Luận văn thạc sĩ nghiên cứu hiện trạng sản xuất lúa lai và đề xuất một số giải pháp phát triển lúa lai tại huyện yên phong tỉnh bắc ninh

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I
------------------

NGUY N TH VÂN ANH

NGHIÊN C U HI N TR NG S N XU T LÚA LAI
VÀ ð XU T M T S

GI I PHÁP PHÁT TRI N LÚA LAI

T I HUY N YÊN PHONG - T NH B C NINH

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành: TR NG TR T
Mã s

: 60.62.01

Ngư i hư ng d n khoa h c: PGS.TS. NGUY N TH LAN

HÀ N I, 2010


L I CAM ðOAN
Tơi xin cam đoan, s li u và k t qu nghiên c u trình bày trong lu n
văn này là trung th c và chưa ñư c s d ng ñ b o v b t kỳ m t h c v nào.
Tơi xin cam đoan, m i s giúp ñ cho vi c th c hi n lu n văn này ñã
ñư c c m ơn và các thơng tin trích d n trong lu n văn ñ u ñã ñư c ch rõ
ngu n g c.

Tác gi

Nguy n Th Vân Anh

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... i


L I C M ƠN
ð hồn thành đ tài, tơi ñã nh n ñư c s giúp ñ , ng h nhi t tình
c a các th y cơ, cơ quan, b n bè, ñ ng nghi p và gia đình...
Trư c tiên, tơi xin t lịng bi t ơn sâu s c t i PGS. TS Nguy n Th
Lan, ngư i đã t n tình giúp đ , hư ng d n tôi trong su t th i gian th c
hi n đ tài cũng như trong q trình hoàn ch nh lu n văn t t nghi p.
Xin chân thành c m ơn các th y, cô giáo Vi n ñào t o sau ñ i h c; B
môn H th ng nông nghi p - Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i đã giúp
đ tơi trong q trình h c t p, nghiên c u và hoàn thành lu n văn t t
nghi p.
Xin chân thành c m ơn S Nông nghi p và Phát tri n nông thôn, S
Tài nguyên và Môi trư ng, C c Th ng kê, Trung tâm Khí tư ng - Thu
văn, Cơng ty c ph n Gi ng cây tr ng t nh B c Ninh; Phịng Nơng nghi p
và PTNT, phịng Tài Ngun và Mơi trư ng, phòng Th ng kê huy n Yên
Phong; UBND và bà con nông dân các xã Yên Ph , ðơng Phong, Trung
Nghĩa - huy n n Phong; gia đình, b n bè, ñ ng nghi p ñã nhi t tình ng
h , giúp đ tơi trong q trình h c t p cũng như th c hi n ñ tài và hoàn
thành lu n văn t t nghi p.
Tác gi

Nguy n Th Vân Anh

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... ii


M CL C
L i cam ñoan

i

L i c m ơn

ii

M cl c

iii

Danh m c các ch vi t t t

v

Danh m c b ng

vi

Danh m c hình

viii

1

M ð U

1

1.1

ð tv nđ

1

1.2

M c đích c a đ tài

2

1.3

u c u c a ñ tài

3

1.4

Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài

3

2

T NG QUAN TÀI LI U

4

2.1

Cơ s lý lu n

4

2.2

Cơ s th c ti n

22

3

N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U

34

3.1

ð a ñi m, ñ i tư ng và th i gian nghiên c u

34

3.2

N i dung nghiên c u

34

3.3

Phương pháp nghiên c u

34

4

K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N

42

4.1

Hi n tr ng s n xu t lúa lai c a huy n Yên Phong

42

4.1.1

Hi n tr ng s n xu t tr ng tr t c a huy n

42

4.1.2

Hi n tr ng s n xu t lúa lai c a huy n Yên Phong

49

4.1.3

ðánh giá chung

69

4.2

Nh ng y u t chi ph i s phát tri n c a lúa lai

70

4.2.1

Môi trư ng t nhiên

70

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... iii


4.2.2

ði u ki n kinh t và kh năng ñ u tư cho s n xu t lúa lai c a huy n

81

4.2.3

Dân trí và kh năng ti p nh n lúa lai c a huy n

86

4.2.4

Th trư ng tiêu th lúa g o c a t nh B c Ninh

88

4.2.5

Y u t v k thu t và t ch c s n xu t lúa lai

90

4.2.6

ðánh giá chung nh ng thu n l i và t n t i trong phát tri n s n
xu t lúa lai c a huy n

92

4.3

Th nghi m m t s gi i pháp phát tri n lúa lai t i huy n Yên Phong

94

4.3.1

L a ch n gi ng lúa lai phù h p

94

4.3.2

Nghiên c u phân kali bón cho lúa lai

101

4.3.3

Hi u qu kinh t c a công th c tr ng tr t theo phương th c m i

108

4.4

ð xu t m t s gi i pháp phát tri n s n xu t lúa lai

huy n

Yên Phong

109

5.

K T LU N VÀ ð NGH

111

5.1

K t lu n

111

5.2

ð ngh

112

TÀI LI U THAM KH O

113

PH L C

117

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... iv


DANH M C CÁC CH

VI T T T

BVTV:

B o v th c v t

BTST:

B i t p sơn thanh

CMS:

Cytoplas – mic Male Sterile

CT:

Cơng th c

sDT:

Di n tích

ðC:

ð i ch ng

ðVT:

ðơn v tính

EGMS:

Enviroment Sensitive Genic Male Sterile

HTNN:

H th ng nơng nghi p

HTCT:

H th ng canh tác

HTTT:

H th ng tr ng tr t

HTCTr:

H th ng cây tr ng

LAI:

Leaf Area Index (Ch s di n tích lá)

NS:

Năng su t

NSTT:

Năng su t th c thu

NSLT:

Năng su t lý thuy t

NXB:

Nhà xu t b n

P:

Tr ng lư ng

PGMS:

Photoperiodic - sensitive Genetic Male Sterile

PTNT:

Phát tri n nông thon

R:

Restorer

SL:

