Bài giảng phân tích hệ thống môi trường đại học quốc gia hồ chí minh

Giáo trình đi n t

Phâ tích
n
hệ ng môtr ườg
thố
i
n
Envir onmental systems analysis
Dành cho h c viên Cao h c ngành Qu n lý Môi trư ng
Th i lư ng: 30 ti t

TS.GVC. Chế
Đình Lý


M c tiêu môn h c
1.

Giúp ngư i h c trang b tư duy và phương pháp lu n h th ng,
n m v ng các khái ni m (concepts) và nguyên lý (principles), v n
d ng vào th c ti n ngành ngh cũng như cu c s ng ñ i thư ng,

2.

Trang b cho ngư i h c m t s các cơng c phân tích liên quan ñ n
các h th ng t nhiên, xã h i nh m gi i quy t các nhi m v phân
tích trong lĩnh v c mơi trư ng như: Phương pháp phân tích SWOT,
Phương pháp LOGFRAME, Đánh giá tác đ ng môi trư ng (EIA =
Envieonmental Impacts Assessment); Đánh giá chu trình s ng (LCA
= Life cycle Assessment); Phân tích lu ng v t ch t (Material Flow

analysis = MFA hay SFA = Substance Flow analysis); Phân tích r i
ro mơi trư ng (Environmental Risk Assessment = ERA); Phân tích
đ u vào-ñ u ra (Input-Output analysis =IOA). . . .

3.

Phát tri n cho ngư i h c các k năng c a 6 b c tri th c: ki n th c
– hi u – áp d ng – phân tích – t ng h p - đánh giá nh m áp d ng
vào nghiên c u , qu n lý trong lĩnh v c môi trư ng.


Chương trình – n i dung mơn h c
Bài 1: Phân tích h th ng mơi trư ng - Phương pháp lu n h th ng :
các khái ni m cơ b n v khoa h c h th ng, Phân tích h th ng,
tư duy h th ng, ti p c n h th ng và công ngh h th ng.
Bài 2: Nh n th c các h sinh thái v i phương pháp lu n h th ng
Bài 3: Phương pháp phân tích SWOT xây d ng đ nh hư ng chi n
lư c phát tri n cho các h th ng
Bài 4: Phương pháp LOGICAL FRAMEWORK xây d ng và qu n lý d án
MTTN
Bài 5: Các cơng c phân tích h th ng mơi trư ng, ng d ng cơng c
LCA, IOA đ xác đ nh m c tiêu qu n lý môi trư ng
Bài 6: Phân tích h th ng trong các h qu n lý và h th ng qu n lý
môi trư ng – Phương pháp xâyd ng qui trình qu n lý trong ngành
môi trư ng


Bài 1: Phân tích h th ng mơi trư ng –
Phương pháp lu n h th ng
1. Khái ni m v phân tích h th ng mơi trư ng (environmental system

analysis = esa)
2. Phân bi t cách ti p c n phân tích c đi n và cách ti p c n phân tích
h th ng
3. Phân lo i các h th ng
4. Cơ s phương pháp lu n c a ti p c n h th ng: ñi u khi n h c
(cybernetics) và khoa h c h th ng (system science)
5. Khái ni m h th ng và các khái ni m cơ b n liên quan
6. B n thành ph n c a phương pháp lu n h th ng: Phân tích, Tư duy,
Ti p c n và Công ngh h th ng


Bài 2: Phân tích h th ng các h sinh thái
1. Ý NGHĨA VÀ S C N THI T C A VI C PHÂN TÍCH H TH NG
CÁC H SINH THÁI
2. KHÁI NI M V SINH THÁI H C
3. CÁC KHÁI NI M V H SINH THÁI
4. PHƯƠNG PHÁP VÀ K NĂNG PHÂN TÍCH CÁC H SINH THÁI
4.1) Thành ph n c u trúc t ng quát c a các h sinh thái
4.2) Ranh gi i – H sinh thái và môi trư ng: môi trư ng n i
h và mơi trư ng ngo i h
4.3) Các ti n trình bi n ñ i cơ b n trong các h sinh thái
4.4) Đ ng thái c a các h sinh thái t nhiên:
4.5) Cơ c u c p b c trong h sinh thái ñ a c u
5. CÁC NG D NG C A PHÂN TÍCH H TH NG CÁC H SINH
THÁI


Bài 3: Phương pháp phân tích SWOT xây d ng ñ nh
hư ng chi n lư c phát tri n cho các h th ng
1. Khái ni m v SWOT

