Luận văn thạc sĩ NGHIÊN CỨU TÌNH HÌNH THỰC THI CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở HUYỆN QUẾ VÕ, TỈNH BẮC NINH

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I
----------------------------

NGUY N QU C HỒN

NGHIÊN C U TÌNH HÌNH TH C THI CHÍNH SÁCH B O
HI M XÃ H I

HUY N QU VÕ, T NH B C NINH

LU N VĂN TH C SĨ KINH T

Chuyên ngành: KINH T NÔNG NGHI P
Mã s

: 60.31.10

Ngư i hư ng d n khoa h c: PGS.TS. NGUY N VĂN SONG

HÀ N I - 2011


L I CAM ð OAN

Tơi xin cam đoan đây là ñ tài nghiên c u c a riêng tôi. Các s li u
ñư c s d ng trong lu n văn là trung th c, có ngu n g c rõ ràng. Các k t
qu nghiên c u trong lu n văn ñư c t p h p t i cơ quan B o hi m xã h i
huy n Qu Võ chưa t ng ñư c ai nghiên c u và cơng b trong b t c
cơng trình khoa h c nào.
Ngư i cam đoan

Nguy n Qu c Hồn

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

i


L I C M ƠN
Trong quá trình vi t lu n văn tơi đã nh n đư c s quan tâm giúp đ
c a các th y cơ giáo B môn Kinh t Tài nguyên và Môi trư ng, Khoa Kinh
t và Phát tri n nơng thơn, Vi n đào t o sau ð i h c - Trư ng ñ i h c Nông
nghi p Hà N i; Ban Giám ñ c, cán b cơ quan BHXH huy n Qu Võ, t nh
B c Ninh. ð c bi t là s t n tình hư ng d n c a PGS.TS Nguy n Văn Song;
s

ng h , ñ ng viên c a gia đình và bè b n.
Tơi xin chân thành c m ơn s giúp ñ c a các th y cơ giáo, các q cơ

quan, gia đình, b n bè và ñ ng nghi p. S giúp ñ này ñã c vũ và giúp tôi
nh n th c, làm sáng t thêm c lý lu n và th c ti n v lĩnh v c mà lu n văn
nghiên c u.
Lu n văn là quá trình nghiên c u công phu, s làm vi c khoa h c và
nghiêm túc c a b n thân, song do kh năng và trình đ có h n nên khơng th
tránh kh i nh ng khi m khuy t nh t đ nh.
Tơi mong nh n đư c s

quan tâm, đóng góp ý ki n c a các th y

cơ giáo và nh ng ñ c gi quan tâm ñ n đ tài này.

Tác gi
Nguy n Qu c Hồn

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

ii


M CL C

L i cam ñ oan

i

L i c m ơn

ii

M cl c

iii

Nh ng t vi t t t trong lu n văn

vi

Danh m c các b ng

vii

Danh m c các sơ đ

ix

Danh m c các hình

x

1.

M ð U

1

1.1

Tính c p thi t c a ñ tài

1

1.2

M c tiêu nghiên c u

4

1.3

ð i tư ng nghiên c u và ph m vi nghiên c u

4

2.

T NG QUAN NGHIÊN C U

6

2.1

Cơ s khoa h c, lý lu n c a ñ tài

6

2.2

Cơ s th c ti n

21

3.

ð C ðI M ð A BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U

54

3.1

ð c ñi m ñ a bàn nghiên c u

54

3.2

Phương pháp nghiên c u

66

4.

K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N

76

4.1

ðánh giá k t qu công tác thu BHXH b t bu c t i huy n Qu Võ,
t nh B c Ninh 2007-2010

76

4.1.1

T c ñ tăng ñơn v s d ng lao ñ ng tham gia BHXH

76

4.1.2

T c ñ tăng lao ñ ng tham gia BHXH (2007 - 2010)

4.1.3

T l lao ñ ng tham gia BHXH

79

4.1.4

T c ñ tăng s ti n thu BHXH giai ño n 2007-2010

80

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

78

iii


4.1.5

T l hoàn thành k ho ch thu BHXH trong kỳ

82

4.1.6

T l n đóng BHXH

84

4.1.7

D báo s thu c a BHXH huy n Qu Võ ñ n năm 2020

85

4.1.8

Nh ng thu n l i khó khăn trong q trình t ch c và qu n lý thu
BHXH

4.2

87

ðánh giá k t qu chi tr các ch ñ BHXH b t bu c t i huy n
Qu Võ, t nh B c Ninh 2007-2010

90

4.2.1

T ng s ngư i và s ti n chi tr các ch ñ BHXH

90

4.2.2

K t qu chi tr ch đ hưu trí:

91

4.2.3

K t qu chi tr ch đ tr c p m t s c lao ñ ng, tr c p tu t hàng
tháng và tr c p TNLð - BNN hàng tháng:

93

4.2.4

K t qu chi tr ch ñ tr c p m t l n

95

4.2.5

K t qu chi tr ch ñ tr c p ng n h n ( m ñau, thai s n và ngh
dư ng s c)

96

4.2.6

T c ñ tăng s ñ i tư ng hư ng BHXH

97

4.2.7

T c ñ tăng s ti n chi tr các ch ñ BHXH

98

4.2.8

Nh ng thu n l i khó khăn trong q trình t ch c và ho t đ ng
chi tr các ch đ BHXH

4.3

Phân tích nh ng nhân t

100

nh hư ng ñ n vi c th c thi chính sách

BHXH b t bu c t i huy n Qu Võ, t nh B c Ninh 2007-2010.

101

4.3.1

Nh ng nhân t

nh hư ng đ n cơng tác thu BHXH

101

4.3.2

Nh ng nhân t

nh hư ng đ n cơng tác chi tr BHXH

113

4.4

Gi i pháp

4.4.1

Th c hi n ñ ng b các bi n pháp tăng cư ng thu và qu n lý thu
BHXH

4.4.2

120

Gi i pháp hoàn thi n h th ng t ch c và ho t ñ ng chi tr
BHXH

4.5

huy n Qu Võ

120

huy n Qu Võ

Khuy n ngh

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

126
135

iv


4.5.1

ð i v i Nhà nư c

135

4.5.2

ð i v i BHXH Vi t Nam

137

4.5.3

ð i v i BHXH huy n Qu Võ

139

5.