S n lư ng

TGST:

Th i gian sinh trư ng

TGMS:

Thermo sensitive Genetic Male Sterile

UBND:

U ban nhân dân

ƯTL:

Ưu th lai

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... v


DANH M C B NG
STT

Tên b ng

Trang

2.1

Di n tích, năng su t lúa lai Vi t Nam t năm 1992 – 2009

26

2.2

Di n tích lúa lai c a t nh B c Ninh t năm 2007-2009

29

3.1

K t qu phân tích ñ t t i khu v c thí nghi m

36

4.1

Hi n tr ng m t s lo i cây tr ng hàng năm huy n Yên Phong

43

4.2

Hi n tr ng cây tr ng v xuân 2009 c a huy n Yên Phong

45

4.3

Hi n tr ng cây tr ng v mùa 2009 c a huy n Yên Phong

46

4.4

Hi n tr ng s d ng gi ng lúa năm 2009 c a huy n Yên Phong

47

4.5

Di n tích s n xu t lúa lai huy n Yên Phong giai ño n 2005 - 2009

50

4.6

Năng su t lúa lai c a huy n Yên Phong giai ño n 2005 - 2009

52

4.7

Cơ gi ng lúa lai c a huy n t năm 2007 - 2009

54

4.8

Tình hình s d ng phân bón cho lúa lai c a h nơng dân

56

4.9

Tình hình bón phân kali và năng su t lúa lai

57

4.10 T l nơng dân bón phân ñúng khuy n cáo cho lúa lai

59

4.11.Th i v gieo c y lúa lai c a huy n Yên Phong năm 2009

61

4.12 M t s lo i thu c BVTV s d ng trong s n xu t lúa lai năm 2009

62

4.13 Hi n tr ng h th ng cây tr ng có lúa lai c a huy n Yên Phong

64

4.14 Hi u qu kinh t c a các cơng th c tr ng tr t có lúa lai năm 2009

66

4.15 Hi u qu s n xu t lúa lai năm 2009 c a huy n Yên phong

68

4.16 Di n bi n m t s y u t khí h u nông nghi p c a huy n Yên
Phong

71

4.17 Các nhóm đ t chính c a huy n n Phong năm 2008

76

4.18 Tình hình s d ng đ t c a huy n Yên Phong năm 2007 - 2009

79

4.19 Hi n tr ng s d ng ñ t s n xu t nông nghi p

80

4.20 Giá tr s n xu t các ngành kinh t c a huy n Yên Phong

81

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... vi


4.21 Giá tr s n xu t trong ngành nông nghi p (Tính theo giá c đ nh
năm 1994)

82

4.22 Chuy n d ch cơ c u kinh t trong ngành nông nghi p

83

4.23 Giá m t s gi ng lúa lai chính t năm 2007 – 2009

91

4.24 Th i gian sinh trư ng c a các gi ng lúa lai thí nghi m

95

4.25 M t s ch tiêu sinh trư ng c a các gi ng lúa lai

96

4.26 Ch t khơ qua các giai đo n

97

4.27 Năng su t và y u t c u thành năng su t

98

4.28 Hi u qu kinh t c a các gi ng lúa lai

101

4.29 M t s ch tiêu sinh trư ng, phát tri n

102

4.30 Ch t khơ qua các giai đo n

103

4.31

104

nh hư ng c a phân bón đ n m c ñ nhi m sâu, b nh

4.32 Năng su t và y u t c u thành năng su t

105

4.33 Hi u su t s d ng kali

107

4.34 Hi u qu kinh t các m c phân kali bón cho lúa lai

107

4.35

Hi u qu kinh t c a công th c tr ng tr t ng d ng m c phân bón m i 108

Trư ng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... vii


DANH M C HÌNH
STT

Tên hình

Trang

2.1

Sơ đ trình t ch n gi ng lúa lai ba dịng

5

2.2

Sơ đ trình t ch n gi ng lúa lai hai dịng

7

2.3

Sơ đ thành ph n c a h th ng nông nghi p

20

4.1

Di n tích lúa lai

50

4.2

Năng su t lúa lai c a huy n Yên Phong giai ño n 2005 - 2009

4.3a

Bi u th bi n thiên nhi t ñ và ñ

huy n Yên Phong giai ño n 2005 - 2009

52

m qua các tháng trong năm

c a huy n Yên Phong
4.3b

72

Di n bi n lư ng mưa và b c hơi qua các tháng trong năm c a
huy n Yên Phong

72

4.4

Năng su t th c thu c a cơng th c thí nghi m

99

4.5

Năng su t th c thu c a các m c phân bón thí nghi m

106

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... viii


1M
1.1

ð U

ð tv nñ
Năm 1997, t nh B c Ninh đư c tái l p. Do có v trí giao thông thu n l i

v i Hà N i, L ng Sơn, Qu ng Ninh… l i n m trong vùng kinh t tr ng ñi m:
tam giác tăng trư ng kinh t Hà N i - H i Phòng - Qu ng Ninh, nên sau 10
năm tái l p, B c Ninh đã khơng ng ng phát tri n các ngành ngh , d ch v và
các khu công nghi p. Tuy nhiên, vi c m r ng phát tri n các khu cơng nghi p
đ ng nghĩa v i vi c di n tích đ t nơng nghi p ngày càng b thu h p. Di n tích
đ t nông nghi p c a B c Ninh là 53.000 ha năm 2000, gi m xu ng 49.000 ha
năm 2006 và ch còn 42.000 ha năm 2009. Trong khi ñó, dân s c a t nh năm
2000 là 932 nghìn ngư i, năm 2006 là 1.009 nghìn ngư i và năm 2009 đã lên
đ n 1.026,7 nghìn ngư i v i m t ñ dân s 1.248 ngư i/km2 (Theo C c