2. Ý nghĩa c a SWOT
3. Sáu giai ño n th c hi n phương pháp phân tích SWOT
3.1) Xác đ nh m c tiêu c a h th ng
3.2) Xác ñ nh ranh gi i h th ng
3.3) Phân tích các bên quan (thành ph n bên trong h th ng, các
thành ph n bên ngoài h th ng) xây d ng khung làm vi c cho
phân tích SWOT
3.4) Phân tích SWOT
3.5) Giai đo n v ch ra chi n lư c hay gi i pháp
3.6) Giai ño n x lý xung ñ t m c tiêu và x p th t các chi n lư c


Bài 4: Cơng c phân tích Logframe
1. Nh n d ng các d án liên quan đ n mơi trư ng tài nguyên
2. Khái ni m v phương pháp LOGFRAME
3. S d ng LFA
4. Các thu t ng trong LFA
5. Các giai ño n th c hi n LFA
5.1) Giai đ an phân tích
5.1.1/ Phân tích tình hu ng – hồn c nh Phân tích các bên có liên quan
- H i th o v khung lu n lý:
5.1.2/ Phân tích v n đ (The Analysis of Problems):
5.1.3/ Phân tích m c tiêu (Objectives Analysis):
5.1.4/ Phân tích chi n lư c (Strategy Analysis):
5.1.5/ Ki m tra tính h p lý (logic) c a cây
5.2) Giai ño n l p k ho ch (The Planning Phase)
5.2.1/ L p ma tr n khung lu n lý
5.2.2/ Thi t l p ti n ñ th c hi n các h at ñ ng
5.2.3/ Thi t l p các b ng th ng kê d trù ngu n l c cho d án
5.2.4/ Vi t thuy t minh d án

Bài 5: :Các cơng c phân tích h th ng môi trư ng
1. T ng quan v các công c phân tích h th ng mơi trư ng
2. Tóm t t v cơng c đánh giá tác đ ng mơi trư ng (EIA hay ĐTM)
3. Phân tích chu trình s ng s n ph m (LCA)
4. Đánh giá r i ro mơi trư ng (ERA)
5. Phân tích lu ng v t li u (MFA)
6. Phân tích bi n vào – bi n ra (IOA)
Th c hành:

ng d ng LCA ñ xác ñ nh ñ nh hư ng b o v MT


Bài 6:Phân tích h th ng trong các h quan lý
– qui trình qu n lý .
Phân tích h th ng ng d ng chung cho các l ai h th ng qu n lý
Nh ng ng d ng phân tích h th ng mơi tr ư ng trong các doanh
nghi p
Nguyên lý và n i dung thi t k h th ng qu n lý môi trư ng
1) Phân tích c u trúc h th ng
2) Xác đ nh ranh gi i h th ng qu n lý
3) Phân tích m c tiêu c a h th ng qu n lý
4) Các ti n trình bi n đ i trong h th ng qu n lý
5) Đ ng thái c a các t ch c qu n lý
6) Cơ c u c p b c các t ch c qu n lý
7) Xem xét tính tr i c a h th ng trong qu n lý
8)

ng d ng: xây d ng các qui trình qu n lý

Tài li u tham kh o chính
1.

FitzGerald J. and FitzGerald A.F.(1987) . Fundamentals of
system Analysis, John Wiley &Sons I nc,NewYork.

2.

Đoàn Minh Khang d ch t Ota K. et al (1981) Sinh thái h c
Đ ng ru ng, Nhà xu t b n Nông nghi p Hà N i.

3.

Đ ng m ng Lân (2001). Các công c qu n lý môi trư ng. Nhà
xu t b n Khoa h c K thu t Hà N i.

4.

Ph m văn Nam,(1996). Ưng d ng lý thuy t h th ng trong
qu n tr , Nhà Xu t b n Th ng kê

5.

Tr n Kiên, Hoàng Đ c Nhu n, Mai Sĩ Tu n (1999)- Sinh thái
h c và Môi trư ng , Nhà Xu t b n Giáo d c.

6.

Nguy n th kim Thái, Lê hi n th o (2003) Sinh thái h c và b o
v môi trư ng. Nhà xu t b n xây d ng.

7.

Đào th Tu n (1984) - H Sinh thái Nông nghi p, Nhà xu t
b n Khoa h c K Thu t - Hà N i.


Qui ch h c t p và thi cu i mơn
1.

có đi m ch ng nh n đã h c b túc ki n th c:

2.

