TÌNH HUỐNG TRUYỆN ĐÔI MẮT CỦA NAM CAO ppsx

Công ty Cổ phần Đầu tư Công nghệ Giáo dục IDJ

www.hoc360.vn



1
TÌNH HUỐNG TRUYỆN ĐÔI MẮT CỦA NAM CAO
TS Chu Văn Sơn

1. Không thuộc vào hàng những kiệt tác của Nam Cao, nhưng
Đôi mắt
vẫn là sáng tác
xuất sắc của ông sau cách mạng. Và so với "mặt bằng" truyện ngắn đương thời, thì nó vẫn cứ
là một cái đỉnh. Có lẽ vì thế mà kể từ độ vừa ra đời cho đến nay, bước sang thế kỉ mới rồi, nó
vẫn cứ gây dư luận. Mà xem ra, mọi tranh cãi vẫn là từ cái anh chàng văn sĩ Hoàng ấy. Tôi
không muốn chỉ cái việc đồng nhất anh ta với nguyên mẫu. Đấy là một sai lầm "lịch sử" khiến
Hoàng nghiễm nhiên thành cái bóng đè lên thanh danh nhà văn Vũ Bằng mà phải đến cuối thế
kỉ trước mới hoá giải được1. Điều tôi muốn đề cập ở đây là cách hiểu khác nhau về thực chất
của Hoàng và ý đồ nghệ thuật của Nam Cao. Nhìn lướt thì ý kiến chia làm hai thời kì. Trước đổi
mới, xem chừng khá thống nhất. Người ta vẫn thấy Hoàng thuần là phản diện, và thái độ của
Nam Cao với nhân vật này là phê phán, lên án. Tuy rằng chưa phải việc hiểu đã tới độ cần
thiết. Nhưng kể từ đổi mới trở đi, bắt đầu thấy nảy ra loại ý kiến cho rằng: người đọc đã quá
khắt khe với Hoàng, thái độ Nam Cao không gay gắt đến thế. Và thậm chí, có vẻ như Nam Cao
còn khắc họa Hoàng như một trí thức tỉnh táo, đã thấy trước những hạn chế của người nông
dân đi làm cách mạng vào giữa lúc quần chúng đang lên ngôi; nên đã coi Hoàng như một thứ
tiên tri đi trước thời đại.
Xem ra, xung quanh truyện
Đôi mắt
của Nam Cao, tồn tại cả "vấn đề đôi mắt" của bản
thân người đọc nữa thì phải!

Chả biết, cái ý kiến "cấp tiến" nhân luồng gió đổi mới này có "tiến" được "cấp" nào
không, mà thấy bất chấp cả những nguyên tắc tối thiểu của việc tiếp nhận nghệ thuật. Trước
hết là nguyên tắc lịch sử. Đó là gán cái nhìn của ngày hôm nay cho một tác phẩm quá khứ. Bấy
giờ, cuộc cách mạng tháng Tám đã tạo ra một sự đổi thay ghê gớm. Nhiệt tình bỏng cháy và
niềm tin đơn giản thường khiến người ta nhảy từ cực đoan này sang cực đoan khác. Trí thức
bấy giờ đều muốn đoạn tuyệt hoàn toàn với "con người cũ" của mình, đều kiên quyết "lột xác".
Thấy mình có lỗi với quần chúng, lạc lõng trước nhân dân, lạc loài trước dân tộc. Nhất nhất đều
lấy quần chúng ra để làm mẫu, làm gương. Chỉ có quần chúng là vĩ đại, là vạn đại.…Tất cả đều
thành tâm, thành kính, hồ hởi. Tuyệt nhiên chưa có chỗ để đặt những dấu hỏi cho hoài nghi
hay xét lại. Như tuyệt đại đa số văn nghệ sĩ trí thức đương thời, Nam Cao cũng không là ngoại
lệ. Điều ấy có hiện ra ngay cả trong truyện ngắn này chứ không phải đâu xa. Cứ đọc lại cái
đoạn Độ ngẫm nghĩ về đôi mắt của Hoàng trong đối sánh với toàn bộ thời buổi kháng chiến bấy
giờ thì khắc biết. Tức là Nam Cao đã viết
Đôi mắt
bằng nhận thức đương thời, bằng niềm tin
đương thời. Trong cái tâm thành đến mức ngây thơ kia của Nam Cao, làm gì đã có chỗ cho một
chút hoài nghi nào, dù chỉ là thoáng qua, nói gì đến cái gọi là sự tỉnh táo đi trước thời đại từa
tựa như là xét lại đó. Nhìn ra những méo mó của cuộc đời là bởi đôi mắt ráo hoảnh của Hoàng,
chứ quyết không phải bởi tiên cảm nhạy bén thuộc năng lực tiên tri của Hoàng. Đó là hai
Công ty Cổ phần Đầu tư Công nghệ Giáo dục IDJ