Th ng kê B c Ninh). Do v y, v n ñ làm th nào ñ v a phát tri n cơng
nghi p, nhưng v n đ m b o an ninh lương th c là v n ñ ñ c bi t quan tr ng
c n ñư c quan tâm ñúng m c.
B c Ninh cũng là t nh thu c vùng đ ng b ng sơng H ng, có n n nơng
nghi p lúa nư c lâu ñ i. Do v y, trong ñi u ki n đ t nơng nghi p như hi n
nay, đ ñ m b o an ninh lương th c thì gi i pháp t i ưu là ñưa các gi ng lúa
v a có năng su t, l i có ch t lư ng khá và áp d ng các ti n b k thu t phù
h p vào s n xu t ñ tăng nhanh s n lư ng lương th c.
Lúa lai là s n ph m trí tu c a con ngư i, thành qu c a cu c cách m ng
khoa h c k thu t trong nơng nghi p th k XX, đã đư c c th gi i cơng
nh n. Lúa lai có ưu ñi m vư t tr i so v i lúa thu n v kh năng sinh trư ng,
như: ð nhánh kho , thích ng r ng v i nhi u chân ñ t và vùng sinh thái khác
nhau, năng su t cao và ch t lư ng g o khá… T nh ng năm 90 c a th k
trư c, lúa lai ñã ñư c ñưa vào s n xu t

B c Ninh. M c dù t nh đã có nhi u

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 1


chính sách phát tri n, nhưng ch t năm 2003 tr l i ñây lúa lai m i th c s
nh n đư c s quan tâm c a nơng dân. Tuy nhiên, khi ng d ng lúa lai vào s n
xu t v n g p ph i m t s khó khăn như: V n đ v gi ng, k thu t thâm
canh... do v y, chưa phát huy ñư c t i ña các ưu ñi m c a nó.
Yên Phong là m t huy n h u như thu n nông c a t nh B c Ninh, song
l i ti p giáp v i nh ng th trư ng sơi đ ng, có s c hút nhi u m t c v chính
tr , kinh t - xã h i như: Th xã T Sơn, thành ph B c Ninh và th đơ Hà
N i... V i di n tích đ t nơng nghi p hơn 6.000 ha, chi m kho ng 11,3% di n
tích đ t nơng nghi p tồn t nh, n Phong là m t trong nh ng huy n tiên
phong trong vi c ñưa lúa lai vào gieo c y. Song, cũng gi ng như m t s ñ a

phương khác, Yên Phong v n g p m t s khó khăn trong vi c phát tri n s n
xu t lúa lai, ñ c bi t là v n ñ ch n gi ng thích h p và m t s bi n pháp k
thu t, góp ph n hồn thi n quy trình thâm canh đ đ t hi u qu cao nh t là
yêu c u c n thi t.
Xu t phát t nh ng v n ñ c p thi t trên, đ góp ph n phát tri n s n xu t
và nâng cao t i ña hi u qu s n xu t lúa lai, chúng tơi ti n hành đ tài:
“Nghiên c u hi n tr ng s n xu t lúa lai và ñ xu t m t s gi i pháp phát
tri n lúa lai t i huy n Yên Phong - t nh B c Ninh”
1.2

M c đích c a đ tài
Thông qua k t qu nghiên c u c a ñ tài, ñánh giá ñư c các ñi u ki n

thu n l i và khó khăn đ i v i các h th ng lúa và lúa lai hi n có t i huy n
Yên Phong.
T k t qu c a thí nghi m, đ xu t đưa m t s gi ng lúa lai m i có năng
su t cao, ch t lư ng g o khá góp ph n m r ng di n tích lúa lai trên ñ a bàn
huy n Yên Phong.
ð xu t m t s bi n pháp k thu t nh m nâng cao hi u qu c a h th ng
s n xu t lúa lai t i vùng nghiên c u.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 2


1.3

Yêu c u c a ñ tài
- ðánh giá ñi u ki n t nhiên, kinh t - xã h i tác ñ ng tr c ti p ñ n s n

xu t lúa lai c a huy n Yên Phong.

- Phân tích, đánh giá hi n tr ng s n xu t lúa lai c a huy n (vùng nghiên
c u).
- ðánh giá hi u qu s n xu t lúa lai, các gi i pháp nâng cao hi u qu s n
xu t lúa t i vùng nghiên c u.
- Ti n hành thí nghi m đ ch n ra ñư c m t s gi ng lúa lai m i có kh
năng cho năng su t cao, ch t lư ng g o khá và xác ñ nh lư ng kali bón cho
năng su t cũng như hi u su t bón cao nh t t i ñ a bàn Yên Phong.
- ð xu t m t s gi i pháp phát tri n s n xu t lúa lai.
1.4

Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài

1.4.1 Ý nghĩa khoa h c
- K t qu nghiên c u góp ph n b sung cơ s

khoa h c cũng như

phương pháp lu n v nghiên c u h th ng s n xu t lúa lai và m t s gi i pháp
phát tri n.
- Nghiên c u hi n tr ng s n xu t lúa lai, ñánh giá ñư c hi u qu s n xu t
lúa lai, ñ nh hư ng phát tri n s n xu t lúa lai trên ñ a bàn huy n Yên Phong.
1.4.2 Ý nghĩa th c ti n
- K t qu nghiên c u tuy n ch n ñư c m t s gi ng lúa lai phù h p v i
ñi u ki n s n xu t

huy n Yên Phong và m t s gi i pháp k thu t, góp ph n

phát tri n và nâng cao hi u qu s n xu t lúa lai.
- ð tài ñư c nghiên c u ñ u tiên t i huy n Yên Phong, là cơ s nâng
cao hi u qu s n xu t lúa lai, góp ph n thúc đ y q trình cơng nghi p hố,

hi n đ i hố nơng nghi p, nơng thơn c a t nh.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 3