H c viên ph i có m t > 80 % th i gian (có m t > 5 chuyên ñ )

3.

Th c hi n m t ti u lu n chuyên ñ v các ñ tài có liên quan ñ n 6
chuyên ñ c a môn h c (l y các bài th o lu n nhóm) – N p b n
đi n t (không nh n b n in). Th i gian n p: trư c khi k t thúc
môn h c. Ti u lu n 40 % ñi m.

4.

Thi vi t 120 phút , 60 % đi m. (Thi khơng tham kh o tài li u)

5.

Seminar nhóm + chuyên c n = ñi m thư ng


Tiêu chí ti u lu n:
Ph i là bài vi t chưa n p trong b t kỳ môn h c nào, th hi n ñư c 6
b c tri th c: ki n th c – hi u – áp d ng – phân tích – t ng h p và
ñánh giá)
T i thi u 6 trang A 4
Ch ñ :
+ T ch n t các bài th o lu n nhóm, v n d ng vào m t trư ng h p
nghiên c u c th
+ T ch n t các tư li u m i sưu t m trên m ng internet
+ Kh o lu n v các v n ñ , ch ñ ñ t ra trong mơn h c.
+ N p b n đi n t và ký xác nh n.


Bài 1

PHÂN TÍCH H TH NG MT VÀ

PHƯƠNG PHÁP LU N
H TH NG.


M C TIÊU H C T P BÀI 1
1. Khái ni m v phân tích h th ng mơi trư ng (environmental system
analysis = esa)
2. Phân bi t cách ti p c n phân tích c đi n và cách ti p c n phân tích
h th ng

3. Phân lo i các h th ng
4. Cơ s phương pháp lu n c a ti p c n h th ng: ñi u khi n h c
(cybernetics) và khoa h c h th ng (system science)
5. Khái ni m h th ng và các khái ni m cơ b n liên quan
6. B n thành ph n c a phương pháp lu n h th ng: Phân tích, Tư duy,
Ti p c n và công ngh h th ng


1. KHÁI NI M V PHÂN TÍCH H
TH NG MƠI TRƯ NG
(ENVIRONMENTAL SYSTEM
ANALYSIS = ESA)


1.1) Lĩnh v c nghiên c u c a phân tích h th ng mơi trư ng
Đánh giá h qu ñ i v i môi trư ng “t nhiên” c a các thành ph n
s n xu t k thu t, thành ph n xã h i.
Do v m t s lư ng cũng như m c ñ ñ c h i, ESA hi n nay liên
quan ñ n phát tri n, s d ng và ñánh giá các phương pháp và
cơng c cho vi c đánh giá mơi trư ng c a các h th ng k thu t.
Nghiên c u vai trò c a các phương pháp này trong vi c ra quy t
ñ nh , qu n lý và giao ti p .
Nghiên c u các m i quan h gi a các công c khác nhau (s khác
bi t, tương t , các b d ki n chia x , lu ng thông tin gi a các
cơng c ..) .
Trong các phương pháp đư c nghiên c u là Đánh giá chu trình s ng
(LCA) và các công c liên quan, các ch s b n v ng, đánh giá
cơng ngh mơi trư ng và đánh giá môi trư ng c a t ch c.

Hình 1.1 : Ph m vi quan tâm c a phân tích h th ng mơi trư ng
(h k thu t – h xã h i và h t nhiên) (ngu n: tư li u
internet).


Hình 1.2: Vai trị c a các cơng c phân tích h th ng mơi trư ng


1.2) Vì sao ph i ng d ng cách ti p c n phân tích h th ng trong
ngành mơi trư ng

V n đ mơi trư ng ngày nay phát sinh ch y u do các h at
ñ ng s n xu t kinh t k thu t thông qua các h th ng s n xu t
và s phát tri n h th ng xã h i làm phát sinh ch t th i.
Vì v y, v n đ mơi trư ng khơng cịn h n ch trong h sinh thái
t nhiên mà liên quan ñ n h th ng ph c h p: k thu t – xã h i
– t nhiên, địi h i các gi i pháp liên ngành.
Vì th mu n nh n th c và gi i quy t có hi u qu v n đ mơi
trư ng b t bu c ph i ti p c n b ng phương pháp lu n h th ng.