www.hoc360.vn



2
nguyên uỷ hoàn toàn khác nhau, gắn với hai bản chất khác nhau. Chả nên đánh đồng. Đánh
đồng là ngộ nhận, là làm hại chứ đâu phải làm sang gì cho Nam Cao. Tự thân tư tưởng Nam
Cao đã đủ vĩ đại rồi. Ông không cần đến sự làm sang vô lối nào nữa đâu.
Ý tưởng "cấp tiến" kia cũng không đếm xỉa gì đến mối liên hệ mật thiết giữa các sáng

tác cùng thời của cùng tác giả. Truyện ngắn
Đôi mắt
được viết gần như cùng thời điểm với
Nh
ật kí ở rừng
. Nếu nhật kí là nơi bộc lộ khá trực tiếp những suy tư và ý đồ nghệ thuật, thì
truyện ngắn là chỗ các ý đồ kia đã hoá thân thành hình tượng sống động. Ai cũng biết trong
Nh
ật kí ở rừng
, Nam Cao có nói đến một loại người mà ông gọi là những tên "bố vấu", chúng là
những trí thức nửa mùa, với những biểu hiện: không yêu một cái gì, không làm việc gì, chúng
chỉ giỏi chửi đổng. Có thể nói một trong những tên "bố vấu" như thế đã hoá thân thành Hoàng.
Tiếp nhận nhân vật Hoàng không thể cắt lìa khỏi mối liên hệ gần gũi và thống nhất đó.
Tuy nhiên, những nguyên tắc trên bị vi phạm cũng chưa thật đáng ngại lắm. Loại ý kiến
"cấp tiến" kia còn bất chấp một nguyên tắc quan trọng hơn của việc cảm thụ nghệ thuật đó là
hiểu nhân vật thoát li khỏi cấu trúc nghệ thuật của tác phẩm. Không ai không thấy rằng
Đôi

m
ắt
là truyện ngắn ít nhiều có tính luận đề. Luận đề bao trùm chính là Đôi mắt. Nghĩa là cách
nhìn người nhìn đời. Luận đề ấy được hiện hình rất sắc nét nhờ một tình huống truyện đặc sắc.
Toàn bộ truyện ngắn này xoay quanh một tình huống chủ chốt: cu
ộc gặ
p g
ỡ vừa thân thiện
v
ừa gượng gạo của hai nhà văn vốn l
à b
ạn viết của nhau, nhưng bây giờ đ

ã r
ất khác nhau về
l
ối sống, chỗ đứng v
à cách ngh
ĩ
, đó là Hoàng và Độ. Cuộc gặp gỡ như thế đã quyết định đến
tính đối thoại trong cấu trúc tác phẩm.
Đôi mắt
là cuộc đối thoại giữa hai nhân vật - hai nhà
văn - hai tư tưởng… mà tựu trung là cuộc đối thoại của hai "đôi mắt". Cuộc gặp gỡ và tính chất
đối thoại như thế cũng quyết định đến kiểu nhân vật của truyện ngắn này: tuy cũng được mô
tả khá đầy đủ từ lai lịch đến ngoạị hình, từ hành động đến ngôn ngữ, nhưng v
ề căn bản, hai
nhân v
ật chính trong câu chuyện n
ày nghiêng v
ề kiểu nhân vật tư tưởng
. Đúng thế, tư tưởng
mới là cốt lõi của họ, những bình diện khác được đề cập hầu như chỉ nhằm lí giải cho tư tưởng
của họ mà thôi. Nếu không sợ cực đoan, có thể khẳng định: Hoàng và Độ là hai tư tưởng, hai
"đôi mắt" được nhân vật hoá. Nhìn sâu hơn, cuộc gặp gỡ và tính chất đối thoại đó cũng quyết
định đến một nguyên tắc nghệ thuật chủ đạo chi phối việc khắc họa cặp hình tượng: đối lập
tương phản. Độ là chính đề
Đôi mắt
thì Hoàng là phản đề
Đôi mắt
. Nếu Độ là người được đề
cao, thì Hoàng là kẻ bị lên án. Đúng theo cung cách của chính diện và phản diện, ánh sáng và
bóng tối. Thậm chí, ở một số điểm, nếu nắm được người này thì sẽ suy ra được người kia, theo