K T LU N

141

TÀI LI U THAM KH O

146

PH L C

152

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

v


NH NG T

VI T T T TRONG LU N VĂN

ASXH

An sinh xã h i

BHTN

B o hi m th t nghi p

BHXH

B o hi m xã h i

BHXH TN

B o hi m xã h i t nguy n

BHYT

B o hi m y t

CHLB

C ng hồ Liên Bang

HCSN

Hành chính s nghi p

ILO

T ch c Lao đ ng qu c t

KCN

Khu cơng nghi p

LLVT

L c lư ng vũ trang

MSLð

M t s c lao ñ ng

NHNN&PTNT

Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n nơng thơn

NLð

Ngư i lao đ ng

NQD

Ngồi qu c doanh

NSDLð

Ngư i s d ng lao ñ ng

NSNN

Ngân sách Nhà nư c

TNLð - BNN

Tai n n lao ñ ng - B nh ngh nghi p

UBND

U ban nhân dân

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

vi


DANH M C CÁC B NG
STT
3.1

Tên b ng

Trang

Tình hình phân b và s d ng ñ t ñai huy n Qu Võ qua 4 năm
(2007 - 2010)

3.2

57

Tình hình nhân kh u và lao ñ ng c a huy n qua 4 năm (2007 2010)

3.3

58

Tình hình trang b cơ s v t ch t k thu t c a huy n Qu Võ
(2007 - 2010)

3.4

61

K t qu s n xu t kinh doanh m t s ngành chính c a huy n Qu
Võ qua 4 năm (2007 - 2010)

62

3.5

S lư ng m u c a các ñi m ñi u tra

70

4.1

S ñơn v và t c ñ tăng ñơn v s d ng lao ñ ng tham gia
BHXH (2007 - 2010)

4.2

77

S lao ñ ng và t c ñ tăng lao ñ ng tham gia BHXH (2007 2010)

78

4.3

Tình hình lao đ ng tham gia BHXH giai ño n 2007-2010

80

4.4

T ng thu BHXH và t c ñ tăng thu BHXH qua các năm (20072010)

81

4.5

Tình hình hồn thành k ho ch thu BHXH giai đo n 2007-2010

83

4.6

Tình hình n đóng BHXH giai đo n 2007-2010

84

4.7

S li u ngư i tham gia BHXH giai ño n 2001 - 2010

85

4. 8

D báo s

87

4.9

T ng h p s ngư i và s ti n chi b o hi m xã h i (2007 - 2010)

4.10

S ngư i ñư c hư ng và s ti n chi tr

thu BHXH giai đo n 2011-2020
ch đ hưu trí hàng

tháng (2007 - 2010)
4.11

91
92

S ngư i ñư c hư ng và s ti n chi tr ch ñ MSLð, Tu t hàng
tháng và TNLð - BNN hàng tháng (2007 - 2010)

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

94
vii


4.12

S lư t ngư i ñư c hư ng và s ti n chi tr tr c p BHXH m t
l n (2007 - 2010)

4.13

S lư t ngư i ñư c hư ng và s ti n chi tr

95
các ch ñ BHXH

ng n h n (2007 - 2010)

96

4.14

T c ñ tăng s ngư i hư ng các ch ñ BHXH (2007-2010)

97

4.15

T c ñ tăng s ti n chi tr các ch đ BHXH (2007-2010)

99

Trư ng ð i h c Nơng Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

viii


DANH M C CÁC SƠ ð
STT

Tên sơ ñ

Trang

2.1

B máy t ch c c a BHXH Vi t Nam

24

2.2

Nh n th c v chính sách BHXH b t bu c

25

2.3

Mơ hình t ch c thu BHXH

32

2.4

Quy trình qu n lý thu BHXH b t bu c

33

2.5

Quy trình th c hi n thu BHXH b t bu c

34

2.6

Quy trình chi tr các ch đ BHXH hàng tháng

39

2.7

Quy trình chi tr các ch ñ BHXH 1 l n

40

2.8

Quy trình chi tr các ch ñ

41

3.1

Sơ ñ b máy t ch c c a BHXH huy n Qu Võ

4.1

Mơ hình t ch c thu BHXH

4.2

H th ng t ch c chi tr BHXH

Vi t Nam hi n nay

m ñau, thai s n, dư ng s c
Vi t Nam trong tương lai

66
126

Vi t Nam trong th i gian

t i

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

128

ix


DANH M C CÁC HÌNH
STT

Tên hình

Trang

4.1

S ph i thu và s th c thu BHXH

Qu Võ, 2007-2010

4.2

S ti n chi tr ch đ hưu trí h ng tháng huy n

Qu Võ, 2007-

2010
4.3

T c ñ tăng s ngư i hư ng các ch ñ

92
BHXH t NSNN và t

qu BHXH (2007-2010)
4.4

104

T l ñánh giá c a ngư i lao ñ ng và ngư i s d ng lao ñ ng v
trách nhi m và thái ñ ph c v c a cán b thu BHXH.

4.8

103

T l các ngu n tìm hi u thơng tin v ch đ , chính sách BHXH
c a ngư i lao ñ ng và ngư i s d ng lao ñ ng

4.7

102

T l hi u bi t c a ngư i lao đ ng v t l đóng BHXH b t bu c
và c a ngư i s d ng lao ñ ng v các ch ñ BHXH.

