đánh giá tình hình sốt rét tại tỉnh bình thuận (1991 – 2010) và nghiên cứu sử dụng kem xua soffell kết hợp với màn permanet 2.0 tại một số điểm sốt rét lưu hành nặng

- 1 -
󰖷T V󰖥N 󰗁
B󰗈nh s󰗒t rét (SR) là b󰗈nh truy󰗂n nhi󰗆m nguy hi󰗄m 󰗒i v󰗜i con ng󰗞i, do
m󰗚t s󰗒 loài ký sinh trùng thu󰗚c gi󰗒ng Plasmodium (P.) gây ra; m󰗘i nm trên
th󰗀 gi󰗜i có hàng trm tri󰗈u ng󰗞i m󰖰c b󰗈nh và hàng trm nghìn ng󰗞i ch󰗀t do
SR. Ký sinh trùng s󰗒t rét (KSTSR) 󰗤c truy󰗂n t󰗬 ng󰗞i b󰗈nh sang ng󰗞i
lành b󰗠i các loài mu󰗘i thu󰗚c gi󰗒ng Anopheles (An.). B󰗈nh SR phân b󰗒 trên
th󰗀 gi󰗜i t󰗬 64 v 󰗚 B󰖰c 󰗀n 32 v 󰗚 Nam, 󰖸c bi󰗈t 󰗠 các n󰗜c thu󰗚c châu
Phi, khu v󰗲c Nam M󰗺 và khu v󰗲c châu Á- Thái Bình Dng.
Vi󰗈t Nam là m󰗚t trong nh󰗰ng qu󰗒c gia có chng trình phòng ch󰗒ng s󰗒t
rét (PCSR) thành công. T󰗬 nm 1991, chi󰗀n l󰗤c PCSR b󰖰t 󰖨u 󰗤c th󰗲c
hi󰗈n, kh󰗠i ngu󰗔n t󰗬 chng trình 󰜝Tiêu di󰗈t s󰗒t rét󰜞, 󰜝Thanh toán s󰗒t rét󰜞,
chuy󰗄n sang 󰜝Phòng ch󰗒ng s󰗒t rét󰜞 và ã 󰖢t 󰗤c m󰗚t s󰗒 k󰗀t qu󰖤 rõ r󰗈t: Nm
2010 b󰗈nh nhân s󰗒t rét (BNSR) gi󰖤m 94,0 %, KSTSR gi󰖤m 90,7 % và t󰗮
vong do SR gi󰖤m 99,5 % so v󰗜i nm 1991. 󰗄 󰖢t 󰗤c k󰗀t qu󰖤 trên, vi󰗈c l󰗲a
ch󰗎n, áp d󰗦ng bi󰗈n pháp phòng ch󰗒ng vector SR phù h󰗤p và hi󰗈u qu󰖤 là m󰗚t
trong các bi󰗈n pháp góp ph󰖨n quan tr󰗎ng cho thành công c󰗨a chng trình
PCSR 󰗠 Vi󰗈t Nam [89].
Các xã SRLH n󰖸ng c󰗨a t󰗊nh Bình Thu󰖮n là 󰗌a bàn sinh s󰗒ng c󰗨a nhi󰗂u
󰗔ng bào dân t󰗚c thi󰗄u s󰗒 v󰗜i các t󰖮p quán lao 󰗚ng s󰖤n xu󰖦t khác nhau; trong
ó có i󰗄m chung là canh tác nông nghi󰗈p trên nng r󰖬y và có th󰗄 coi ây là
ngu󰗔n thu nh󰖮p ch󰗨 y󰗀u c󰗨a 󰗔ng bào dân t󰗚c 󰗠 ây. Do canh tác nng r󰖬y
xa nhà, nên ng󰗞i dân th󰗞ng làm nhà r󰖬y t󰖢m b󰗤, s sài ngay trên 󰖦t r󰖬y
ho󰖸c n󰖲m ven r󰗬ng, g󰖨n ni canh tác. Tình hình SR t󰖢i Bình Thu󰖮n hi󰗈n nay
n󰗖i c󰗚m lên v󰖦n 󰗂 t󰗸 l󰗈 m󰖰c SR cao 󰗠 nh󰗰ng ng󰗞i i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y. T󰗖ng
k󰗀t công tác PCSR 5 nm (2006 󰜔 2010) t󰖢i t󰗊nh Bình Thu󰖮n cho th󰖦y: BNSR
nm 2010 so v󰗜i nm 2006 ch󰗊 gi󰖤m 6,22 %, KSTSR nm 2010 so nm 2006
tng 18,24 %. BNSR nm 2009 so v󰗜i nm 2008 tng 60 % (720/450).
BNSR, KSTSR th󰗞ng t󰖮p trung 󰗠 5 xã s󰗒t rét lu hành (SRLH) n󰖸ng (theo
phân vùng d󰗌ch t󰗆 SR can thi󰗈p 2009). Trong nm 2010, s󰗒 BNSR t󰖢i huy󰗈n
- 2 -

B󰖰c Bình chi󰗀m g󰖨n 45 % so v󰗜i toàn t󰗊nh (323/720 BNSR), t󰗸 l󰗈 m󰖰c SR ch󰗨
y󰗀u t󰖮p trung 󰗠 󰗒i t󰗤ng i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y. S󰗒 BNSR t󰖢i 2 xã Phan Sn và
Phan Ti󰗀n (huy󰗈n B󰖰c Bình) trong nm 2010 chi󰗀m t󰗸 l󰗈 52,4 % so v󰗜i 5 xã
SRLH n󰖸ng (121/231 BNSR) và chi󰗀m 17,8 % so v󰗜i toàn t󰗊nh (121/678
BNSR). Các bi󰗈n pháp phòng ch󰗒ng vector 󰗤c ti󰗀n hành liên t󰗦c trong
nhi󰗂u nm t󰖢i các xã SRLH n󰖸ng, nhng m󰖮t 󰗚 vector truy󰗂n b󰗈nh SR chính
là An. dirus t󰖢i khu v󰗲c nhà r󰖬y v󰖬n còn cao: Nm 2010 i󰗂u tra m󰖮t 󰗚 mu󰗘i
An. dirus t󰖢i khu v󰗲c nhà r󰖬y c󰗨a hai xã Phan Sn và Phan Ti󰗀n cho th󰖦y,
phng pháp m󰗔i ng󰗞i trong nhà (MNTN) và m󰗔i ng󰗞i ngoài nhà (MNNN)
có m󰖮t 󰗚 (1,58 con/gi󰗞/ng󰗞i), b󰖬y èn trong nhà (BTN) có m󰖮t 󰗚 (8,36
con/èn/êm) [79].