lối tương phản. Trong
Đôi mắt
, nhân vật này chỉ thực sự tồn tại khi song hành với nhân vật kia.
Có lẽ, chưa ý thức thật đúng mức về điều ấy, nên việc hiểu Hoàng còn không ít hạn chế.
2. Tuy nhiên, bài này được viết ra không nhằm tranh luận với các ý kiến "cấp tiến" nọ.
Tôi muốn nói đến một việc khác thuộc về nghệ thuật bậc thầy của Nam Cao: việc dựng nhân
vật Hoàng. Cố nhiên, tôi cũng không định nói đến lối dùng đồ vật và loài vật để khắc hoạ nhân
vật. Đành rằng, việc mô tả Hoàng gắn liền với thế giới tiện nghi sang trọng và con chó becgiê,
Công ty Cổ phần Đầu tư Công nghệ Giáo dục IDJ

www.hoc360.vn



3
giữa những ngày tản cư kháng chiến kham khổ, là một thủ pháp đặc sắc của Nam Cao. Quả là,
những tiện nghi và con becgiê kia đã tố cáo về bản chất ích kỉ và triết lí hưởng thụ tệ hại ở chủ
nhân của chúng. Song, cái tôi muốn đề cập nhiều hơn vẫn là chuyện khác: chuyện ngôn ng
ữ
nhân v
ật
. Phải, nhiều khi ta bỏ qua, hay chừng mực hơn, ta chưa chú ý đúng mức đến ngôn
ngữ nhân vật nên đã hiểu nhân vật chưa thật đến nơi. Ai cũng biết, ngôn ngữ nhân vật là một
phương tiện hết sức đắc dụng để nhà văn khắc hoạ nhân vật. Dùng thành công thì lời nhân vật
chính là một bức chân dung tự họa sắc nét về bản thân nhân vật. Trường hợp Hoàng là như
vậy. Tiếc rằng, nó chưa được quan tâm thật đúng mức. Hoàng là một nhà văn. Trước đến nay,
người đọc, người nghiên cứu vẫn chưa chú ý đầy đủ tới khía cạnh nhà văn trong ngôn ngữ
Hoàng.
Đặc điểm của thứ ngôn ngữ ấy là gì ? Trong trường hợp này, nổi lên mấy khía
cạnh chính: khái quát từ chi tiết, cố chấp về chữ nghĩa, đặc biệt hơn, thường có hai tầng hiển