4.6

98

T l tìm hi u ch đ BHXH c a ngư i lao ñ ng và ngư i s
d ng lao ñ ng

4.5

83

110

T l ñánh giá v hi u qu s d ng công ngh thông tin c a
ngư i lao ñ ng và ngư i s d ng lao ñ ng

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

113

x


1. M

ð U

1.1 Tính c p thi t c a ñ tài
B o hi m xã h i là nhu c u khách quan c a ngư i lao ñ ng, xu t hi n
trên th gi i hàng trăm năm, ñư c pháp lu t c a nhi u nư c ghi nh n, ñã tr
thành m t trong nh ng quy n con ngư i ñư c ð i h i ñ ng Liên hi p qu c
th a nh n ghi vào Tuyên ngôn Qu c t Nhân quy n ngày 10/12/1948 “T t c
m i ngư i v i tư cách là m t thành viên c a xã h i có quy n hư ng b o hi m
xã h i...” [65].
Ngày nay, BHXH ñã tr thành m t công c h u hi u ñ giúp con ngư i
vư t qua nh ng khó khăn, r i ro phát sinh trong cu c s ng và trong q trình
lao đ ng như b

m đau, chăm sóc y t , thai s n, tai n n lao ñ ng, b nh ngh

nghi p, m t vi c làm, m t kh năng lao ñ ng, già c ho c b ch t, b ng vi c
l p các qu BHXH t s đóng góp c a các bên tham gia BHXH và Nhà nư c
ñ tr giúp cho h khi g p các r i ro trên. Vì th , BHXH ngày càng tr thành
n n t ng cơ b n cho an sinh xã h i c a m i qu c gia, c a m i th ch nhà
nư c và ñư c th c hi n

h u h t các nư c trên th gi i.

nư c ta, ð ng và Chính ph ln xác đ nh chính sách BHXH là
chính sách có tính nhân văn sâu s c, có t m quan tr ng và vai trị to l n đ i
v i cu c s ng con ngư i. ð ng và Chính ph đã ln quan tâm đ n vi c hình
thành và phát tri n chính sách BHXH. Trong cơng cu c đ i m i tồn di n ñ t
nư c, ð ng ta xác ñ nh “B o hi m xã h i là m t chính sách l n c a ð ng và
Nhà nư c góp ph n b o đ m n đ nh ñ i s ng cho ngư i lao ñ ng, n đ nh
chính tr , tr t t an tồn xã h i, thúc đ y s nghi p xây d ng ñ t nư c, b o v
T qu c”[1].
Trong su t quá trình phát tri n kinh t xã h i c a ñ t nư c, k t khi
giành đư c chính quy n cho đ n nay, Nhà nư c ñã ban hành nhi u văn b n v

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

1


chính sách b o hi m xã h i. Ch ñ chính sách BHXH ñã tr i qua nhi u giai
ño n, nhi u l n b sung, s a ñ i và c i ti n, t ng bư c phát tri n thành m t
h th ng ch ñ B o hi m xã h i tương ñ i hoàn ch nh. ð c bi t, Lu t b o

hi m xã h i ñã ñư c Qu c h i nư c C ng hòa xã h i ch nghĩa Vi t Nam
khóa XI, kỳ h p th 9 thông qua ngày 29 tháng 6 năm 2006, có hi u l c thi
hành t ngày 01/01/2007. L n ñ u tiên trong l ch s chúng ta có m t b lu t
v BHXH, đây là cơ s pháp lý r t quan tr ng có ý nghĩa h t s c to l n trong
vi c th c hi n chính sách b o hi m xã h i

nư c ta.

Hi n nay, trong ñi u ki n n n kinh t th trư ng v i s tham gia c a
nhi u thành ph n kinh t và có s qu n lý c a Nhà nư c theo ñ nh hư ng xã
h i ch nghĩa. V i nh ng quan h lao ñ ng phong phú ña d ng và ph c t p đã
gây khơng ít khó khăn cho vi c th c hi n chính sách BHXH. Chính vì th mà
chính sách BHXH ln c n đư c nghiên c u ñ ngày càng hoàn thi n. M t
khác, sau g n 4 năm th c hi n lu t BHXH (t 01/01/2007 ñ n nay) cũng ñã
xu t hi n nh ng v n đ chưa phù h p địi h i ph i t ng k t th c ti n ñ s a
ñ i, b sung trong th i gian t i.
Qu Võ là huy n nông nghi p thu c t nh B c Ninh, n m sát v i thành
ph B c Ninh v phía đơng. V i di n tích đ t t nhiên r ng 154,8 km2, dân s
135.611 ngư i (năm 2009). Qu Võ là m t huy n có có t c đ cơng nghi p
hóa và đơ th hóa nhanh, trong đó khu cơng nghi p Qu Võ 1 (thành l p theo
quy t ñ nh s 1224/Qð/TTg c a Th tư ng Chính ph ngày 19/12/2002) v i
t ng di n tích 409 ha đã đư c các doanh nghi p s d ng h t di n tích, KCN
Qu Võ 2 và 3 ñang ñ u tư xây d ng theo Quy t ñ nh s 1107/Qð-TTg ngày
21/8/2006 c a Th tư ng Chính ph v vi c phê duy t Quy ho ch các khu
công nghi p

Vi t Nam ñ n năm 2015 và ñ nh hư ng ñ n năm 2020. ði u

ñó có nhi u tác đ ng tích c c như góp ph n đ y nhanh t c ñ tăng trư ng
kinh t c a huy n, giai ño n 2006-2010, t c ñ phát tri n bình qn đ t

15,4%/năm [47]. Bên c nh nh ng tác đ ng tích c c thì q trình cơng nghi p
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