2 T NG QUAN TÀI LI U
2.1

Cơ s lý lu n

2.1.1 Lúa lai và ñ c ñi m lúa lai
2.1.1.1 Lúa lai
Khác v i lúa thư ng, lúa lai là các gi ng lúa s n xu t b ng cách lai gi a
hai dịng b m đư c xác ñ nh trư c, ch dùng h t lai F1 ñ gieo c y m t
l n.[13] Con lai F1 có kh năng ho t đ ng sinh lý đư c nâng cao, do lai hai
b m có nh ng tính tr ng b sung cho nhau và s khác bi t di truy n t o nên.
Vì v y tương ñ i d dàng ñ ñ t ñư c năng su t cao ho c siêu cao. N u có
m t b m mang gen ch ng ch u sâu b nh thì tính tr ng đó đư c truy n cho
con lai F1 và d dàng m t ñi

các th h phân ly. Vì v y ti m năng năng su t

cao d dàng k t h p v i kh năng ch ng ch u, nhi u dòng t o cho con lai
ch ng ch u sâu b nh t t hơn. Ngoài ra, do con lai F1 có n n di truy n r ng
hơn, thích ng t t hơn v i ñi u ki n ngo i c nh ln bi n đ i. Do ñó, các t
h p lai t t có th gieo tr ng khá r ng trên nhi u vùng sinh thái, nhi u mùa v
hơn so v i m t gi ng lúa thu n t t [23].
a. Lúa lai ba dòng:
“Ba dòng” bao g m ba lo i dòng có đ c đi m di truy n khác nhau
(1) Dịng b t d c đ c di truy n t bào ch t (Cytoplas – mic Male Sterile)

g i là dịng A, dùng làm m đ lai, vi t t t là dịng CMS.
(2) Dịng duy trì b t d c (Maintainer) g i là dòng B, dùng làm b đ gi
cho dịng A b o tồn đư c tính b t d c.
(3) Dịng ph c h i h u d c (Restorer) còn g i là dòng ph c h i ph n –
dòng R, dùng làm b đ s n xu t h t lai F1.
Trình t ch n gi ng lúa lai ba dịng đư c th hi n qua sơ ñ sau:

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 4


Vư n v t li u
b m 3 dòng
Cây m b t d c
ñ c

F1 b t d c -----

x

Vư n lai th

Cây b

----F1 h u d c

F1 n a b t d c (b )

Vư n lai l i

Dòng CMS

x

Dịng R

Vư n lai th l i

Vư n đánh giá kh năng t h p

Ki m tra tính tr ng

Khu v c hố

ðánh giá ngồi s n xu t

ðưa gi ng ra
ðưa gi ng ra ss nnxu t t
xu

Hình 2.1. Sơ đ trình t ch n gi ng lúa lai ba dòng
(Ngu n: Ch n gi ng lúa lai, Nguy n Th Trâm)
* Ưu ñi m và h n ch c a lúa lai 3 dịng
- Ưu đi m: Do s d ng tính đa d ng di truy n trong các t h p lai nên
ñã t o ra nhi u t h p có năng su t siêu cao; lúa lai ba dịng ngày nay khơng
nh ng cho năng su t cao mà cịn có ph m ch t t t, ch ng ch u sâu b nh t t và
đ c bi t có th i gian sinh trư ng ng n, r t thu n l i trong vi c s p x p th i v
gieo tr ng ñ tăng h s s d ng ru ng đ t. Lúa lai khơng ch thích ng cho

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 5

vùng thâm canh mà cịn có th m r ng ra nh ng vùng khó khăn như h n,
l nh, nghèo dinh dư ng...
- H n ch : Các t h p lai ba dịng m i xác đ nh trong th i gian g n đây
tuy có m t s ưu ñi m như ch t lư ng h t ñư c c i ti n, kh năng ch ng ch u
sâu b nh và ñi u ki n sinh thái khó khăn r ng hơn nhưng năng su t tăng
khơng đáng k so v i trư c. Quy trình duy trì dịng CMS và s n xu t h t F1
r t kh t khe, ch c n sơ xu t nh cũng gây thi t h i l n cho c chu kỳ s n
xu t. Vi c duy trì dịng CMS và s n xu t F1 ph i làm hàng v , năng su t ph
thu c r t nhi u vào ñi u ki n khí h u th i ti t lúc lúa tr bơng. Vì v y các cơ
s s n xu t, các nhà đi u hành ln ln b đ ng trong k ho ch s n xu t và
cung ng h t gi ng. T ch c s n xu t h t gi ng c ng k nh, t n nhi u lao
đ ng th cơng, giá thành h t gi ng cao.
b. Lúa lai hai dòng
Lúa lai hai dòng là bư c ti n m i c a loài ngư i trong cu c ng d ng ưu
th lai

cây lúa. Hai cơng c cơ b n đ phát tri n lúa lai hai dòng là dòng b t

d c ñ c ch c năng di truy n m n c m v i nhi t ñ TGMS và b t d c ñ c
ch c năng di truy n nhân, m n c m v i chu kỳ chi u sáng PGMS. ð phát
tri n lúa lai hai dòng, quan tr ng nh t là phát tri n các dòng TGMS và PGMS,
g i chung là các dịng EGMS.
Trình t ch n gi ng lúa lai hai dịng đư c th hi n qua sơ đ sau:

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 6


Vư n lai th
Cây b t d c/các b

Vư n ñánh giá
con lai F1
F1 b t d c

Vư n lai tr l i

F1 trung gian
(Chưa s d ng)
Dòng CMS m i x Dòng R m i

F1 h u d c

Vư n lai th l i

Vư n ñánh giá
kh năng t h p

Vư n so sánh các F1 và
ki m tra tính tr ng

S n xu t th h t lai
F1

Kh o nghi m sinh
thái và kh o nghi m
s n xu t

Khu v c hoá

ðưa gi ng ra s n xu t

Hình 2.2. Sơ đ trình t ch n gi ng lúa lai hai dòng
(Ngu n: Cây lúa Vi t Nam, Nguy n Văn Lu t)
* Ưu, như c ñi m c a lúa lai hai dịng:
- Ưu đi m: Q trình s n xu t h t lai đư c đơn gi n hố do khơng ph i t
ch c m t l n lai đ duy trì dịng b t d c như lúa lai ba dòng, vi c ch n dòng
ph c h i d dàng hơn nên giá thành h t gi ng r hơn lúa lai ba dịng; tính b t