M󰖸c dù chng trình PCSR ã có nhi󰗂u thành công, nhng k󰗀t qu󰖤
cha th󰖮t s󰗲 b󰗂n v󰗰ng, b󰗈nh SR v󰖬n còn e d󰗎a 󰗀n s󰗪c kh󰗐e ng󰗞i dân vùng
r󰗬ng núi, 󰖸c bi󰗈t là 󰗠 vùng sâu, vùng xa, ni ch󰗨 y󰗀u có 󰗔ng bào dân t󰗚c
thi󰗄u s󰗒 sinh s󰗒ng. Do trình 󰗚 vn hóa còn th󰖦p, i󰗂u ki󰗈n kinh t󰗀-xã h󰗚i còn
khó khn, nên hi󰗄u bi󰗀t c󰗨a ng󰗞i dân v󰗂 b󰗈nh SR và các bi󰗈n pháp PCSR
còn nhi󰗂u h󰖢n ch󰗀. M󰖸t khác, i󰗂u ki󰗈n 󰗌a hình, 󰖦t ai, ngh󰗂 nghi󰗈p và t󰖮p
quán canh tác 󰗠 󰗌a phng nên nhi󰗂u ng󰗞i ph󰖤i i r󰗬ng, làm r󰖬y và ng󰗨 l󰖢i
qua êm trong r󰗬ng, nên d󰗆 b󰗌 m󰖰c b󰗈nh SR, t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m SR cao, nhng 󰗀n
nay cha có bi󰗈n pháp PCSR hi󰗈u qu󰖤 cho 󰗒i t󰗤ng này.
Hi󰗈n nay, phun t󰗔n lu và t󰖪m màn v󰗜i hóa ch󰖦t di󰗈t mu󰗘i là các bi󰗈n
pháp chính 󰗄 phòng ch󰗒ng vector SR 󰗠 Vi󰗈t Nam. Hai bi󰗈n pháp này có hi󰗈u
qu󰖤 cao trong PCSR cho nh󰗰ng ng󰗞i sinh s󰗒ng c󰗒 󰗌nh 󰗠 khu v󰗲c dân c
(thôn, b󰖤n ). Ng󰗤c l󰖢i, 󰗄 phòng ch󰗒ng vector SR cho nh󰗰ng ng󰗞i th󰗞ng
xuyên ho󰖢t 󰗚ng và ng󰗨 trong r󰗬ng, r󰖬y thì c󰖤 hai bi󰗈n pháp phun t󰗔n lu và
t󰖪m màn 󰗂u r󰖦t khó th󰗲c hi󰗈n vì nhà 󰗠 trong r󰖬y th󰗞ng làm t󰖢m b󰗤, s sài,
vách có nhi󰗂u khe h󰗠 nên tác d󰗦ng t󰗔n lu c󰗨a hóa ch󰖦t phun trên vách
th󰖦p, màn t󰖪m hóa ch󰖦t theo phng pháp truy󰗂n th󰗒ng cng ít hi󰗈u qu󰖤, vì
màn b󰗌 b󰖪n nhanh nên th󰗞ng xuyên ph󰖤i gi󰖸t, tác d󰗦ng di󰗈t t󰗔n lu c󰗨a hóa
- 3 -

ch󰖦t trên màn th󰖦p. Các nghiên c󰗪u cho th󰖦y, t󰖢i khu v󰗲c nhà r󰖬y m󰖮t 󰗚
vector truy󰗂n b󰗈nh SR chính nh An. dirus, An. minimus cao, có t󰖮p tính 󰗒t
ng󰗞i và trú 󰖮u ngoài nhà nên hi󰗈u qu󰖤 phun t󰗔n lu hóa ch󰖦t th󰖦p. Các loài
mu󰗘i An. dirus, An. minimus 󰗠 ây ho󰖢t 󰗚ng 󰗒t ng󰗞i t󰗬 ch󰖮p t󰗒i, lúc ng󰗞i
dân còn sinh ho󰖢t ngoài tr󰗞i và cha buông màn i ng󰗨, nên màn t󰖪m hóa ch󰖦t
kém phát huy 󰗤c tác d󰗦ng. 󰗄 kh󰖰c ph󰗦c các h󰖢n ch󰗀 trên, vi󰗈c nghiên c󰗪u
s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m hóa ch󰖦t t󰗔n lu lâu (LLINs) v󰗜i kh󰖤 nng ch󰗌u gi󰖸t nhi󰗂u
l󰖨n ã 󰗤c áp d󰗦ng, 󰗔ng th󰗞i k󰗀t h󰗤p v󰗜i bi󰗈n pháp s󰗮 d󰗦ng kem xua mu󰗘i
b󰖤o v󰗈 cho nh󰗰ng ng󰗞i i r󰗬ng, làm r󰖬y và ng󰗨 qua êm trong r󰗬ng, r󰖬y là
r󰖦t c󰖨n thi󰗀t.