2


hóa và đơ th hóa làm cho di n tích ñ t nông nghi p ngày càng b thu h p,
nông h b m t tư li u s n xu t, tình tr ng lao đ ng nơng nghi p dư th a và
th t nghi p trong nông thơn ngày càng gia tăng.
T i đ a phương, vi c phát tri n các khu cơng nghi p đã thu hút m t
lư ng l n lao ñ ng nông nghi p vào làm vi c trong các doanh nghi p, góp
ph n làm gi m t l th t nghi p trong nông thôn c a huy n và gi i quy t các
v n ñ xã h i. Tính đ n tháng 12/2010, tồn huy n có 247 ñơn v v i 23.158
lao ñ ng tham gia BHXH, BHYT, BHTN; t ng s ti n thu BHXH, BHYT,
BHTN năm 2010 là 79,7 t ñ ng, ñ t 104,2% k ho ch. (trong đó có 209 đơn
v tham gia BHXH b t bu c, v i t ng s 14.826 lao ñ ng, s ti n thu 56,625
t ñ ng). S ñ i tư ng hư ng lương hưu, tr c p thư ng xuyên hàng tháng là
10.813 ngư i, t ng s ti n chi tr BHXH năm 2010 là 94,391 t ñ ng [16] .
Xu t phát t t c đ cơng nghi p hóa và đơ th hóa nhanh, lao đ ng tham
gia BHXH ngày càng đơng, s đ i tư ng hư ng lương hưu, tr c p BHXH
nhi u, s ti n chi tr tr c p hàng tháng l n .… ð ng th i, BHXH là chính
sách xã h i r t đa d ng, phong phú và có liên quan ñ n m i ngư i lao ñ ng
cũng như gia đình h . Th i gian tham gia BHXH l i r t dài, luôn chi m
kho ng 3/4 cu c ñ i c a m i con ngư i. Hơn n a, chính sách BHXH và t
ch c th c hi n BHXH l i ph thu c vào nhi u y u t , có c y u t chính tr ,
kinh t , xã h i, pháp lu t và l ch s văn hoá… B i v y, vi c th c hi n t t các
chính sách xã h i nói chung và chính sách BHXH nói riêng có ý nghĩa r t
quan tr ng trong vi c n ñ nh vi c làm, thu nh p c a ngư i lao ñ ng và gia
đình h , phát tri n kinh t - xã h i, ñ m b o an sinh xã h i trên ñ a bàn huy n.
V y th c tr ng tình hình th c thi chính sách BHXH

như th nào? Nh ng nhân t

huy n Qu Võ

nh hư ng đ n th c thi chính sách này?

Nh ng thu n l i, khó khăn trong q trình th c thi chính sách BHXH?
Nh ng gi i pháp nào đ thúc đ y, hồn thi n, nâng cao ch t lư ng th c
thi chính sách BHXH

huy n Qu Võ, t nh B c Ninh?

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

3


ð gi i quy t th a ñáng nh ng câu h i đã nêu trên chúng tơi ti n hành
nghiên c u đ tài: “Tình hình th c thi chính sách b o hi m xã h i

huy n

Qu Võ, t nh B c Ninh”.
1.2 M c tiêu nghiên c u
1.2.1 M c tiêu chung
Trên cơ s ñánh giá th c tr ng tình hình th c thi chính sách BHXH
ñ a bàn nghiên c u, ñ ra các gi i pháp và bi n pháp nh m nâng cao ch t
lư ng th c thi chính sách BHXH

huy n Qu Võ, t nh B c Ninh.

1.2.2 M c tiêu c th
- H th ng hóa cơ s lý lu n, cơ s th c ti n v b o hi m xã h i, h
th ng cơ quan BHXH, qu BHXH, các ch đ chính sách BHXH;
- ðánh giá th c tr ng tình hình th c thi chính sách BHXH trên đ a bàn
huy n;
- Phân tích các y u t

nh hư ng t i quá trình tham gia và th hư ng

các ch ñ BHXH c a ñ i tư ng và ngư i lao ñ ng;
- ð xu t m t s gi i pháp nh m nâng cao ch t lư ng quá trình th c thi
chính sách BHXH

huy n Qu Võ, t nh B c Ninh.

1.3 ð i tư ng nghiên c u và ph m vi nghiên c u
1.3.1 ð i tư ng nghiên c u
Các ho t ñ ng b o hi m xã h i trên ñ a bàn huy n Qu Võ, t nh B c
Ninh, bao g m: công tác qu n lý, t ch c thu và chi tr các ch ñ BHXH b t
bu c trên ñ a bàn huy n Qu Võ; h th ng t ch c b máy c a BHXH huy n
Qu Võ.
1.3.2 Ph m vi nghiên c u
- Ph m vi v n i dung: Lu n văn nghiên c u nh ng v n ñ liên quan
ñ n vi c th c thi chính sách lo i hình BHXH b t bu c, không bao g m b o
hi m xã h i t nguy n, b o hi m y t và ho t ñ ng ñ u tư tăng trư ng qu .
- Ph m vi v không gian: ð tài ñư c ti n hành nghiên c u t i khu v c
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

4

huy n Qu Võ. Trong đó, t p trung vào th tr n Ph M i, xã Chi Lăng, xã Phù
Lương, xã Phương Li u và m t s doanh nghi p t i khu công nghi p Qu Võ,
t ñó suy r ng ra c khu v c nghiên c u.
- Ph m vi v th i gian: ð tài th c hi n d a vào thu th p tài li u có liên
quan đ n n i dung nghiên c u t năm 2007 ñ n năm 2010. T đó đưa ra gi i
pháp nh m nâng cao ch t lư ng quá trình th c thi chính sách BHXH

huy n

Qu Võ, t nh B c Ninh.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

5


2. T NG QUAN NGHIÊN C U
2.1 Cơ s khoa h c, lý lu n c a ñ tài
2.1.1 Khái ni m và b n ch t c a BHXH
2.1.1.1 Khái ni m v b o hi m xã h i
Con ngư i mu n t n t i và phát tri n trư c h t ph i ăn, m c,

và ñi

l i... ð tho mãn nh ng nhu c u t i thi u đó, ngư i ta ph i lao ñ ng ñ làm
ra nh ng s n ph m c n thi t. Khi s n ph m ñư c t o ra ngày càng nhi u thì
đ i s ng con ngư i ngày càng ñ y ñ và hoàn thi n, xã h i ngày càng văn
minh hơn. Như v y, vi c tho mãn nh ng nhu c u sinh s ng và phát tri n c a

