goi la ngi con co hiu vy(9). Tc
la, phn lam con, luc cha con sng th
nht nh phai xem cai ch hng o va c
gng hoan thanh s nghip ma cha ng
khi dng. Khi cha mt i, nu ngi con
co nh thay i g th nht nh cung
phai i ht ba nm tang ch, trc la to
long hiu knh vi cha, sau la co thi gian
 nh hnh s thay i cho cn thn.
Nhng, ngi i sau t ban v y nay cua
Khng T, ma thng nhn manh n
vic lam con phai thi c ra lam quan 
lam tn trong, rang danh cho cha me;
ngha la, lam cho cha mnh t lam cha cua
mt ngi thng tr thanh lam cha cua
quan to, thm ch tr thanh lam cha cua
thin t, la cach bao hiu tron ven nht.
Mt mt, quan nim nay cua Nho giao s
ky co tac dung khuyn khch moi ngi ra
sc hoc tp, phn u  c dng danh
hin thn; mt khac, no tao ra xu hng
trong chc tc, quyn lc, t gn vao ban
cht cua vic thc hanh ao hiu theo
ung ngha.
3. Can ngn cha me khi ho sai lm
Cac nha Nho s ky cho rng, lam con
th phai vng li cha me, nhng khng
yu cu thc hanh hiu mt cach thu

ng, cng nhc, mt chiu. Cung ging
nh trung vi vua phai bit nghe theo
vua, vu dn vua i theo nhn chnh, ngi
con co hiu phai bit vng li cha, che li
cho cha, nhng cung phai bit can ngn
cha  tranh sai lm. iu o c coi la
hp ao. Bi th, khi Dip Cng - Cng sai
tri huyn Dip, nc S, k chuyn mt
ngi cha bt trm d, con i t cao, coi o
la tm gng ngay thng, Khng T
khng ng y va cho rng, tnh ngay
thng a ngu trong vic cha du li cho
con, con du li cho cha. Nhng, trong
sach Hiu kinh, chng 15, Gian tranh
(Can ngn) lai nhc nh: “Tong phu chi
lnh, hu an c vi hiu h”(10). Ngha la,
con theo cha cha chc a la hiu. Vy
phai chng t tng cua Khng T co mu
thun? Tht ra, t tng Khng T v
vic i nhn x th rt bin chng, linh
ng, mm deo. Theo o, ngi con hiu
thao ngha la phai tuy trng hp, hoan
canh ma thc hin ao hiu theo cac quy
tc, chun mc a co, ch khng phai
nht nht vng theo li cha. Noi cach
khac, cac nha Nho s ky cho rng, lam con
th phai vng li cha me theo ung
nguyn tc cua “knh”, nhng khng yu
cu thc hanh hiu mt cach thu ng,
cng nhc, mt chiu. Ngi con co hiu

ngoai vic vng li cha con phai bit can
ngn, ch ve  cha tranh sai lm, tranh
mang ting bt ngha vao thn. iu o
c coi la hp ao.
69
(9) Xem: Sd., tr.115.
(10) oan Trung Con, Huyn Mc ao Nhn (dch).
Hiu kinh. Nxb Tng hp, ng Nai, 2003, tr.78.
TRN TH LAN HNG - TRIU QUANG MINH
V sau, Tun T giai thch ky hn y
cua Khng T v vic con khng theo mnh
cha nh sau: “Tong mnh tc thn nguy,
bt tong mnh tc thn an, hiu t bt
tong mnh nai chung; tong mnh tc thn
nhuc, bt tong mnh tc thn vinh, hiu t
bt tong mnh nai ngha; tong mnh tc
cm thu, bt tong mnh tc tu sc, hiu t
bt tong mnh nai knh”(11). Ngha la, co
ba trng hp con khng vng mnh cha:
mt la, vng mnh th ngi thn nguy,
khng vng mnh th ngi thn yn. Gp
trng hp nay, ngi con hiu khng
vng mnh la ung. Hai la, vng mnh th
ngi thn nhuc, khng vng mnh th
ngi thn vinh. Gp trng hp nay,
ngi con hiu khng vng mnh la ngha.
Ba la, vng mnh th khng khac g loai
cm thu, khng vng mnh th hp l giao.
Gp trng hp nay, ngi con khng vng
mnh la knh. Noi cach khac, co nhng vic