1.2) Vì sao ph i ng d ng cách ti p c n phân tích h th ng trong
ngành mơi trư ng [2]
các h th ng ph c h p:
•Đánh giá tác đ ng mơi trư ng c a m t d án trong các ngành công
nghi p, các quá trình s n xu t, các r i ro mơi trư ng có th phát
sing trong m t khu v c, m t nhà máy. . .các ñ i tư ng nghiên c u
này là các h th ng k thu t ph c h p. Không ti p c n theo quan
đi m h th ng thì r t khó nh n th c và th c hi n vi c đánh giá tác
đ ng mơi trư ng.

•Thi t k các ti n trình x lý ơ nhi m (nư c, khơng khí, ch t th i
r n…) bao g m nhi u cơng đo n khơng thu n nh t như lý (nghi n,
đ t. ..), hóa (hịa tan, kh . . .), sinh (s d ng vi sinh), xây các h
th ng x lý nư c th i. ..
•Xây d ng các h th ng qu n lý môi trư ng trong m t doanh
nghi p, n m trong h th ng qu n lý doanh nghi p.


1.2) Vì sao ph i ng d ng cách ti p c n phân tích h th ng trong
ngành mơi trư ng [3]
Các h th ng ph c h p:
•Qu n lý môi trư ng vùng, t nh thành, qu n huy n, là các h sinh thái
đơ th ph c t p, nhi u thành ph n không thu n nh t.
•Qu n lý các khu b o t n thiên nhiên, các khu du l ch sinh thái là các
h sinh thái ph c h p, không thu n nh t.
•Xây d ng các h th ng thơng tin qu n lý môi trư ng b ng h th ng
thơng tin đ a lý ho c các h th ng thơng tin qu n lý.
•V i các h th ng ph c h p nói trên, khơng th ti p c n b ng phương
pháp phân tích truy n th ng, ngư i cán b môi trư ng b t bu t ph i s
d ng phương pháp ti p c n phân tích h th ng.


2. PHÂN BI T CÁCH TI P C N
PHÂN TÍCH C ĐI N VÀ CÁCH
TI P C N PHÂN TÍCH H TH NG


2. PHÂN BI T CÁCH TI P C N PHÂN TÍCH C
TI P C N PHÂN TÍCH H TH NG

ĐI N VÀ CÁCH

2.1) Các ti p c n phân tích c ñi n (analytic approach)
Chia nh m t h th ng thành các ph n t cơ b n
Nghiên c u chi ti t và nh n bi t các ki u tương tác hi n h u gi a
các ph n t .
Thay ñ i m t bi n s trong m t th i gian, d báo tính ch t c a h
th ng dư i nh ng ñi u ki n khác nhau.
Áp d ng các quy lu t c ng tính ch t c a các ph n t cơ b n.
H th ng thu n nh t, chúng bao g m các ph n t gi ng nhau và
s tương tác gi a chúng v i nhau y u.
Các quy lu t th ng kê ñư c áp d ng
Trong các lĩnh v c v t lý, hóa h c như các nghiên c u v cơ h c,
c u t o các nguyên t , phân t , dung d ch. .


2.2) Cách ti p c n phân tích h th ng
Các quy lu t c ng các tính ch t cơ b n khơng áp d ng đư c cho các h
th ng ph c h p cao, bao g m m t s lư ng l n các ph n t ña d ng,
nhi u ki u, liên h v i nhau b i s tương tác m nh m .
Xem xét h th ng trong t ng th và đ ng thái riêng c a h th ng.
Thơng qua mơ ph ng, ngư i ta có th tái hi n h th ng và quan sát
trong th i gian th c các tác ñ ng c a các lo i tương tác gi a các ph n
t c a nó.
S nghiên c u t p tính này theo th i gian ñ xác ñ nh các quy lu t có
th đi u ch nh h th ng đó hay h th ng thi t k các h th ng khác.


Cách ti p c n phân tích truy n Cách ti p c n phân tích h th ng th ng - Analytic Approach
Systemic Approach

Phân l p Ht thành ph n t và t p
trung nghiên c u ph n t

H p nh t ph n t và t p trung vào
s tương tác gi a các ph n t

Nghiên c u tính ch t c a s tương
NC tác ñ ng c a s tương tác
tác
Nh n m nh s chính xác c a các
chi ti t

Nh n m nh t m nhìn t ng th

Thay đ i m t bi n s theo th i
Thay ñ i ñ ng th i nhi u nhóm bi n
gian
s
Duy trì s ñ c l p các ph n t
Tích h p theo th i gian và s không
trong su t th i gian; Hi n
th l p l i.
tư ng ñư c quan sát có th l p
l i.