ngôn và hàm ngôn [1]. Lâu nay, đọc lời Hoàng, ta mới chỉ nghiêng về tầng hiển ngôn mà bỏ
qua rất nhiều tầng hàm ngôn. Hãy đơn cử một ví dụ. Khi được hỏi thăm về chuyện sáng tác,
Hoàng trả lời: "…
Nhưng thế n
ào chúng mình c
ũng phải viết một cái g
ì
đó để ghi lại cái thời
này. N
ếu khéo l
àm thì còn có th
ể hay bằng mấy cái "Số đỏ" của Vũ Trọng Phụng. Phụng nó c
òn
s
ống đến lúc n
ày ph
ải
bi
ết !"
. Đoạn thoại này rất tiêu biểu cho ngôn ngữ của Hoàng. Tầng hiển
ngôn chỉ là trình bày một quyết tâm, một dự định sáng tác và tỏ ý tiếc thay cho bạn văn không
còn sống. Nhưng còn tầng hàm ngôn là những hàm ý, ẩn ý gắn với nội dung của "Số đỏ" và tài
trào phúng của Vũ Trọng Phụng. Trước hết, nó thể hiện quan niệm của Hoàng về cái thời ấy: té
ra Hoàng coi cái thời buổi kháng chiến với những anh thanh niên vác bó tre, các ông dân quân,
các bố tự vệ kia là nguồn nguyên liệu lí tưởng cho tài năng trào phúng kiểu như Vũ Trọng
Phụng tha hồ mà tung hoành. Nghĩa là cái thời buổi nhố nhăng, vô nghĩa lí, chó đểu, một tấn
đại hài kịch. Hơn thế, nếu Hoàng sáng tác thì sẽ viết như Vũ Trọng Phụng viết "Số đỏ". Nghĩa là
sẽ mang những con người kia ra để làm trò cười, để chế giễu, nhạo báng, lố bịch hoá… Rõ ràng
thái độ và nhận thức chính của Hoàng được gửi phần lớn vào tầng ngầm của mỗi phát ngôn.
Cần chú ý đến tầng hàm ngôn, vô ngôn, đấy chính là một mã khoá giúp ta hiểu thực

chất tư tưởng và thái độ của Hoàng.
Lần này đến thăm Hoàng, mục đích của Độ là muốn tìm hiểu xem Hoàng đã có gì thay
đổi chưa, nếu đã, thì sẽ vận động anh ta tham gia hoạt động cách mạng như mình. Trong
những thay đổi, thì quan trọng nhất là tư tưởng. Bấy giờ là thời buổi kháng chiến, nên điều cốt
yếu trong tư tưởng chính là nhận thức về đời sống kháng chiến. Hai đối tượng căn bản làm nên
đời sống kháng chiến lúc này không phải ai khác hơn là quần chúng và lãnh tụ. Trong mắt
Hoàng, cả hai đối tượng này đều là những hình ảnh méo mó, mỗi đằng méo mó theo một kiểu.
Quần chúng méo mó bởi miệt thị. Lãnh tụ méo mó bởi sùng bái dễ dãi vô lối.
Công ty Cổ phần Đầu tư Công nghệ Giáo dục IDJ

www.hoc360.vn



4
Trong cái nhìn của Hoàng, quần chúng chỉ là một đám đông hiện ra với mấy "phẩm
chất": ngu dốt, tàn nhẫn, ngố và nhặng xị. Ngu đến mức nào ? đến chỉ đường cũng không biết
cách. Anh thanh niên vác bó tre rõ ràng là thuộc làu con đường lên chợ Huyện, giờ chỉ diễn đạt
cho người khác hiểu mà không làm nổi, càng cố diễn đạt càng rối rắm, như tung hoả mù, người
nghe chẳng còn biết đằng nào mà lần. Dẫn chứng ấy hàm ý gì ? Đầu óc quần chúng thật thảm
hại, cố hoạt động trí tuệ thì tối tăm, ngừng hoạt động trí tuệ thì may ra mới sáng sủa. Ngu đến
mức nào nữa ? Đến đọc một cái tên cũng không phân biệt được đàn ông đàn bà. "Ông ch
ủ tịch
làng này xem gi
ấy của nh
à tôi, th
ấy đề Nguyễn Thục Hiền, cứ nhất định bảo l
à gi
ấy mượn của
đàn ông. Theo ông ấy, th