T󰗬 nh󰗰ng lý do trên, 󰗄 tìm bi󰗈n pháp phòng ch󰗒ng vector SR 󰖢t hi󰗈u
qu󰖤 cao, chúng tôi th󰗲c hi󰗈n 󰗂 tài:
󰜝ánh giá tình hình s󰗒t rét t󰖢i t󰗊nh Bình Thu󰖮n (1991 󰜔 2010) và
nghiên c󰗪u s󰗮 d󰗦ng kem xua Soffell k󰗀t h󰗤p v󰗜i màn Permanet 2.0 t󰖢i m󰗚t
s󰗒 i󰗄m s󰗒t rét lu hành n󰖸ng󰜞. V󰗜i m󰗦c tiêu:
1. ánh giá tình hình s󰗒t rét t󰖢i t󰗊nh Bình Thu󰖮n (1991 󰜔 2010).
2. ánh giá hi󰗈u l󰗲c c󰗨a kem xua Soffell k󰗀t h󰗤p v󰗜i màn Permanet 2.0
và tác d󰗦ng di󰗈t t󰗔n lu c󰗨a hóa ch󰖦t trên màn Permanet 2.0.
3. Xác 󰗌nh s󰗲 ch󰖦p nh󰖮n c󰗨a c󰗚ng 󰗔ng khi s󰗮 d󰗦ng kem xua Soffell và
màn Permanet 2.0.
- 4 -
TÍNH KHOA H󰗍C, TÍNH M󰗛I VÀ TÍNH TH󰗱C TI󰗅N
C󰗧A LU󰖭N ÁN
óng góp m󰗜i c󰗨a lu󰖮n án
- ây là l󰖨n 󰖨u tiên t󰗖ng k󰗀t, ánh giá tình hình SR t󰖢i t󰗊nh Bình Thu󰖮n
sau 20 nm (1991 󰜔 2010) và ánh giá th󰗲c tr󰖢ng m󰖰c SR c󰗨a 󰗒i t󰗤ng i
r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y. 󰗔ng th󰗞i ã ch󰗊 ra nh󰗰ng khó khn hi󰗈n nay trong vi󰗈c áp
d󰗦ng bi󰗈n pháp phòng ch󰗒ng vector cho nh󰗰ng ng󰗞i i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y.
- L󰖨n 󰖨u tiên nghiên c󰗪u b󰗖 sung gi󰖤i pháp phòng ch󰗒ng vector SR
b󰖲ng s󰗮 d󰗦ng kem xua k󰗀t h󰗤p v󰗜i màn Permanet 2.0 t󰖢i m󰗚t s󰗒 󰗌a phng

SRLH n󰖸ng, có th󰗄 xem là m󰗚t óng góp m󰗜i c󰗨a lu󰖮n án. Gi󰖤i pháp này có
tính k󰗀 th󰗬a nhng ã nâng cao hn khi k󰗀t h󰗤p gi󰗰a kem xua và màn. K󰗀t
qu󰖤 nghiên c󰗪u cho th󰖦y, hi󰗈u l󰗲c c󰗨a màn Permanet 2.0 làm gi󰖤m m󰖮t 󰗚 An.
dirus 󰗒t ng󰗞i trong nhà su󰗒t êm, hi󰗈u l󰗲c b󰖤o v󰗈 80%. Hi󰗈u l󰗲c c󰗨a kem
xua Soffell ch󰗒ng An. dirus 󰗒t ng󰗞i 89% trong kho󰖤ng th󰗞i gian 6 󰜔 7 gi󰗞.
Hi󰗈u l󰗲c c󰗨a kem xua k󰗀t h󰗤p v󰗜i màn Permanet 2.0 ch󰗒ng An. dirus 󰗒t
ng󰗞i 92%.
Ý ngha khoa h󰗎c
󰗂 tài ã t󰗖ng k󰗀t m󰗚t cách 󰖨y 󰗨 v󰗂 tình hình SR t󰖢i t󰗊nh Bình Thu󰖮n
t󰗬 nm 1991󰗀n 2010. 󰗔ng th󰗞i ã phát hi󰗈n 󰗤c nh󰗰ng y󰗀u t󰗒 khách quan
và k󰗺 thu󰖮t làm tình hình SR gi󰖤m rõ r󰗈t, nhng cha th󰖮t s󰗲 b󰗂n v󰗰ng. T󰗬 ó
ã b󰗖 sung m󰗚t s󰗒 bi󰗈n pháp PCSR tích c󰗲c, trong ó có bi󰗈n pháp phòng
ch󰗒ng vector t󰖢i vùng SRLH n󰖸ng. Các k󰗀t qu󰖤 v󰗂 hi󰗈u l󰗲c phòng ch󰗒ng
vector SR c󰗨a bi󰗈n pháp s󰗮 d󰗦ng kem xua Soffell k󰗀t h󰗤p v󰗜i màn Permanet
2.0 có ý ngha th󰗲c ti󰗆n và ý ngha khoa h󰗎c cao, góp ph󰖨n ki󰗄m soát và 󰖪y
lùi b󰗈nh SR t󰖢i 󰗌a phng.