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 7


d c c a các dịng TGMS, PGMS khơng liên quan đ n t bào ch t, vì th

nh

hư ng c a các ki u b t d c d ng d i ñã ñư c kh c ph c, kh năng cho năng
su t cao hơn.
- Như c ñi m: Các ki u b t d c ñ c lo i này có h n ch là khó có th t o
ra qu n th b t d c đ c hồn tồn và tính tr ng này có ñ bi n ñ ng l n khi
ñi u ki n mơi trư ng thay đ i d n đ n giá tr ưu th lai s th p hơn giá tr
th c c a t h p do nh ng cây l n gây ra. [13][23].
2.1.1.2 ð c ñi m lúa lai
* ð c đi m v hình thái, sinh trư ng, phát tri n và kh năng ch ng ch u
- ð c ñi m v h t gi ng
H t gi ng lúa lai ñư c thu trên cây m (cây dòng A ho c dòng S) nên
tồn b ki u hình h t gi ng như m . S n xu t h t lai s d ng phương pháp
giao ph n, nghĩa là t t c các h t lai có đư c là nh q trình nh n ph n ngồi
nên trên v tr u t n t i m t s ñ c trưng có th phân bi t v i lúa thư ng đư c
như: Hai m nh v tr u đóng khơng kín, đ u nhu có v t

mép giáp gi a hai

v tr u. Vì th , kh i lư ng riêng c a thóc lai nh hơn thóc thư ng ñáng k ,
khi ñ h t gi ng vào nư c ña s h t b n i, ho c n a chìm, n a n i. Do đó,
h t lai r t d ch a ñ ng m t s bào t n m, m m gây b nh... Cũng vì th mà
trên ru ng s n xu t h t gi ng lai n u g p mưa 1 - 2 ngày vào th i kì lúa b t
đ u chín vàng là đã có th n y m m trên bông. ð ng th i, v tr u đóng khơng
kín nên b o qu n h t lai khó hơn lúa thư ng, ch sau 3 - 4 tháng t l n y
m m ñã gi m đáng k , n u vì m t t l g o c a lúa F1 r t th p, h t g o nh ,
khơng đ u nhau, khi xát b gãy, t m và cám nhi u, ch có th làm th c ăn
chăn ni.
Ngồi ra, v tr u đóng khơng kín nên khi ngâm, h t l i hút nư c r t
nhanh. Th i gian ngâm gi ng trong v hè t 10 - 18 gi , v xuân t 20 - 30
gi là h t lâi ñã no nư c. Trong khi ngâm do có nhi u h t g o b tách kh i v

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 8


nên d làm men gây chua nư c, vì th c 6 gi ph i thay nư c m t l n.
Lư ng nư c ngâm nhi u g p 4 - 5 l n lư ng h t gi ng. N u h t ñã b o qu n
lâu trong kho thì ngâm

càng ph i th n tr ng hơn, có th dùng nư c vơi

trong ngâm kho ng 10 - 12 gi ñ kh trùng, kh n m b nh, ch ng chua.
- ð c ñi m r lúa lai
R lúa lai phát tri n s m và m nh. K t qu quan sát cho th y, khi b t
ñ u n y m m, r m m và thân m m cùng xu t hi n, khi lá th nh t xu t hi n
thì có 3 r m i hình thành, khi lá th hai xu t hi n thì 7 r hình thành, sau ñó

s lư ng r tăng lên r t nhanh, các r có đư ng kính to hơn dịng b m , s
phân nhánh nhi u hơn, r ăn sâu và to r ng ra xung quanh, t o ra m t l p r
ñan dày

t ng sát m t ñ t. Lông hút c a r lúa lai nhi u và dài (0,1 – 0,25

mm) hơn h n lúa thư ng (0,01 - 0,13 mm). Vì s lư ng nhi u nên di n ti p
xúc l n, làm cho kh năng h p th tăng cao g p 2 - 3 l n lúa thư ng. Khi g p
ñi u ki n thi u nư c, r lúa lai ăn sâu hơn lúa thư ng nên kh năng ch u h n
t t hơn. ðư ng kính r l n giúp cho quá trình v n chuy n nư c và dinh
dư ng thu n ti n. R lúa lai phát tri n m nh trong su t quá trình s ng c a
cây. Vì v y, lúa lai có kh năng thích nghi t t v i nhi u lo i ñ t, t n d ng
ñư c phân bón trong đ t, sinh trư ng và phát tri n m nh, ít b đ , sau khi thu
ho ch, g c r có kh năng tái sinh m nh do b r lâu già ho c có kh năng
hình thành r m i liên t c.
- ð c đi m v đ nhánh
Q trình đ nhánh c a lúa lai tuân theo quy lu t ñ nhánh chung c a
cây lúa là: Khi quan sát th y lá th tư xu t hi n thì đ ng th i nhánh ñ u tiên
vươn ra t b lá th nh t. Các nhánh sau ti p t c xu t hi n ñúng theo quy lu t
là: Khi lá th năm xu t hi n thì nhánh con th hai xu t hi n, lá th 6 xu t hi n
thì nhánh con th 3 xu t hi n ñ ng th i v i nhánh cháu th nh t. Khi có 7 lá
thì nhánh m đ nhánh con th tư, nhánh con 1 ñ nhánh cháu 2, nhánh con 2