con ngư i ph thu c vào chính kh năng lao đ ng c a h . Tuy nhiên, trong
th c t , không ph i lúc nào con ngư i cũng ch g p thu n l i, có đ y đ thu
nh p và m i đi u ki n sinh s ng bình thư ng. Trái l i, có r t nhi u trư ng
h p khó khăn b t l i, ít nhi u ng u nhiên phát sinh làm cho con ngư i b gi m
ho c m t thu nh p ho c các ñi u ki n sinh s ng khác. Ch ng h n, b t ng b
m ñau hay tai n n trong lao ñ ng, m t vi c làm hay khi tu i già kh năng lao
ñ ng và kh năng t ph c v b suy gi m... Khi rơi vào nh ng trư ng h p
này, các nhu c u c n thi t trong cu c s ng khơng vì th mà m t đi, trái l i cịn
tăng lên, th m chí cịn xu t hi n thêm m t s nhu c u m i như: c n ñư c
khám ch a b nh và ñi u tr khi m ñau; tai n n thương t t n ng c n ph i có
ngư i chăm sóc ni dư ng... B i v y, mu n t n t i và n ñ nh cu c s ng,
con ngư i và xã h i lồi ngư i ph i tìm ra và th c t đã tìm ra nhi u cách gi i
quy t khác nhau như: san s , ñùm b c l n nhau trong n i b c ng ñ ng, ñi
vay, ñi xin ho c d a vào s c u tr c a Nhà nư c... Nhưng nh ng cách gi i
quy t đó là hồn tồn th đ ng và khơng ch c ch n.
Khi n n kinh t hàng hoá phát tri n, vi c thuê mư n nhân công tr nên
ph bi n thì m i quan h kinh t gi a ngư i lao ñ ng làm thuê và gi i ch
cũng tr nên ph c t p. Lúc ñ u ngư i ch ch cam k t tr công lao ñ ng
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

6


nhưng v sau ñã ph i cam k t b o ñ m cho ngư i lao ñ ng làm th có m t
s thu nh p nh t đ nh ñ h trang tr i nh ng nhu c u thi t y u khi không may
b r i ro như: m ñau, tai n n, thai s n... Trong th c t , nhi u khi các trư ng
h p trên không x y ra và ngư i ch khơng ph i chi ra m t đ ng nào. Nhưng
cũng có khi x y ra d n d p, bu c h ph i b ra nh ng kho n ti n l n cho
ngư i lao ñ ng mà h khơng mu n. Vì th , mâu thu n ch - th phát sinh,
gi i th liên k t ñ u tranh bu c gi i ch th c hi n cam k t. Cu c ñ u tranh

này di n ra ngày càng r ng l n và có tác đ ng nhi u m t ñ n ñ i s ng kinh t
- xã h i. Do v y, Nhà nư c ñã ph i ñ ng ra can thi p và ñi u hòa mâu thu n
b ng cách bu c c gi i ch và gi i th ph i đóng góp m t kho n ti n nh t
ñ nh hàng tháng đư c tính tốn ch t ch d a trên cơ s xác su t r i ro x y ra
ñ i v i ngư i làm thuê. S can thi p này đã nâng cao đư c vai trị c a Nhà
nư c. S ti n đóng góp c a gi i ch và gi i th hình thành m t qu ti n t t p
trung, qu này cịn đư c b sung t ngân sách Nhà nư c khi c n thi t nh m
ñ m b o ñ i s ng cho ngư i lao ñ ng khi g p ph i nh ng r i ro, b t l i.
Chính nh nh ng m i quan h ràng bu c đó mà r i ro, b t l i c a ngư i lao
ñ ng ñư c dàn tr i, cu c s ng c a ngư i lao đ ng và gia đình h ngày càng
ñư c ñ m b o n ñ nh. Gi i ch cũng th y mình có l i và ñư c b o v , s n
xu t kinh doanh di n ra bình thư ng. Vì v y, ngu n qu ti n t t p trung ñư c
thi t l p ngày càng l n và nhanh chóng. Kh năng gi i quy t các phát sinh l n
c a qu ngày càng ñ m b o.
Tồn b nh ng ho t đ ng v i nh ng m i quan h ràng bu c ch t ch
như

trên ñư c th gi i quan ni m là BHXH ñ i v i ngư i lao ñ ng. Cho

đ n nay, có khá nhi u khái ni m v BHXH.
- Theo T ch c Lao ñ ng qu c t : BHXH là s b o v c a xã h i ñ i
v i các thành viên c a mình thơng qua các bi n pháp cơng c ng, nh m ch ng
l i các khó khăn v kinh t , xã h i do b ng ng ho c gi m thu th p, gây ra b i
m ñau, thai s n, tai n n lao ñ ng, th t nghi p, thương t t, tu i già, ch t; ñ ng
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

7


th i đ m b o các chăm sóc y t và tr c p cho các gia đình đơng con.

V i khái ni m này, ñ i tư ng ñư c b o v b ng h th ng BHXH
thư ng là nh ng ngư i lao ñ ng và thân nhân c a h , không ph i là t t c các
thành viên c a xã h i nói chung. Bi n pháp cơng c ng đư c s d ng trong
BHXH thông thư ng là bi n pháp l p qu chun dùng, t s đóng góp c a
ngư i lao đ ng và ngư i s d ng lao đ ng, h u như khơng bao hàm s chu
c p t NSNN ho c t các qu xã h i.
- Theo nghĩa r ng, BHXH là m t ph m trù kinh t xã h i t ng h p, ña
d ng và ph c t p. Trong ngôn ng ti ng Vi t, khi ñưa ra khái ni m BHXH
ngư i ta xu t phát t khái ni m chung v b o hi m. Có th hi u: b o hi m là
s ñ m b o b ng quy ñ nh ho c tho thu n v vi c tr m t kho n ti n cho bên
tham gia khi có r i ro x y ra v i ñ i tư ng ñư c b o hi m, trên cơ s m t
kho n đóng góp vào qu b o hi m. Thông qua b o hi m, nh ng ngư i tham
gia có th chia s m t s r i ro c a cá nhân mình cho c ng đ ng và nhà t
ch c có th tính tốn ñ qu n lý các r i ro ñó.
- Theo nghĩa h p, BHXH ch bao g m trư ng h p b o hi m thu
nh p cho ngư i lao đ ng. Vì v y, BHYT, BHTN thư ng ñư c tách ra v i
tên g i riêng m c dù đó cũng là nh ng hình th c b o hi m mang tính xã
h i và phi l i nhu n.
nư c ta, cũng như m t s