Ý ngha th󰗲c ti󰗆n
󰗟 nh󰗰ng 󰗌a phng có SRLH và lu hành n󰖸ng là vùng sâu, vùng xa
c󰗨a t󰗊nh Bình Thu󰖮n, dân di bi󰗀n 󰗚ng, dân i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y, nh󰗰ng bi󰗈n pháp
phòng ch󰗒ng vector truy󰗂n th󰗒ng nh phun t󰗔n lu trong nhà và t󰖪m màn
b󰖲ng hoá ch󰖦t di󰗈t côn trùng kém hi󰗈u qu󰖤. Do v󰖮y 󰗂 tài ã 󰗂 xu󰖦t và áp
d󰗦ng bi󰗈n pháp b󰖤o v󰗈 cá nhân kh󰗐i mu󰗘i 󰗒t khi i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y b󰖲ng kem
xua Soffell k󰗀t h󰗤p v󰗜i màn Permanet 2.0 ã góp ph󰖨n làm gi󰖤m t󰗸 l󰗈 m󰖰c SR
󰗠 t󰗊nh Bình thu󰖮n và góp ph󰖨n vào s󰗲 thành công c󰗨a chng trình PCSR
Qu󰗒c gia, là m󰗚t óng góp có ý ngha th󰗲c ti󰗆n c󰗨a lu󰖮n án.
- 5 -
CHNG 1
T󰗕NG QUAN TÀI LI󰗇U
1.1. Tình hình s󰗒t rét và phòng ch󰗒ng vector s󰗒t rét trên th󰗀 gi󰗜i
1.1.1. Tình hình s󰗒t rét trên th󰗀 gi󰗜i

Nm 1956, T󰗖 ch󰗪c Y t󰗀 th󰗀 gi󰗜i (WHO) phát 󰗚ng chi󰗀n d󰗌ch 󰜝Thanh
toán s󰗒t rét󰜞 trên quy mô toàn c󰖨u. Tuy nhiên 󰗀n nm 1969, WHO bu󰗚c ph󰖤i
nhìn nh󰖮n là không th󰗄 thanh toán SR trên ph󰖢m vi toàn c󰖨u m󰖸c dù chi󰗀n
d󰗌ch ã em l󰖢i l󰗤i ích to l󰗜n, c󰗪u s󰗒ng hàng tri󰗈u ng󰗞i, 󰖸c bi󰗈t t󰖢i Á Châu
và Nam M󰗺. T󰗬 1970 󰜔 1978, tình hình tiêu di󰗈t SR trên th󰗀 gi󰗜i g󰖸p thêm
nhi󰗂u khó khn. Có thêm nhi󰗂u loài vector truy󰗂n b󰗈nh SR kháng hóa ch󰖦t
di󰗈t mu󰗘i và a kháng và s󰗒 vector SR trú 󰖪n ngoài nhà cng tng lên; 󰗠 m󰗚t
s󰗒 ni nh 󰖥n 󰗚, Pakistan, Sri Lanca, Th󰗖 Nh K󰗴, các 󰖤o Salomon. 󰗟 m󰗚t
s󰗒 ni khác, chng trình tiêu di󰗈t SR b󰗌 b󰗐 d󰗠 và ph󰖤i quay l󰖢i PCSR nh
Inônêxia, Sabah, Afgannistan, Nicaragua, Haiti. M󰗚t s󰗒 v󰗦 d󰗌ch SR ã x󰖤y ra
sau khi ng󰗬ng phun hóa ch󰖦t di󰗈t mu󰗘i. Nm 1979, 󰖢i h󰗚i 󰗔ng T󰗖 ch󰗪c Y
t󰗀 th󰗀 gi󰗜i l󰖨n th󰗪 31 ra Ngh󰗌 quy󰗀t chuy󰗄n h󰖴n t󰗬 chi󰗀n l󰗤c tiêu di󰗈t s󰗒t rét
sang chi󰗀n l󰗤c PCSR. Chi󰗀n l󰗤c 󰜝Phòng ch󰗒ng s󰗒t rét󰜞 󰗤c thay th󰗀 sau
ó d󰗲a trên các nguyên t󰖰c c󰗨a chm sóc s󰗪c kho󰖼 ban 󰖨u (Tuyên b󰗒 Ama
Ata và H󰗚i ngh󰗌 các B󰗚 tr󰗠ng Amsterdam, 1992) [47].
Sau 36 nm ti󰗀n hành thanh toán và PCSR (t󰗬 1955 󰜔 1991) trên toàn
th󰗀 gi󰗜i v󰖬n còn trên 2 t󰗸 ng󰗞i s󰗒ng trong vùng SR (g󰖨n 50% dân s󰗒 th󰗀
gi󰗜i) 󰗠 100 n󰗜c, t󰗮 vong do SR hàng nm t󰗬 1 󰗀n 2 tri󰗈u ng󰗞i, s󰗒 m󰖰c SR
m󰗜i hàng nm là 110 tri󰗈u ng󰗞i) [36].
Theo s󰗒 li󰗈u th󰗒ng kê c󰗨a WHO 󰗀n nm 2009, b󰗈nh SR v󰖬n lu hành
󰗠 108 qu󰗒c gia. 󰗜c tính có kho󰖤ng 225 tri󰗈u ng󰗞i m󰖰c và 781 nghìn ng󰗞i
t󰗮 vong do SR, riêng châu Phi chi󰗀m 91%; ông Nam Á chi󰗀m 6% [162].
V󰗜i s󰗲 n󰗖 l󰗲c c󰗨a các c󰖦p chính quy󰗂n, c󰗚ng 󰗔ng và các T󰗖 ch󰗪c Y t󰗀
Th󰗀 gi󰗜i, b󰗈nh SR ngày nay ã 󰗤c kh󰗒ng ch󰗀 và 󰖪y lùi m󰗚t cách áng k󰗄
so v󰗜i nh󰗰ng nm c󰗨a th󰖮p k󰗸 90. Tuy v󰖮y, SR v󰖬n còn là m󰗚t b󰗈nh có m󰗪c
- 6 -
lu hành cao, gây t󰗸 l󰗈 m󰖰c và t󰗮 vong cao 󰗠 nhi󰗂u qu󰗒c gia trên th󰗀 gi󰗜i và
trong khu v󰗲c. Theo WHO, nm 2010 có 219 tri󰗈u tr󰗞ng h󰗤p m󰖰c SR trong
ó có kho󰖤ng 80,00% s󰗒 ca m󰖰c ch󰗊 trong 17 qu󰗒c gia, 660.000 tr󰗞ng h󰗤p t󰗮
vong trong ó 80,00% s󰗒 ca ch󰗀t ch󰗊 trong 14 qu󰗒c gia [159].