ì
đàn bà ai cũng phải thị n
ày th
ị nọ"
. Không phải vô cớ mà Hoàng
(Nam Cao thì đúng hơn) chọn cái tên này để ví dụ. Và cái ý thuộc hàm ngôn, vô ngôn ở đây là
gì vậy ? Đúng là, nếu tách ra thành "Thục" và "Hiền" thì từng tên ấy có thể đặt cả cho đàn ông
lẫn phụ nữ. Nhưng khi ghép lại trong một tên "Thục Hiền" thì chỉ có thể là tên đặt riêng cho
phụ nữ thôi. Một cái tên phụ nữ đến thế, một điều sơ đẳng đến thế cũng không biết, cũng có
thể nhầm, thì ông nhà văn này thấy thật là ngu hết chịu nổi. Còn ngố thì thế nào ? Thì như anh
thanh niên vác bó tre. Riêng bó tre đã nặng quá rồi, lại loay hoay mãi mà không chỉ xong
đường, nặng thêm bội phần rồi, cũng đã chào nhau để đi rồi, thế mà vẫn còn cứ nán lại đọc bài
ba giai đoạn dài đến năm trang giấy. Thế là cực ngố còn gì. Nhưng đó mới chỉ là phía hiển
ngôn thôi. Còn tầng hàm ngôn ? Chỉ vẽ đường đất còn không nên hồn lại đi tuyên truyền
đường lối! Lại nữa, anh là thằng mù chữ, là con vẹt biết nói mà lại dám tuyên truyền tôi là
thằng trí thức. Thật là ngược đời, quái dị, thật là ngố hết chỗ nói. Cái ngụ ý ở tầng hàm ngôn
như thế mới giải thích được vì sao Hoàng lại có sự khinh bỉ đến mức ấy :"N
ỗi khinh bỉ của anh
phì c
ả ra ngo
ài, theo cái b
ĩu môi dài thườn thượt. Mũi anh nhăn lại như ngửi thấy m
ùi xác th
ối"
!
Và khiến anh sẵn sàng chọn lối ứng xử thà mang tiếng là phản động còn hơn là phải cộng tác
với những người như vậy (!)
Tuy nhiên, ở phần nhận thức về quần chúng, việc quan tâm đến khía cạnh nhà văn
trong ngôn ngữ của Hoàng cũng chưa giúp hiểu thêm anh ta được là bao. Đáng kể là ở nhận
thức về lãnh tụ. Trước đến nay, do chưa chú ý đúng mức đến sắc thái này của ngôn ngữ Hoàng

mà ta chưa hiểu thực chất về tình cảm cũng như nhận thức của anh ta đối với cụ Hồ. Chúng ta
đều tưởng rằng với quần chúng Hoàng miệt thị, còn với lãnh tụ thì Hoàng tin sùng. Nhầm.
Hoàng cũng chả yêu cụ Hồ thật sự, chả hiểu cụ Hồ thực sự.
Ngôn ngữ nhân vật đã tiết lộ điều đó.
Những lời tán dương dễ dãi khoa trương của Hoàng xuất phát từ một cái tâm
không thật sáng. Tán dương cụ Hồ để thêm một lần nữa dùng lối đề cao một cá nhân mà phủ
định đám đông quần chúng ."H
ồ Chí Minh đáng lẽ phải cứu v
ãn m
ột nước như thế n
ào kia, m
ới
x
ứng t
ài. Ph
ải cứu một nước như nước m
ình k
ể cũng khổ cho ông Cụ lắm".
Hoàng nói thế
chẳng phải là hàm ý một nước toàn những người như đám quần chúng ngu dốt, ngố và nhặng
xị kia không đáng có một lãnh tụ như Hồ Chí Minh. Làm lãnh tụ một nước như thế này thật phí
Công ty Cổ phần Đầu tư Công nghệ Giáo dục IDJ

www.hoc360.vn



5
tài cụ Hồ. Tán dương cụ Hồ còn nhằm che đậy thái độ thờ ơ vô trách nhiệm của mình trước sự
nghiệp cứu nước chung. Cuộc kháng chiến toàn dân này muốn mau giành thắng lợi cần có sự