nư c trên th gi i khi ñưa ra khái

ni m v BHXH, ngư i ta cũng xu t phát t nghĩa h p này. C th , Lu t
BHXH

Vi t Nam kh ng ñ nh: "BHXH là s ñ m b o thay th ho c bù

ñ p m t ph n thu nh p c a ngư i lao ñ ng khi h b gi m ho c m t thu
nh p do m ñau, thai s n, tai n n lao ñ ng, b nh ngh nghi p, th t nghi p,
h t tu i lao ñ ng ho c ch t, trên cơ s ñóng vào qu BHXH" [57].

- Theo t ñi n thu t ng kinh t h c: BHXH là s thay th ho c bù ñ p
m t ph n thu nh p cho ngư i lao ñ ng khi h b m t ho c gi m thu nh p do
m ñau, thai s n, tai n n lao ñ ng và b nh ngh nghi p, tàn t t, th t nghi p,
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

8


tu i già, t tu t, d a trên cơ s m t qu tài chính do s đóng góp c a các bên
tham gia BHXH, có s b o h c a Nhà nư c theo pháp lu t nh m đ m b o an
tồn đ i s ng cho ngư i lao đ ng và gia đình h , đ ng th i góp ph n đ m b o
an toàn xã h i.
Các khái ni m nêu trên đ u có n i hàm tương đ i th ng nh t, th hi n
m t s ñi m sau ñây:
- BHXH là s b o v c a xã h i, c a Nhà nư c ñ i v i ngư i lao ñ ng.
- Ngư i lao ñ ng s ñư c BHXH tr giúp v t ch t và các d ch v y t
c n thi t ñ

n ñ nh cu c s ng cho b n thân và gia đình h .

- Ch trong các trư ng h p có nh ng r i ro liên quan ñ n thu nh p c a
ngư i lao đ ng thì m i đư c hư ng BHXH.
- BHXH ñư c th c hi n trên cơ s m t qu ti n t .
Chính vì quan ni m v BHXH có s khác nhau, nên mơ hình t ch c h
th ng BHXH cũng r t khác nhau gi a các nư c trên th gi i. Có nh ng nư c
(như M , Th y ði n, ð c…), h th ng t ch c BHXH mang tính t ng h p,
có nghĩa là BHXH bao g m c BHYT và BHTN. Có nh ng nư c, m i lo i
hình b o hi m (BHXH, BHYT, BHTN) l i ñư c t ch c thành m t h th ng
riêng (như Nh t B n…). Tuy nhiên, nh ng khái ni m này ñã th hi n ñư c
nh n th c chung v BHXH như sau:

- Trư c h t ph i kh ng ñ nh, BHXH là m t lo i hình b o hi m mang
tính xã h i r t cao, b i th , t ch c BHXH ho t đ ng khơng vì m c tiêu l i
nhu n.
- ð i tư ng c a BHXH là thu nh p c a ngư i lao ñ ng, còn di n b o
v c a BHXH l i bao g m c ngư i lao ñ ng và gia đình h . Vì th , suy cho
cùng BHXH ñã, ñang và s b o v cho m i thành viên trong c ng ñ ng xã h i.
- Tham gia đóng góp đ hình thành qu BHXH bao g m c ngư i lao
ñ ng và ngư i s d ng lao ñ ng. Qu ñư c hình thành và s d ng ln có s
h tr và b o h c a Nhà nư c.
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

9


- R i ro và s ki n trong BHXH ñ u liên quan ñ n thu nh p c a ngư i
lao đ ng. ðó là các r i ro như: m ñau, tai n n lao ñ ng, b nh ngh nghi p,
th t nghi p, tàn ph … và các s ki n như: tu i già v hưu, sinh ñ c a lao
ñ ng n …
- M c đích c a BHXH là góp ph n n ñ nh cu c s ng cho ngư i lao
đ ng và gia đình h , góp ph n ñ m b o ASXH.
Xu t phát t nh ng quan ñi m và nh n th c trên, tác gi lu n văn cho
r ng: BHXH là s ñ m b o thay th ho c bù ñ p m t ph n thu nh p c a ngư i
lao ñ ng khi h b gi m ho c m t thu nh p vì r i ro ho c s ki n b o hi m,
trên cơ s hình thành và s d ng m t qu ti n t t p trung nh m ñ m b o n
ñ nh cu c s ng cho ngư i lao đ ng và gia đình h , góp ph n đ m b o ASXH.
Như v y, có th th y BHXH là m t v n ñ kinh t xã h i t ng h p có
th ti p c n, nghiên c u

nhi u góc đ khác nhau. T đó, có nhi u cách,

nhi u tiêu chí phân lo i, t o ra nh ng k t qu phân lo i khác nhau. Trong lý
lu n cũng như trong th c t , BHXH thư ng ñư c phân lo i theo các tiêu th c
cơ b n sau:
Th nh t: Phân lo i theo lo i hình BHXH c a ngư i tham gia BHXH.
Theo cách phân lo i này, BHXH ñư c chia thành hai lo i: BHXH b t
bu c và BHXH t nguy n. BHXH b t bu c là lo i hình b o hi m mà ngư i
lao ñ ng, ngư i s d ng lao ñ ng b t bu c ph i tham gia theo quy ñ nh
c a pháp lu t. Lo i BHXH này đư c hình thành khi Nhà nư c ñã ñ ng ra lo
li u v i tư cách là ngư i t ch c, qu n lý BHXH. Vi c t ch c BHXH b t
bu c ch y u ñ th c hi n m c đích ràng bu c trách nhi m c a ngư i s
d ng lao ñ ng v i ngư i lao ñ ng nh m n ñ nh ngu n thu, chi ñ phát tri n
BHXH b n v ng. Thơng qua đó, có th đ m b o ñ i s ng cho ngư i lao
ñ ng, ñ m b o an sinh xã h i nói chung. BHXH t nguy n là lo i hình b o
hi m mà ngư i lao đ ng có quy n t quy t đ nh tham gia hay khơng tham
gia, đư c l a ch n m c đóng, phương th c đóng, hư ng phù h p, theo các
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