Nm 2012, trên th󰗀 gi󰗜i có kho󰖤ng 207 tri󰗈u tr󰗞ng h󰗤p m󰖰c b󰗈nh SR và
󰗜c tính có kho󰖤ng 627.000 ca t󰗮 vong do SR, 80% là 󰗠 Châu Phi. 󰗜c tính
3,4 t󰗊 dân trên th󰗀 gi󰗜i ch󰗨 y󰗀u 󰗠 Châu phi và ông Nam Á v󰖬n b󰗌 SR e d󰗎a.
WHO c󰖤nh báo tr󰗠 ng󰖢i này có th󰗄 s󰖾 khi󰗀n m󰗦c tiêu thanh toán b󰗈nh SR 󰗠
các n󰗜c phát tri󰗄n vào cu󰗒i nm 2015 khó th󰗲c hi󰗈n 󰗤c [90].
B󰖤ng 1.1. 󰗜c tính s󰗒 ca m󰖰c s󰗒t rét c󰗨a các khu v󰗲c nm 2010
Khu v󰗲c
󰗜c tính s󰗒 ca m󰖰c (n v󰗌 tính: 1000 ca)
S󰗒 ca m󰖰c
Th󰖦p nh󰖦t
Cao nh󰖦t
T󰗸 l󰗈
P. falciparum
Châu Phi
174.000
111.000
242.000
98,00%
Châu M󰗺
1.100
900
16.000
35,00%
Trung C󰖮n ông
10. 400
6.400
16.00
83,00%
ông Nam châu Á
32.000

25.900
41.900
53,00%
Tây Thái Bình
Dng
1.700
1.300
2.100
79,00%
Toàn Th󰗀 gi󰗜i
219.000
154.000
289.000
90,00%
(Ngu󰗔n: UCSF khoa h󰗎c s󰗪c kh󰗐e toàn c󰖨u. T󰖮p hình các Qu󰗒c gia lo󰖢i tr󰗬 s󰗒t
rét, 2011) [159].
1.1.1.1. Nghiên c󰗪u v󰗂 mu󰗘i Anopheles
󰗀n cu󰗒i th󰗀 k󰗸 19, con ng󰗞i m󰗜i bi󰗀t 󰗀n nguyên nhân gây b󰗈nh SR,
c ch󰗀 truy󰗂n KSTSR và chu k󰗴 phát tri󰗄n KSTSR trong c th󰗄 mu󰗘i. Nm
1880, Alphonse Laveran là m󰗚t bác s󰗺 quân 󰗚i ng󰗞i Pháp l󰖨n 󰖨u tiên ã
phát hi󰗈n và mô t󰖤 KSTSR th󰗄 giao bào trong h󰗔ng c󰖨u 󰗠 ng󰗞i t󰖢i Algerie.
Nm 1897, Ronal Ross, m󰗚t bác s󰗺 quân 󰗚i ng󰗞i Anh s󰗒ng ã khám phá
noãn bào (Oocyte) trong c th󰗄 mu󰗘i t󰖢i 󰖥n 󰗚. 󰗀n nm 1898, ông m󰗜i xác
- 7 -
󰗌nh 󰗤c mu󰗘i Anopheles là trung gian truy󰗂n b󰗈nh SR 󰗠 ng󰗞i. Nm 1898,
Grassi, Bignami, Bastianelli thí nghi󰗈m toàn b󰗚 chu k󰗴 phát tri󰗄n c󰗨a KSTSR
󰗠 mu󰗘i và ng󰗞i, h󰗎 ã kh󰖴ng 󰗌nh k󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u c󰗨a Ronald Ross [94].
* Nghiên c󰗪u v󰗂 phân lo󰖢i h󰗎c và khu h󰗈 mu󰗘i Anopheles
Theo Ralph Harbach (2008), h󰗎 mu󰗘i Culicidae Meigen 1818, thu󰗚c
phân b󰗚 Nematocera (râu dài), b󰗚 Diptera (hai cánh), 󰗤c chia thành hai

phân h󰗎: Anophelinae (g󰗔m 3 gi󰗒ng) và Culicinae (g󰗔m 92 gi󰗒ng) [122].
Riêng phân h󰗎 Anophelinae Grassi, 1990 hi󰗈n nay ã xác 󰗌nh 󰗤c 547
loài thu󰗚c 3 gi󰗒ng trên th󰗀 gi󰗜i, bao g󰗔m: 1 󰜔 Gi󰗒ng Anopheles Meigen, 1818:
Có 464 loài và hn 50 thành viên cha 󰗤c 󰗌nh danh c󰗨a các ph󰗪c h󰗤p loài,
chia ra 7 phân gi󰗒ng là Anopheles (189 loài), Baimaia (1 loài), Cellia (217
loài), Kerteszia (5 loài). 2- Gi󰗒ng Bironella Theobald, 1905: Có 8 loài, chia ra
3 phân gi󰗒ng là Bironella (2 loài), Brugella (3 loài) và Neobrionella (3 loài).
3 󰜔 Gi󰗒ng Chagasia Cruz, 1906: Có 5 loài.