tham gia, đóng góp của nhiều người. Người có tre, góp tre. Người có chữ, đi dạy bình dân học
vụ. Người có khả năng văn nghệ, đi làm công tác tuyên truyền… Có thế, ngày độc lập mới có
cơ đến được. Thì Hoàng lại thản nhiên với một giọng đinh ninh: "Tôi c
ứ cho rằng d
ù dân mình
có t
ồi đi nữa, ôn
g c
ụ xoay quanh rồi cứ độc lập như thường".
Lại nữa, lời bốc đồng của Hoàng
chẳng được đảm bảo bằng một hành động gì. Nghe anh ta nói thì cứ y như Hoàng đã thấy một
minh chủ, một vị cứu tinh, một anh hùng cứu quốc chờ đợi đã bao thế kỉ. Để xứng với những
lời to tát đó, nhẽ ra người phát biểu cần phải mau chóng vứt bỏ hết mà tìm về đầu quân, tụ
nghĩa, làm một người lính chiến đấu dưới ngọn cờ đại nghĩa của cụ Hồ. Nhưng, cuối cùng chỉ là
lời nói suông. Nếu cụ Hồ có thân chinh đến vận động chú Hoàng đi kháng chiến, chắc gì chú
Hoàng đã đi. (cứ cung cách ấy, Hoàng có thể mặc cả lắm chứ: đi kháng chiến có chó becgiê
không? có tủ buytphê không ? có chăn đệm thoang thoảng nước hoa không ? có mía ướp hoa
bưởi không ?… thì e rằng bấy giờ cụ Hồ cũng chả đáp ứng được).
Những lời tán dương ấy cũng xuất phát từ một cái trí chưa thật sáng. Hoàng là trí thức
nửa mùa khi hiểu biết chẳng đến đầu đến đũa. Có thể thấy Hoàng hiểu cuộc kháng chiến bấy
giờ và cụ Hồ bằng nhỡn quan của một kẻ quá ghiền Tam Qu
ốc
. Nghĩa là hoàn toàn xa lạ, lỗi
thời, lạc điệu. Dùng Tam quốc để qui chiếu thời đại mới. Đúng là ở thời Tam quốc (nói đúng
hơn là cái thời được mô tả trong "Tam quốc chí" của La Quán Trung), vai trò cá nhân quyết
định tất cả. Được thua cốt tại tướng. Cục diện chiến trận ăn nhau ở người đứng đầu. Có khi chỉ
nhờ ba tấc lưỡi và vài cái mẹo vặt của chủ tướng có thể biến có thành không, chuyển bại thành
thắng, đổi nguy thành an. Nhưng thời đại này khác rồi. Đây là thời chiến tranh nhân dân."Toàn
dân kháng chiến, toàn diện kháng chiến" kia mà. Cá nhân xuất chúng là quan trọng nhưng
quần chúng mới là quyết định. Nam Cao đã được giác ngộ kĩ lưỡng về những nguyên lí đó của

đường lối chiến tranh nhân dân, trường kì kháng chiến. Nhưng Hoàng nói thế nào ? "Tôi cho
r
ằng cuộc cách mạng tháng T
ám c
ũng như cuộc kháng chiến hiện nay chỉ ăn v
ì ng
ười l
ãnh
đạo
c
ừ".
Đinh ninh thế chẳng phải là quá lạc hậu sao ?
Nhìn kĩ ta còn thấy: Hoàng không phân biệt anh hùng và gian hùng. Trong Hoàng có lẽ
chỉ có một tiêu chuẩn: siêu sao. Nên cả Đờ Gôn, Hồ Chí Minh và Tào Tháo đều được tán dương
nồng nhiệt. Sẽ là không ngoa, khi nói rằng: trong cảm nhận của Hoàng, Cụ Hồ cũng chỉ như
một Tào Tháo thời hiện đại(đời mới), thế thôi. Không phải vô cớ mà cái Hoàng tán thưởng ồn
ào nhất ở cụ Hồ là "cú Hiệp định sơ bộ ngày mồng 6 tháng 3". Nếu cụ Hồ chỉ có tài "xoay
quanh" như thế không thôi thì e rằng Hoàng đã hiểu quá sai lạc phiến diện. Tài đức Hồ Chí
Minh đâu chỉ có vậy. Mà nhiệt tình dành cho Tào Tháo xem ra còn ồn ào hơn cả dành cho cụ
Hồ. Chả thế mà lời tán dương cụ Hồ khi đã ngừng bặt thì chẳng còn dư âm gì. Trong khi đó
những dư âm cuối cùng trong tán dương của Hoàng lại thuộc về Tào Tháo. Chung qui, Hoàng
đề cập đến cụ Hồ chỉ theo kiểu một người đọc đang thưởng thức một nhân vật tiểu thuyết,
Công ty Cổ phần Đầu tư Công nghệ Giáo dục IDJ