10


quy ñ nh linh ho t c a pháp lu t.
Th hai: Phân lo i theo th i gian cân ñ i và h ch toán qu BHXH.
N u căn c vào th i gian cân ñ i và h ch tốn qu BHXH, có th phân
lo i BHXH thành BHXH ng n h n và BHXH dài h n. BHXH ng n h n
thư ng dùng đ

ch nhóm các ch đ

BHXH có th i h n ng n, trong

kho ng m t năm, ch y u trên cơ s tương tr c ng ñ ng gi a nh ng ngư i
tham gia b o hi m. Như v y, y u t th i gian đóng BHXH khơng ph i là ñi u
ki n cơ b n ñ ñ i tư ng hư ng lo i ch ñ b o hi m này. N u có, nó khơng
nh m m c đích cân đ i thu chi mà ch y u là ñi u ki n ñ h n ch l m d ng
qu . Nhìn chung, đ i tư ng hư ng BHXH ng n h n thư ng là nh ng ngư i
lao ñ ng trong ñ

tu i lao đ ng, đang có quan h lao đ ng. Do đó, vi c

hư ng các ch đ BHXH ng n h n ch y u là tr c p m t l n ho c trong m t
th i gian ng n, ñã ñư c xác ñ nh.
BHXH dài h n thư ng ñư c dùng ñ ch nhóm các ch đ BHXH dài
h n, t khi ngư i lao ñ ng b t ñ u tham gia cho ñ n khi quan h BHXH k t
thúc, theo hình th c l p qu ti t ki m b t bu c, có k t h p v i tương tr c ng
ñ ng. ð i tư ng hư ng BHXH dài h n ch y u là ngư i lao ñ ng ñã k t thúc
quan h lao ñ ng, ngh vi c hư ng BHXH sau m t th i gian dài đóng góp
ho c đ l i ph n đóng góp cho thân nhân như m t kho n th a k , ho c c n
ph i tương tr ni thân nhân… Do đó, bên c nh m t s ít trư ng h p chi tr
m t l n, BHXH dài h n thư ng chi tr tr c p trong kho ng th i gian dài,
khó xác đ nh rõ th i gian hư ng c a t ng ñ i tư ng.
Ngoài hai cách phân lo i cơ b n và thơng d ng nêu trên, cịn có th
phân lo i BHXH theo nh ng tiêu th c khác. Ch ng h n: n u căn c vào các
trư ng h p đư c b o hi m, có th phân BHXH thành các ch ñ c th như
ch ñ BHXH khi m ñau, thai s n, tai n n ngh nghi p, th t nghi p, hưu trí,
t tu t, tàn t t… N u căn c vào t n su t chi tr b o hi m, có th phân b o
hi m xã h i thành các lo i b o hi m m t l n, b o hi m m t th i kỳ và b o
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

11

hi m thư ng xuyên. N u căn c vào ñ i tư ng hư ng BHXH có th phân
thành BHXH cho ngư i lao ñ ng và tr c p BHXH cho thân nhân c a ngư i
lao ñ ng… Vi c phân lo i BHXH theo các tiêu th c trên có th s d ng
trên cơ s các m c đích nghiên c u khác nhau.
2.1.1.2 B n ch t c a b o hi m xã h i
BHXH là ph m trù kinh t xã h i t ng h p, là m t trong nh ng chính
sách kinh t xã h i cơ b n nh t c a m i qu c gia. Nó th hi n trình đ văn minh,
ti m l c và s c m nh kinh t , kh năng t ch c và qu n lý c a m i qu c gia.
- BHXH là hình th c b o hi m thu nh p cho ngư i lao ñ ng, là s n
ph m t t y u khách quan c a xã h i phát tri n. Khi kinh t càng phát tri n thì
BHXH càng đa d ng và hồn thi n. Vì th có th kh ng ñ nh s phát tri n
kinh t là n n t ng c a BHXH.
- BHXH là hình th c d ch v cơng đ qu n lý và ñáp ng nhu c u chia
s r i ro trong c ng ñ ng. Nh ng r i ro làm gi m ho c m t kh năng lao
ñ ng, m t vi c làm trong BHXH di n ra c trong và ngồi q trình lao đ ng,
có th là nh ng r i ro ng u nhiên trái v i ý mu n ch quan c a con ngư i
như: m ñau, TNLð và BNN... ho c cũng có th là nh ng trư ng h p x y ra
khơng hồn tồn ng u nhiên như: tu i già, thai s n...
- BHXH v a th c hi n các m c đích xã h i, v a th c hi n các m c
đích kinh t . C hai m c đích này ln đư c th c hi n ñ ng th i, ñan xen
l n nhau và là hai m t không th tách r i nhau. Khi ñ c p ñ n các l i ích
kinh t c a BHXH đ i v i ngư i lao ñ ng và ñ i v i xã h i là ñã bao hàm
c m c đích xã h i c a nó. Ngư c l i, các m c đích xã h i c a BHXH cũng
ch đ t đư c khi nó đ ng th i mang l i các l i ích kinh t thi t th c cho
ngư i tham gia.
- BHXH là quy n cơ b n c a ngư i lao đ ng. B i vì, m c tiêu c a
BHXH là nh m tho mãn nh ng nhu c u thi t y u c a ngư i lao ñ ng trong
trư ng h p b gi m ho c m t thu nh p, m t vi c làm. M c tiêu này ñã ñư c
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