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 9


ñ nhánh cháu 1, lúc ñó khóm lúa ñã có 8 nhánh (n u c y 1 d nh), n u c y 2
d nh kh i đ u thì khóm lúa đ t đư c 15 - 16 d nh. Khi đó có th ti n hành
kím hãm đ nhánh đ t p trung dinh dư ng ni các nhánh đ s m. T k t
qu phân tích này cho th y, lúa lai có kh năng đ nhánh ñ u hơn

th i kì

ñ u nh quá trình dinh dư ng t t c a b r . Các nhánh đ s m thư ng to m p,
có s lá nhi u hơn các nhánh đ sau, nên bơng lúa to đ u nhau x p x như
bơng chính. Lúa lai có t l nhánh thành bơng cao hơn h n lúa thư ng. K t
qu nghiên c u c a Trung Qu c cho th y t l thành bơng c a lúa lai đ t
kho ng 80 - 90% trong khi lúa thư ng ch ñ t kho ng 60 - 70% trong cùng
ñi u ki n thí nghi m. Nh đ c đi m này mà h s s d ng phân bón c a lúa
lai r t cao.
- ð c ñi m v s c sinh trư ng
Lúa lai có th i gian sinh trư ng t ng n đ n trung bình, đa s có 12 17 lá trên thân chính tương ng v i TGST t 95 - 135 ngày. Trên thân chính
có 12 - 17 ñ t, m i ñ t mang 1 lá, 6 ñ t cu i cùng cách dài thân. ðư ng kính
lóng lúa lai to và dày hơn lúa thư ng, s bó m ch nhi u hơn nên kh năng v n
chuy n nư c dinh dư ng t t hơn lúa thư ng, cũng do ñư ng kính lóng lúa to,
đ c đi m là các lóng sát g c nên thân lúa lai c ng, kh năng ch ng ñ t t hơn
lúa thư ng. Lúa lai có kh năng sinh trư ng m nh s m, bi u hi n c th là
trong cùng m t di u ki n chăm bón như nhau, lá lúa lai ra nhanh, nhánh ñ
ñ u ñ n ngay t ñ t ñ u tiên và ñ liên t c. Các nhánh ñ s m ra lá nhanh, t o
cho ru ng lúa s m dày ñ c, che khu t ánh sáng t ng dư i, nên các nhánh đ
sau s khơng có đ di u ki n thu n l i đ phát tri n. Chính vì v y, ru ng lúa
lai thư ng k t thúc đ s m, dinh dư ng có đi u ki n t p trung nuôi các nhánh
nên bông lúa to ñ u. Giai ño n sinh trư ng sinh dư ng và giai ño n sinh
trư ng sinh th c c a ña s t h p l i x p x nhau, s cân ñ i v th i gian c a
các giai ño n sinh trư ng t o ra s cân ñ i trong c u trúc qu n th , là m t

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 10


trong nh ng y u t t o nên năng su t cao. Tuy lúa lai phát tri n m nh, thân

c ng, r nhi u, nhưng sau khi thu ho ch xong ñ t x p, d cày, rơm r nhanh
phân hu thành ch t mùn cung c p l i dinh dư ng cho ñ t.
- ð c ñi m b lá, quang h p và hô h p
Lá lúa lai dài và r ng hơn lá lúa thư ng, lá địng dài 30 - 45 cm, r ng
1,5 – 2,0 cm, m t s t h p lá có lịng mo và có chi u r ng l n hơn. M t s
k t qu nghiên c u cho r ng phi n lá lịng mo có th h ng ánh sáng c hai
m t, như v y năng lư ng m t tr i ñư c h p th nhi u hơn, hi u su t quang
h p cao hơn. Th t phi n lá lúa lai có 10 - 11 l p t bào, s lư ng bó m ch
nhi u (13 - 14 bó) hơn các gi ng b m . Di n tích lá l n hơn lúa thư ng 1,2 1,5 l n trong su t quá trình sinh trư ng. Ba lá trên cùng ñ ng, b n lá ch a
nhi u di p l c nên có màu xanh đ m hơn, do v y ho t ñ ng quang h p di n ra
m nh hơn. Trái l i, cư ng đ hơ h p c a lúa lai th p hơn lúa thư ng, do đó
hi u su t quanh h p thu n càng cao, kh năng tích lu ch t khơ cao hơn đáng
k . Theo dõi di n tích lá c a lúa lai cao s n (12 - 15 t n/ha), ch s LAI ñ t t i
9 - 10 m2 lá/ m2 ñ t. Do b lá lúa lai phát tri n m nh nên h p d n các lo i côn
trùng khá m nh, th t lá dày, mô lá x p nên các lo i n m b nh d dàng xâm
nh p, phát tri n, c n n m v ng ñ c ñi m này trong su t q trình canh tác lúa
lai đ ngăn ch n k p th i sâu bênh gây h i.
- ð c đi m bơng lúa
Lúa lai có nhi u bơng trên khóm, bơng to, nhi u h t và t l h t m y
cao. Do lúa lai ñ s m, ñ kho , các bông to ñ u, h t nhi u và n ng, trên bơng
có nhi u gié c p 1 (13 - 15 gié), trên 1 gié c p 1 có 3 - 7 gié c p 2, m i gié
c p 2 có t 3 đ n 7 h t, vì v y kh i lư ng bông cao hơn lúa thư ng 1,5 - 2,5
l n, các gi ng lai hi n nay có kh i lư ng bơng trung bình t 4 – 7 g. ð c bi t
đ t giáp c bơng có 3 - 4 gié c p 1 nên nhìn bơng lúa như 1 chùm h t. T ng
s h t trên bơng trung bình cao t 150 - 350 h t, t l h t ch c > 90% n u như

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 11


giai ño n tr g p ñi u ki n ngo i c nh thu n l i và lư ng dinh dư ng ñư c

cung c p ñ y đ thì bơng lúa càng n ng. Khi dinh dư ng thi u ho c khơng
cân đ i (thi u kali ch ng h n) thì h t trên bơng lúa lai chín khơng đ u. Nói
chung, lúa lai ch có lo i hình bơng to ho c bơng trung bình, khơng có lo i
bơng nh . Vì v y, có th gieo lúa lai v i m t đ th p hơn lúa thư ng, tính
tốn sao cho trên 1 m2 thu ñư c 5 - 7 v n h t ch c, 320 - 360 bơng/m2, thì
năng su t ñ t ñư c 12 - 15 t n/ha/v . H t lúa lai có v tr u m ng, t l g o xay,
g o xát cao. N u các dòng b m c a c p lai có kích thư c h t khác xa nhau thì
h t lai có th có kích thư c khơng đ u, t l h t b c b ng cao, khi xay xát d b
gãy, làm cho t l g o nguyên th p. V h t lúa lai m ng nên khi lúa chín n u
g p tr i mưa vài ngày li n có th x y ra hi n tư ng m c m m trên bông. Vì
v y c n t ch c g t s m và phơi c n th n ñ gi m hao h t khi thu ho ch.
- ð c ñi m v thích ng và ch ng ch u
Lúa lai có kh năng thích ng r ng v i nhi u đi u ki n đ t đai, khí h u
khác nhau. Bi u hi n c th là:
thư ng;