nn tong ma bt tong la bt hiu, khng
nn tong ma tong th dn n bt chung
(khng ung). Trong ba trng hp cu th
trn, ngi con khng theo mnh cha lai la:
ung, ngha, knh.
V ly va v tnh, con phai vng li cha
me, nhng nu vng li mt cach thu
ng, cng nhc, theo ca y sai, gy anh
hng n ca cha me th lai la hai cha me.
Chnh v vy, ban thn ngi con cung
phai lun c gng hoc hoi  co kin thc
phn bit cac hanh ng ung sai, phai
trai. Ch khi nhn thc c ung ban
cht vn  th ngi con mi bit nn
vng mnh cha, hay can ngn cha. Mc du
y la quan im tch cc, co tnh hai
chiu, mm deo va bao ham yu t dn chu
cua Nho giao s ky, nhng co th thy, khi
c trin khai trn thc t th tnh phuc
tung cua ngi con i vi cha me vn
c yu cu nng hn. Chng han, khi
cha sai th ngi con phai ht mc khuyn
can, nhng nu khuyn khng c th
phai knh ma khng c trai, nu cha me
co gin ma bt chu kh s cung khng
c oan than. y cung co th coi la mt
trong nhng nguyn nhn khin cho Nho
giao thng b nhn nhn gn vi tnh gia
trng, bao thu, mt chiu nhiu hn la
vi tnh tin b, linh hoat, bin chng

trong vic x ly cac mi quan h xa hi.
4. T t theo l, khng cu tha, khng
thai qua
Theo quan im cua Nho giao s ky,
long knh yu i vi cha me la gc cua
hiu. Nhng, hiu khng ch th hin 
long knh yu khi cha me con sng, ma
con th hin  long tic thng va vic
hanh l khi cha me qua i. V vic nay,
“co ln T Cng hoi: Ngi cht ri co bit
g na khng? Khng T tra li: Nu ta
noi ngi cht ri ma con bit th s
nhng con chau hiu thao liu cht theo
ng cha; nu ta noi ngi cht ri ma
khng bit g th s con chau bt hiu, cha
me cht bo khng chn”(12). Ngha la, cai
quan trong khng phai la c cng tm xem
ngi cht a sang th gii bn kia con
bit g v th gii nay hay khng, ma vn
 la vic hanh l cua con chau sau khi
cha me qua i. Khng T coi vic con
chau tin cha me sang th gii khac la c
ch hiu thun, nhng ng cung lun nhc
nh rng, moi vic u khng c thai
qua, bt cp, chng han: khng n mc
ep e, loe loet; khng khoc loc n non;
khng la iu vn ve  noi ; cung
khng v thng cha me mt ma khng coi
trong ban thn, bo n, bo ngu ba ngay.
Quan nim nay thng nht vi ni dung

yu cu ngi con hiu thao phai bit trn
trong ban thn mnh, ng thi cung th
70
(11) Nguyn Hin L, Gian Chi. Tun T. Sd.,
tr.159.
(12) Xem: Trn Trong Kim. Nho giao tron b. Nxb
Vn hoc, Ha Ni, 2003, tr.62.
MT S NI DUNG C BAN CUA PHAM TRU “HIU”
hin mt trong nhng c im chung cua
trit thuyt Trung Hoa c ai la coi trong
s cn bng, hai hoa, phan i moi s pha
cach, vt ngng.
Sau o, Manh T phat trin quan im
cua Khng T va nhn manh rng, vic
phung dng cha me khi cha me con sng
cha ang k la vic ln lao cua ke lam con,
mai tang cha me trong cn t bit mi la
vic trong ai hn ht cua ngi con co
hiu. Ging Manh T, Tun T cung cho
rng, t t la to cai tnh y, tng nh, hm
m cai long trung tn, knh ai rt mc, la
nghi l giai bay long trung thanh, cung
knh mt cach trang trong nht va do o,
cn th ngi cht nh th ngi sng, suy
t long th ngi sng ma tng tang ngi
cht, khng coi cht khac sng, khng coi
mt khac con, cho s chm dt vi bt u
la mt. o chnh la cai nghi thc  hoan
thanh ao lam ngi.  to cai tnh cua
ngi sng i vi ngi cht, cn lam cho