Christophers (1930) công b󰗒 khu h󰗈 Anopheles 󰗠 󰖥n 󰗚, bao g󰗔m c󰖤
Xrilanca và Myanma. Gould và CS (1960) công b󰗒 khu h󰗈 mu󰗘i Anopheles 󰗠
vùng ông Nam Á. Bhatia và Kalra (1961) mô t󰖤 Anopheles 󰗠 󰖥n 󰗚. Feng
(1958) mô t󰖤 mu󰗘i Anopheles 󰗠 Trung Qu󰗒c. Harrison và Klein (1975) nghiên
c󰗪u mu󰗘i Anopheles 󰗠 Indonexia. Peyton và Scanlon (1960) công b󰗒 và mô t󰖤
mu󰗘i Anopheles 󰗠 Thái Lan (d󰖬n theo Tr󰖨n 󰗪c Hinh, 1996) [21].
Ngày nay, nh󰗞 s󰗲 phát tri󰗄n c󰗨a sinh h󰗎c phân t󰗮, ã cung c󰖦p các k󰗺
thu󰖮t tin c󰖮y 󰗄 xác 󰗌nh loài m󰗚t cách rõ ràng hn. Các nhà nghiên c󰗪u ã
󰗪ng d󰗦ng các k󰗺 thu󰖮t nh: Nhi󰗆m s󰖰c th󰗄, i󰗈n di men, AND Probe, PCR󰜧
vào nghiên c󰗪u 󰗌nh lo󰖢i sâu hn các ph󰗪c h󰗤p loài 󰗔ng hình và ã 󰖢t 󰗤c
nh󰗰ng k󰗀t qu󰖤 kh󰖤 quan.
- 8 -
Baimai và Green (1984) ã ghi nh󰖮n có 4 d󰖢ng c󰗨a An. maculatus: A, B,
C và G [102]. D󰗲a trên so sánh chi ti󰗀t các m󰖬u v󰖮t 󰗠 Thái Lan v󰗜i loài An.
balabacensis t󰗬 Balabac và Palawan, Philippines và B󰖰c Borneo, Peyton và
Harrison k󰗀t lu󰖮n s󰗲 khác nhau v󰗂 hình thái các d󰖢ng tr󰗠ng thành, qung, b󰗎
g󰖮y ã ch󰗪ng t󰗐 r󰖲ng các m󰖬u 󰗠 Thái Lan là m󰗚t loài khác và công nh󰖮n ây
là m󰗚t loài m󰗜i, l󰖦y tên Latin là dirus (ngha là 󰜝tàn kh󰗒c󰜞) 󰗄 ch󰗊 vai trò
truy󰗂n SR c󰗨a nó. Nm 1979, An. dirus 󰗤c công nh󰖮n là m󰗚t loài m󰗜i trong
nhóm An. leucosphyrus, mà tr󰗜c ó nó 󰗤c x󰗀p vào loài An. balabacensis 󰗠
ông Nam Á [145].
Hình 1.1. Phân b󰗒 c󰗨a 7 thành viên thu󰗚c ph󰗪c h󰗤p Dirus

(Manguin và CS., 2008)
Baimai (1992) cho r󰖲ng An. dirus là m󰗚t ph󰗪c h󰗤p loài g󰗔m các d󰖢ng: A,
B, C, D, E và F [103].
Sallum (2005) và Obsomer, Defourny, Coosemans (2007) ã làm sáng t󰗐
vi󰗈c phân lo󰖢i ph󰗪c h󰗤p này, t󰖦t c󰖤 các loài này ã 󰗤c mô t󰖤 v󰗂 hình thái,
󰖸t tên chính th󰗪c và l󰖮p b󰖤n 󰗔 phân b󰗒 c󰗨a chúng 󰗠 vùng ông Nam Á: An.
dirus (=An. dirus A); An. cracens ( = An. dirus B); An. scanloni (=An. dirus
- 9 -
C); An. baimaii (=An. dirus D); An. elegans (=An. dirus E); An. nemophilous
(=An. dirus F) và An. takasagoensis [154]. Nh󰗰ng thành viên này có vùng
phân b󰗒 không gi󰗒ng nhau 󰗤c tìm th󰖦y 󰗠 Tây 󰖥n 󰗚, ông Nam Á, 󰖤o
H󰖤i Nam, ài Loan. An. dirus A có m󰖸t 󰗠 vùng trung tâm và ông B󰖰c Thái
Lan. An. dirus D có 󰗠 biên gi󰗜i Thái Lan 󰜔 Myanmar. An. dirus E th󰖦y 󰗠 󰖥n
󰗚 và An. dirus F ch󰗊 có m󰖸t 󰗠 biên gi󰗜i Thái Lan 󰜔 Malaysia [101].
Harbach và CS (2007) ã xác 󰗌nh ph󰗪c h󰗤p Minimus bao g󰗔m 2 loài có
tên chính th󰗪c là An. minimus (loài A) và An. harrisoni (loài C) và m󰗚t loài có
tên g󰗎i cha chính th󰗪c là An. minimus E [121].
R󰖦t nhi󰗂u công trình nghiên c󰗪u v󰗂 An. minimus th󰖦y loài này có vùng
phân b󰗒 r󰗚ng 󰗠 ông phng: 󰖥n 󰗚, Bangladesh, Nepal, Sri Lanka,
Myanmar, Malaysia, Thái Lan, Lào, Campuchia, Vi󰗈t Nam, Malaysia,
Indonesia, Philippin, Trung Qu󰗒c, ài Loan, Nh󰖮t B󰖤n [112], [117], [123].
G󰖨n ây Foley (2008) ã t󰖮p h󰗤p k󰗀t qu󰖤 i󰗂u tra c󰗨a nhi󰗂u tác gi󰖤 và
v󰖾 b󰖤n 󰗔 phân b󰗒 c󰗨a An. minimus và An. harrisoni (loài m󰗜i 󰗤c 󰗌nh
tên trong ph󰗪c h󰗤p minimus) khu v󰗲c ông Nam Á [117].