giai ño n m lúa lai ch u l nh t t hơn lúa

th i kỳ lúa, lúa lai có kh năng ch u úng ng p, có kh năng ph c

h i nhanh sau khi nư c rút. Lúa lai có th gieo tr ng trên nhi u lo i đ t có lý
tính và hố tính khác nhau, do b r lúa lai phát tri n m nh nên khi g p h n s
phát tri n theo chi u sâu ñ hút nư c, và dinh dư ng vì th kh năng ch u h n
t t hơn lúa thu n. Lúa lai có TGST ng n nên có th tr ng đư c nhi u v trong
năm, d b trí vào cơ c u cây tr ng, nh t là cơ c u 3 v /năm

ñ ng b ng

sơng H ng. Lúa lai có th ch ng ch u khá v i b nh đ o ơn, vì v y, có th m
r ng di n tích gieo tr ng

các vùng hay b b nh ñ o ôn gây h i thành d ch

như Hà Tĩnh, Thái Bình, H i Dương, Ngh An. Lúa lai m n c m m nh v i
b nh b c lá, b nh ñ m s c vi khu n, kháng r y y u, hay b b trĩ phá h i,
trong quá trình thâm canh c n thư ng xuyên theo dõi các ñ i tư ng gây h i
trên. Cũng như lúa thu n, lúa lai có nhi u gi ng hay nói chính xác hơn là

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 12


nhi u t h p lai. M i t h p lai có nh ng đ c đi m riêng như: C m ơn, c m
quang, có TGST ng n ho c dài, có lo i năng su t cao, có lo i ch t lư ng t t,
có lo i kháng b nh, m i lo i có kh năng thích ng t t
mu n phát tri n t t lúa lai

t ng vùng. Do đó,

m t vùng nào đó khơng nên s d ng liên t c m t

t h p mà c n kh o nghi m thư ng xuyên các t h p lai m i, sau m t s v
s n xu t nên thay th t h p lai có th h n ch s phát tri n c a sâu b nh gây
h i, nâng cao hi u qu kinh t c a vi c phát tri n lúa lai trong c ng ñ ng.
* ð c ñi m h p thu dinh dư ng
- H p thu ñ m
Lúa lai h p thu ñ m s m ngay t th i kỳ m có 1,5 – 3 lá. Tuy nhiên, t
khi b t ñ u ñ n k t thúc ñ nhánh, ñ c bi t vào th i kỳ ñ nhánh r lúa lai h p
thu ñ m r t m nh, sau đó m c đ gi m d n. Theo tính tốn c a các nhà khoa
h c Trung Qu c vào th i kỳ ñ nhánh r ñ n b t đ u phân hố địng, lúa lai
h p thu 3.520 gam N/ha/ngày, chi m 34,68% t ng lư ng ñ m h p thu trong

su t quá trình sinh trư ng. Giai đo n t b t ñ u ñ nhánh ñ n ñ nhánh r h p
thu 2.337 gam N/ha/ngày, chi m 26,82%. Như v y, q trình h p thu đ m c a
lúa lai r t t p trung, nên c n bón n ng th i kỳ ñ u (kho ng 50 – 60% t ng
lư ng ñ m c n cung c p) và bón thúc s m hơn h n lúa thu n. Vào giai ño n
cu i c a quá trình sinh trư ng, s h p thu đ m c a lúa lai gi m hơn h n giai
ño n đ u, nên khơng c n cung c p thêm nhi u đ m, cây lúa có th s d ng
lư ng ñ m d tr [9]
- H p thu lân
Th i kỳ ñ nhánh r và th i kỳ chín, hàm lư ng lân trong thân lá, h t lúa
lai cao hơn h n lúa thu n. Th i kỳ đ nhánh r đ n phân hố địng, lúa lai h p
thu kho ng 84,27% t ng lư ng lân cây hút. Lân là y u t có thành ph n c u
t o nên t bào, m t khác nó cịn cung c p năng lư ng cho các ho t ñ ng c a
các enzym t o thành các ph n t cao năng trong quá trình trao đ i ch t c a

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 13


cây. ð i v i lo i cây tr ng sinh trư ng m nh như lúa lai c n cung c p lân
s m, ñ y ñ , giúp cho cây sinh trư ng m nh, cân ñ i, t t y u cho năng su t
cao [9].
- H p thu kali
Lúa lai có yêu c u cao v kali, cây hút kali m nh nh t vào giai đo n làm
địng đ n tr bơng hồn tồn [12]. Th i gian lúa hút kali dài hơn hút ñ m và
lân. Lúa hút kali ñ n t n cu i th i gian sinh trư ng [31]. Nhu c u kali c a cây
rõ nh t

hai th i kỳ: ð nhánh và làm địng. Thi u kali vào th i kỳ ñ nhánh

nh hư ng m nh ñ n năng su t lúa. Tuy nhiên, lúa hút kali nhi u nh t

th i

kỳ làm địng, t cu i đ nhánh ñ n tr lúa lai h p thu kali nhi u hơn lúa thu n.
Sau khi tr bông, lúa thu n h p thu gi m h n trong khi lúa lai v n h p thu kali
m nh (670 gam/ha/ngày), chi m 8,7% t ng lư ng h p thu. S có m t c a kali
th i kỳ sau tr