www.hoc360.vn



6
không hơn không kém

. Rõ ràng, cả tình cảm và nhận thức của Hoàng về cụ Hồ đều thiếu trong
sáng và lệch lạc. Chẳng phải anh ta là một tên "bố vấu" điển hình hay sao !
Cũng cần phải thấy thêm rằng, Nam Cao đã mô tả cả lai lịch và quá khứ của Hoàng để
cắt nghĩa cho cái nhìn của anh ta. Nghĩa là lí giải Hoàng rất nhất quán và triệt để. Sở dĩ Hoàng
nhìn đời như thế vì Hoàng vốn mang một bản chất như thế. Hoàng nhìn đời bằng "đôi mắt ráo
hoảnh của phường ích kỉ", vì anh ta vốn là kẻ ích kỉ, vô tình. Chẳng phải thế sao! Độ đã nhớ lại
cái lối sống dửng dưng trước nỗi khốn khổ cơ cực của bạn bè trong ngày đói quay đói quắt để
nhởn nhơ nuôi con chó becgiê với khẩu phần ăn mỗi ngày hai lạng thịt bò. Nhớ lại cái tật đá
bạn. Nhớ lại cái hành động hồi nhộn nhạo sau ngày khởi nghĩa, Hoàng đã ra tờ báo và mang cả
những bạn bè ra chửi rủa. Lối sống thể hiện một bản chất, bản chất hiện ra thành cách nhìn.
Rồi Hoàng nhìn đời bằng con mắt của một tên "bố vấu", vì Hoàng đúng là một kẻ chỉ đứng
ngoài cuộc "không yêu cái, gì, không làm việc gì, chỉ giỏi chửi đổng". Tóm lại, đôi mắt của
Hoàng thiếu hẳn hai thứ: tình người và nhiệt tình cách mạng. Vì thế không hiểu được bản chất,
không nhận ra cái đẹp của con người thời đại mới này. Còn Độ thì ngược lại. Không phải Độ
không thấy những hạn chế của đối tượng. Nhưng Độ còn thấy được bản chất tốt đẹp ẩn náu
bên trong, nhìn nhận ra vẻ đẹp thời đại. Bởi những lẽ đó mà Nam Cao đã tạo ra một tương
phản gay gắt. Cùng một đối tượng là anh thanh niên vác bó tre, nhưng trong mắt Hoàng thì đó
là hiện thân cho sự lố bịch của thời đại, Trái lại, trong mắt Độ, nó thực sự hiện ra như vẻ đẹp
chân chính của thời đại cách mạng ấy. Nói cách khác, trong mắt Hoàng, cái đẹp lập tức biến
thành cái xấu, cái lố bịch; ngược lại, trong mắt Độ, cái đẹp đã hiện ra với diện mạo, chân dung
đích thực của nó. Nhờ đâu Độ có được cái nhìn như vậy ? Nhờ Độ đã nhìn bằng đôi mắt vừa
giàu tình người vừa giàu nhiệt tình cách mạng. Sự tương phản giữa Hoàng và Độ là tương phản
giữa chính đề và phản đề. Tựa như tương phản giữa ánh sáng và bóng tối vậy.
Chưa cần nói đến những lời bình luận của Nam Cao (trong vai nhân vật Độ) thể hiện cụ
thể mạch triết luận, chỉ cần nói đến tình huống truyện, kiểu nhân vật và ngôn ngữ nhân vật
được cá tính hoá rất sâu sắc của Hoàng không thôi, cũng đủ cho ta thấy luận đề đôi mắt được
thể hiện theo lối triết luận triệt để như thế nào. Chưa có một quan tâm thật cần thiết, sẽ đáng
tiếc như thế nào.
****************

1 Trong giới học thuật, công đầu trong việc chiêu tuyết cho Vũ Bằng và chỉ ra rằng Nam
Cao đã tạo ra nhân vật Hoàng theo lối "lộn ngược nguyên mẫu" là thuộc về nhà nghiên cứu
Văn Giá. Xem TCVH 1- 2002
Công ty Cổ phần Đầu tư Công nghệ Giáo dục IDJ

www.hoc360.vn



7
[1] Có thể thấy thêm ngôn ngữ nhân vật Hoàng ở khía cạnh giọng điệu. Một giọng điệu
kiêu bạc, bề trên, thậm chí có lúc trịch thượng, xách mé. Nhưng do tính chất của bài viết này,
đề cập thêm khía cạnh đó e rằng sẽ bề bộn.