Hình 1.2. B󰖤n 󰗔 phân b󰗒 An. minimus, An. harrisoni và vùng sinh thái
thích h󰗤p cho m󰗘i loài (theo Foley và c󰗚ng s󰗲, 2008).
- 10 -
Sukowati, Baimai et al. (1999) [158]. Xác 󰗌nh có 3 thành viên trong
ph󰗪c h󰗤p loài An. sundaicus 󰗠 Indonexia. Linton và Harbach (2005) ã xác
󰗌nh các thành viên trong ph󰗪c h󰗤p loài Sundaicus và phân b󰗒 c󰗨a chúng 󰗠

khu v󰗲c ông Nam Á [137].
* Nghiên c󰗪u v󰗂 sinh h󰗎c, sinh thái h󰗎c c󰗨a mu󰗘i Anopheles
Bên c󰖢nh nhi󰗂u công trình nghiên c󰗪u v󰗂 phân lo󰖢i, khu h󰗈 mu󰗘i
Anopheles, vi󰗈c nghiên c󰗪u sinh h󰗎c, sinh thái, t󰖮p tính c󰗨a mu󰗘i Anopheles,
nh󰖦t là nh󰗰ng nhóm loài có kh󰖤 nng truy󰗂n b󰗈nh SR r󰖦t 󰗤c chú tr󰗎ng và
󰗤c ti󰗀n hành 󰗠 nhi󰗂u vùng khác nhau.
Faust (1929) [116], nghiên c󰗪u và ch󰗊 ra m󰗒i liên quan gi󰗰a mu󰗘i v󰗜i các
d󰗌ch b󰗈nh 󰗠 ng󰗞i. Chiristophers (1911) nghiên c󰗪u s󰗲 phát tri󰗄n c󰗨a tr󰗪ng
trong c th󰗄 mu󰗘i. Beklemishev (1940) nghiên c󰗪u sinh h󰗎c c󰗨a mu󰗘i
Anopheles, xác 󰗌nh 3 giai o󰖢n c󰗨a chu k󰗴 sinh th󰗲c c󰗨a mu󰗘i. Rusell
(1946), Gilles (1961), Gilles và Wilkes (1965) nghiên c󰗪u tu󰗖i th󰗎 c󰗨a mu󰗘i
và các y󰗀u t󰗒 󰖤nh h󰗠ng. Carneval (1978), Bryan và Smaley (1978) nghiên
c󰗪u t󰖮p tính v󰖮t ch󰗨 và các y󰗀u t󰗒 h󰖦p d󰖬n mu󰗘i. Klein (1977) nghiên c󰗪u s󰗲
l󰗲a ch󰗎n ni 󰖼 c󰗨a mu󰗘i (trích d󰖬n theo Tr󰖨n 󰗪c Hinh, 1996) [21].
Polodova và Detinova (1949), nghiên c󰗪u xác 󰗌nh tu󰗖i sinh lý c󰗨a
mu󰗘i, s󰗲 󰖤nh h󰗠ng c󰗨a nhi󰗈t 󰗚 môi tr󰗞ng 󰗀n KSTSR và ã xác 󰗌nh chu
k󰗴 KSTSR trong c th󰗄 mu󰗘i [146].
Reids (1961) nghiên c󰗪u s󰗲 h󰖦p d󰖬n c󰗨a ng󰗞i hay súc v󰖮t liên quan 󰗀n
s󰗲 truy󰗂n b󰗈nh c󰗨a mu󰗘i [148]. Bruce 󰜔 Chwatt (1966), nghiên c󰗪u v󰗂 s󰗲 l󰗲a
ch󰗎n v󰖮t ch󰗨 c󰗨a mu󰗘i [107].
Gilles và De Meillon (1993) nghiên c󰗪u chu k󰗴 s󰗒ng c󰗨a mu󰗘i tùy 󰖸c
tính c󰗨a t󰗬ng loài, i󰗂u ki󰗈n sinh thái, khí h󰖮u, cng nh tình tr󰖢ng sinh lý c󰗨a
mu󰗘i [119].
- 11 -
Peyton and Harrison (1979), nh󰖮n xét ni 󰖼 c󰗨a An. dirus thay 󰗖i,
th󰗞ng 󰗠 nh󰗰ng vng n󰗜c ma t󰖢m th󰗞i, các vng chân ng󰗞i, súc v󰖮t hay
su󰗒i c󰖢n có bóng cây. B󰗎 g󰖮y An. dirus cng b󰖰t 󰗤c 󰗠 các dòng su󰗒i ch󰖤y
ch󰖮m d󰗜i tán cây, các th󰗨y v󰗲c có b󰗎 g󰖮y An. dirus th󰗞ng có chi󰗂u r󰗚ng
không quá 2 mét, 󰗚 sâu không quá 30 cm [145].
An. dirus 󰗤c coi là loài có phân b󰗒 g󰖰n li󰗂n v󰗜i r󰗬ng, a 󰗒t máu

ng󰗞i, trú 󰖮u tiêu máu ngoài nhà. Ni 󰖼 c󰗨a An. dirus th󰗞ng là các vng
nh󰗐 trong r󰗬ng nh v󰗀t chân 󰗚ng v󰖮t, v󰗀t bánh xe trên 󰗞ng, h󰗒c á, vng
su󰗒i c󰖢n [61].
B󰗠i vì có phân b󰗒 g󰖰n li󰗂n v󰗜i r󰗬ng nên nh󰗰ng s󰗲 thay 󰗖i sinh c󰖤nh nh
r󰗬ng b󰗌 tàn phá cng kéo theo s󰗲 thu h󰖺p di󰗈n tích phân b󰗒 c󰗨a An. dirus
ho󰖸c có s󰗲 phân b󰗒 tr󰗠 l󰖢i khi r󰗬ng 󰗤c ph󰗦c h󰗔i (Kondrashin, 1991) [133].