lúa lai là m t ưu th thúc ñ y quá trình vào m y c a h t, giúp

nâng cao năng su t lúa lai.
Lúa lai có kh năng đ ng hố dinh dư ng cao nh t là ñ m và kali, lư ng
hút ñ m thư ng t 20 – 22 kg N/t n thóc, và lư ng hút kali cũng tương t ,
trong m t s trư ng h p cịn cao hơn. Bón kali là yêu c u b t bu c v i lúa lai
ngay c trên ñ t giàu kali. [2]
2.1.2 Nh ng y u t chi ph i s phát tri n c a lúa lai
2.1.2.1 ði u ki n t nhiên
M i cây tr ng có nh ng yêu c u c th v ñi u ki n th i ti t khí h u,
đ c đi m đ t đai, đ a hình. Cây tr ng ch có th sinh trư ng, phát tri n t t và
cho năng su t cao khi ñư c gieo tr ng

nh ng vùng có đ c đi m th i ti t khí

h u, đ a hình, đ t đai phù h p. ð i v i cây lúa nói chung và cây lúa lai nói
riêng yêu c u c th như sau:
a. Khí h u, th i ti t
- Nhi t đ : Nhi t đ t i thích là 25 – 30oC. Kho ng nhi t ñ dư i 17oC

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 14

ñã nh hư ng ñ n sinh trư ng c a cây lúa, nhi t ñ th p dư i 13oC cây lúa
ng ng sinh trư ng và n u kéo dài trong nhi u ngày thì cây lúa s ch t.
Ngư ng nhi t ñ cao trên 40oC k t h p v i khơ nóng s

nh hư ng l n đ n

q trình th ph n th tinh d n ñ n t l h t lép cao. N u nhi t ñ th p trong
ñi u ki n ñ y ñ nư c dinh dư ng v n làm cho cây lúa ch t. Hi n tư ng này
thư ng x y ra th i kỳ m

các t nh mi n B c nư c ta trong v đơng xn.

Th i kỳ phân hố địng, tr bơng, phơi màu và vào ch c n u g p nhi t ñ th p
dư i 20oC s làm cho hoa b thoái hoá, h t ph n phát d c khơng đ y đ , q
trình th tinh g p tr ng i d n ñ n t l vào ch c kém.

nơi nhi t đ cao, n u

khơng có nư c dư i dân ru ng d n đ n q trình tích lu tinh b t khơng ñư c
liên t c gây ra hi n tư ng b c b ng, b c lưng, b c lòng.
- Ánh sáng: Th i gian chi u sáng trong ngày nh hư ng đ n q trình
phát d c ra hoa cịn cư ng đ chi u sáng nh hư ng ñ n quang h p. Th i
gian chi u sáng trong ngày dư i 13 gi ñư c g i là ngày ng n. V i m t s
gi ng lúa lai ph n ng v i ánh sáng ngày ng n ch ra hoa khi th i gian chi u
sáng trong ngày dư i 13 gi , c n s p x p th i v tr ng thích h p. V i cư ng
đ chi u sáng 200 – 300 g calo/cm2/ngày tr lên thì cây lúa không b

nh

hư ng. Dư i m c 210 g calo/cm2/ngày, nh t là trong th i kỳ lúa tr thư ng

d n ñ n t l lép l ng cao.
- Lư ng mưa: Cây lúa c n kho ng 200 mm nư c/tháng (kho ng 1000 –
1200 mm/v ).
b. ð a hình, đ t đai
Cây lúa có kh năng thích ng r ng v i các lo i ñ t khác nhau, nhưng
di n tích tr ng lúa l n nh t là ñ t

vùng ñ ng b ng, các lo i ñ t phù sa

châu th hay lo i ñ t d c t ñư c b i

các

các thung lũng mi n núi. ð pH thích

h p t 5 – 6,5.[14]

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 15


Do lúa lai thích ng r ng và tương đ i d tính nên có th tr ng t
mi n B c ñ n mi n Trung, Tây Nguyên, mi n núi ñ n mi n bi n, tr ng c
v xuân l n v mùa. Khi phân tích quá trình phát tri n lúa lai

t ng vùng,

có nh n xét r ng:
- Lúa lai phát tri n t t

các t nh ven bi n mi n Trung, Tây Nguyên. Vì

đi u ki n lư ng b c x l n nên lúa lai trên di n r ng

nh ng nơi này thư ng

ñ t năng su t cao hơn các t nh phía B c.
- T i các t nh vùng núi phía B c, do di n tích c y lúa ít, khó khăn
v thu l i, l i là vùng thi u lương th c nên lúa lai ñư c coi tr ng phát
tri n. Trong cùng m t ñi u ki n ñ u tư, năng su t lúa lai tăng g p đơi so
v i lúa thu n.
- Các t nh khu 4 cũ và đ ng b ng sơng H ng, lúa lai thích ng t t.
Vùng này gieo c y 2 v lúa lai trong năm trên ru ng có tư i. V xuân
thư ng cho năng su t cao hơn vì: ð u v nhi t ñ th p, sâu b nh khơng th
phát tri n và gây h i đư c. T tháng 3 tr ñi nhi t ñ tăng d n, lư ng b c
x m t tr i tăng, lúa sinh trư ng phát tri n t t, cu i tháng 4, ñ u tháng 5
nhi t ñ tăng cao, mưa rào, s m ch p nhi u, tr i quang mây, r t thu n l i
cho lúa tr bơng, n hoa, vào m y, d đ t năng su t cao. Th i v lúa lai
thư ng ñu c b trí tr sau ti t c c vũ (ñ i v i khu 4 cũ) và n a ñ u tháng 5
(ñ i v i ñ ng b ng, trung du B c b ) thư ng ñ t năng su t cao nh t trên
di n r ng. V mùa thư ng xuyên có mưa to, gió bão làm d p nát lá, lúa lai
d b nhi m b nh b c lá nên năng su t kém hơn v xuân. Tuy nhiên, l i
d ng ưu th v năng su t và ng n ngày, nơng dân đã s d ng gi ng lúa lai
gieo c y vào trà c c s m ñ tránh l t ho c gieo c y vào trà s m ñ sau khi
thu ho ch s n xu t rau màu v đơng.[13]

Trư ng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .......... 16