s cht thm phn trang trong.
Nh vy, nu  Khng T, vn  a
tin ngi a khut cung la mt trong
nhng cach th hin ao hiu va i lin vi
o, Khng T cung nhc nh a ma la s
bt thng, cho nn tranh n mc ep,
khng khoc loc vt va, khng tu nhac n
ao, cang khng c v au xot ma khng
thit n tm thn mnh , th cac hoc tro
cua ng lai thng lam cho vic “th thac”
thanh rm ra, cng nhc, thm ch con
vt qua gii han ba nm, khin cho vic
thc hanh ao hiu theo ngha nay tr
thanh quy nh kht khe n khc nghit,
gy ra nhiu hu qua ang tic.
Thc hanh ao hiu theo quan im
cua Nho giao s ky thay i tuy ni, tuy
luc, song lun c t  v tr quan trong
nht. Tuy nhin, ch hiu  y chu yu
noi v ao hiu cua ng nam nhi, ch
khng phai ao hiu chung cho tt ca moi
ngi; hiu chu yu la vi cha, ch khng
phai vi ca me… Thanh ra, quan im cua
Nho giao s ky v hiu vn th hin nhiu
tnh ng cp va thai  trong nam khinh
n. Khng nhng th, theo quan nim cua
Nho giao s ky, “bt hiu co ba iu, trong
o khng co ngi ni doi la iu bt hiu
ln nht”(13). Nhng ni dung nay vn
con tn tai va co mt anh hng khng

nho trong xa hi ngay nay va la mt trong
nhng nguyn nhn cn ban lam giam
tnh tch cc, nhn ao cua pham tru hiu
noi ring va cua Nho giao s ky noi chung.
Mc du con nhiu y kin khac nhau v
“cng” va “ti” cua Nho giao trong lch s,
song gat sang mt bn nhng mt han ch
nht nh, quan nim v hiu cua Nho
giao s ky a thc s  lai nhng gia tr
ang trn trong, vt thi gian. Trong khi
o, “i vi ngi Vit Nam, Nho giao con
hn la mt hoc thuyt ghi chep trong sach
cua thanh hin; o la mt di san cua lch
s, mt di san c ban  tip thu,  chng
lai,  vt qua trong qua trnh chuyn
bin lch s ma t nc ang phai trai
qua trong thi ai hin nay”(14). S khng
nh nay co th cha tht s thoa ang,
song ro rang, vic tr lai nghin cu va
khai thac su hn nhng ni dung c ban
cua pham tru hiu trong Nho giao s ky
noi ring va Nho giao noi chung khng ch
co y ngha ly lun, ma con co gia tr thc
tin su sc i vi s phat trin cua xa
hi Vit Nam hin ai - mt xa hi ang
phai i mt vi khng t vn  nan giai,
ma  tra li c nhng vn  o th rt
cn phai tr lai vi nhng gia tr nhn tnh
c ban  lam ngi. Trong bang gia tr
nhn tnh o, c hiu vn lun c coi la

im xut phat va cung la chun mc 
anh gia nhng gia tr khac.

71
(13) Trn Trong Sm, Kiu Bach Vu Thun (bin
dch). T th. Sd., tr.670.
(14) Nguyn Khc Vin. Ban v ao Nho. Nxb Th
gii, Ha Ni, 2003, tr.4.