12


T ch c Lao ñ ng qu c t c th hố, đó là: đ n bù cho ngư i lao ñ ng nh ng
kho n thu nh p b m t ñ ñ m b o nhu c u sinh s ng thi t y u c a h ; chăm
sóc s c kho và ch ng b nh t t; xây d ng ñi u ki n s ng ñáp ng các nhu c u
c a dân cư và các nhu c u ñ c bi t c a ngư i già, ngư i tàn t t và tr em. V i
nh ng m c tiêu đó, BHXH ñã tr thành m t trong nh ng quy n con ngư i và
ñư c ð i h i ñ ng Liên h p qu c th a nh n và ghi vào Tuyên ngôn Nhân
quy n ngày 10 tháng 12 năm 1948: "T t c m i ngư i v i tư cách là thành
viên c a xã h i có quy n hư ng BHXH, quy n đó ñư c ñ t cơ s trên s tho
mãn các quy n v kinh t , xã h i và văn hoá c n thi t cho nhu c u v nhân
cách và s t do phát tri n con ngư i" [65].
2.1.2 Vai trò c a b o hi m xã h i
BHXH ra ñ i và phát tri n ñã ngày càng kh ng ñ nh ñư c vai trị c a
mình trên nhi u phương di n khác nhau trong th c t cu c s ng cũng như
trong phát tri n kinh t - xã h i.
2.1.2.1 ð i v i ngư i lao ñ ng
BHXH ñã tr c ti p góp ph n n ñ nh cu c s ng cho ngư i lao ñ ng và
gia đình h khi ngư i lao đ ng g p r i ro hay s ki n b o hi m. ð ng th i,
BHXH cũng là cơ h i ñ m i ngư i th c hi n trách nhi m tương tr cho
nh ng khó khăn c a các thành viên khác. T đó, các r i ro trong lao ñ ng s n
xu t và trong ñ i s ng ngư i lao ñ ng ñư c kh ng ch và dàn tr i. H u qu
c a r i ro ñư c kh c ph c k p th i.
Tham gia BHXH còn giúp ngư i lao ñ ng nâng cao hi u qu trong chi
dùng cá nhân, giúp h ti t ki m nh ng kho n ti n nh , ñ u đ n đ có ngu n
d phịng c n thi t chi dùng khi già c hay m t s c lao đ ng… ðó khơng ch
là ngu n h tr v t ch t mà còn là ngu n ñ ng viên tinh th n to l n ñ i v i
m i cá nhân khi g p khó khăn, làm cho h

n ñ nh v tâm lý, gi m b t lo l ng

khi m ñau, tai n n, tu i già… Nh có BHXH, cu c s ng c a nh ng thành
viên trong gia đình ngư i lao ñ ng, nh t là tr em, nh ng ngư i tàn t t, gố
b a… cũng đư c đ m b o an tồn hơn.
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

13


2.1.2.2 ð i v i ngư i s d ng lao đ ng
M c dù ph i đóng góp vào qu BHXH m t kho n ti n nh t ñ nh ñ b o
hi m cho ngư i lao đ ng mà mình s d ng, đi u đó ít nhi u cũng nh hư ng
ñ n thu nh p c a ngư i s d ng lao ñ ng, song v lâu dài, BHXH giúp h

n

ñ nh s n xu t kinh doanh. N u khơng có BHXH, các ñơn v s d ng lao ñ ng
tr ti n b o hi m cùng v i ti n lương hàng tháng ñ ngư i lao ñ ng t lo thì
ngu n ti n này có th b s d ng vào nh ng nhu c u, nh ng m c đích khác.
ð n khi ngư i lao đ ng m đau, tai n n khơng có ngu n thu nh p, khơng có
chi phí thu c men…, đ i s ng c a h b nh hư ng thì quan h lao đ ng, ch t
lư ng lao ñ ng s b

nh hư ng. Qua vi c phân ph i chi phí cho ngư i lao

đ ng h p lý, BHXH s góp ph n làm cho l c lư ng lao ñ ng trong m i ñơn
v

n ñ nh, s n xu t di n ra liên t c, hi u qu , các bên trong quan h lao đ ng

cũng g n bó v i nhau hơn.
BHXH còn làm cho ngư i s d ng lao ñ ng có trách nhi m v i ngư i lao
đ ng, khơng ch khi tr c ti p s d ng lao ñ ng mà trong su t cu c đ i h . N u
khơng t ch c BHXH b t bu c thì nhi u khi, vì nh ng kho n l i trư c m t mà
ngư i s d ng lao ñ ng c t xén quy n l i, vô trách nhi m v i ngư i lao đ ng.
BHXH cịn giúp cho ngư i s d ng lao ñ ng n ñ nh ngu n chi, ngay c
khi có r i ro l n x y ra thì cũng khơng lâm vào tình tr ng n n n hay phá s n.
Nh đó, các chi phí đư c ch đ ng h ch tốn, n đ nh và t o đi u ki n đ phát
tri n khơng ph thu c nhi u vào hoàn c nh khách quan.
2.1.2.3 ð i v i n n kinh t - xã h i
Trư c tiên, BHXH t o ra cơ ch chia s r i ro, nâng cao tính c ng
đ ng xã h i, c ng c truy n th ng đồn k t, g n bó gi a các thành viên
trong xã h i. ði u đó đã thúc đ y s ra ñ i và tr thành lý do t n t i c a
BHXH. Thông qua BHXH, nh ng r i ro trong ñ i s ng c a ngư i lao ñ ng
ñư c dàn tr i theo nhi u chi u, t o ra kh năng gi i quy t an tồn nh t, v i
chi phí th p nh t.
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c kinh t …………………………….

14