Harbach, Garros, Manguin (2007) ã xác 󰗌nh ph󰗪c h󰗤p Minimus bao
g󰗔m 2 loài có tên chính th󰗪c là An. minimus (loài A) và An. harrisoni (loài
C). V󰗂 m󰖸t hình thái thì không phân bi󰗈t 󰗤c gi󰗰a hai loài này, nhng v󰗂
sinh h󰗎c, sinh thái h󰗎c có m󰗚t s󰗒 khác bi󰗈t tng 󰗒i rõ ràng. An. minimus
a trú 󰖮u trong nhà, a 󰗒t máu ng󰗞i, t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR cao hn, còn
An. harrisoni a trú 󰖮u ngoài nhà, a 󰗒t máu gia súc, t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m
KSTSR th󰖦p hn. K󰗀t qu󰖤 này ã xác 󰗌nh An. minimus ch󰗊 phân b󰗒 t󰗜i 26
0
v b󰖰c còn An. harrisoni t󰗜i 32
0
5 v b󰖰c [121].
T󰖢i Bangladest, Mianma, Thái Lan SR vùng r󰗬ng núi, vùng sâu và vùng
biên gi󰗜i chi󰗀n t󰗸 l󰗈 cao do s󰗲 có m󰖸t c󰗨a hai vector SR An. dirus và An.
minimus và s󰗲 di bi󰗀n 󰗚ng dân c. 󰗄 c󰖤i thi󰗈n và nâng cao hi󰗈u qu󰖤 PCSR
r󰗬ng, t󰖢i các n󰗜c này ã ti󰗀n hành các nghiên c󰗪u v󰗂 󰖸c i󰗄m sinh h󰗎c c󰗨a
vector SR trong r󰗬ng, các y󰗀u t󰗒 sinh thái h󰗎c và t󰖮p quán ng󰗞i dân 󰗄 áp
d󰗦ng các bi󰗈n pháp phòng ch󰗒ng thích h󰗤p v󰗜i tình hình th󰗲c t󰗀 c󰗨a t󰗬ng 󰗌a
phng (d󰖬n theo H󰗔 ình Trung, 2008) [70].
- 12 -
* Nghiên c󰗪u v󰗂 vai trò truy󰗂n b󰗈nh s󰗒t rét c󰗨a mu󰗘i Anopheles
Theo Mac Donald (1957) thì m󰗚t loài Anopheles 󰗤c xác 󰗌nh vector
SR c󰖨n có i󰗂u ki󰗈n sau: Có thoa trùng 󰗠 tuy󰗀n n󰗜c b󰗎t, ái tính v󰗜i máu
ng󰗞i (a 󰗒t ng󰗞i), t󰖨n s󰗒 󰗒t ng󰗞i cao, tu󰗖i th󰗎 󰗨 dài và có m󰖮t 󰗚 cao 󰗠
mùa SR [140]. Nh v󰖮y, 󰗄 ch󰗪ng minh vai trò truy󰗂n b󰗈nh c󰗨a m󰗚t vector

ng󰗞i ta ph󰖤i ch󰗪ng minh 󰗤c chúng có mang m󰖨m b󰗈nh. Có nhi󰗂u phng
pháp nh m󰗖 mu󰗘i ho󰖸c gây nhi󰗆m th󰗲c nghi󰗈m. T󰗬 nm 1901, Ronal Ross
ã phát hi󰗈n thoa trùng SR trong mu󰗘i Anopheles và sau ó cng ã có nhi󰗂u
công trình nghiên c󰗪u v󰗂 vai trò truy󰗂n b󰗈nh SR c󰗨a mu󰗘i Anopheles ã áp
d󰗦ng phng pháp c b󰖤n này (d󰖬n theo Nguy󰗆n Th󰗌 Hng Bình, 2009) [4].
Bên c󰖢nh k󰗺 thu󰖮t m󰗖 mu󰗘i t󰗲 nhiên [140], ngày nay nh󰗞 có k󰗺 thu󰖮t
ELISA (Enzyme 󰜔 Linked Immunosorbent Assay) h󰗘 tr󰗤 m󰖢nh cho vi󰗈c xác
󰗌nh mu󰗘i Anopheles nhi󰗆m KSTSR. K󰗺 thu󰖮t ELISA phát hi󰗈n kháng
nguyên thoa trùng P. falciparum, P. vivax 210, P. vivax 247 theo quy trình
c󰗨a Wirtz et al. (1985, 1987) [171],
[172].
Hình 1.3. Tuy󰗀n n󰗜c b󰗎t c󰗨a mu󰗘i Hình 1. 4. Thoa trùng trong c th󰗄 mu󰗘i
(Ngu󰗔n: C󰖪m nang k󰗺 thu󰖮t phòng ch󰗒ng b󰗈nh s󰗒t rét, Vi󰗈n S󰗒t rét 󰜔 Ký sinh trùng 󰜔
Côn trùng T, 2011)
An. dirus ã 󰗤c xác 󰗌nh là vector truy󰗂n b󰗈nh SR quan tr󰗎ng vùng
ông Nam Á, nh󰖦t là vào mùa ma. M󰗪c 󰗚 nguy hi󰗄m c󰗨a loài này cao do
- 13 -
chúng a 󰗒t máu ng󰗞i, d󰗆 nhi󰗆m KSTSR và có tu󰗖i th󰗎 cao cho nên ch󰗊 c󰖨n
m󰗚t qu󰖨n th󰗄 nh󰗐 cng có th󰗄 duy trì lan truy󰗂n SR trong c󰗚ng 󰗔ng [127].
T󰗸 l󰗈 nhi󰗆m thoa trùng c󰗨a An. dirus cng thay 󰗖i theo mùa, ch󰖴ng h󰖢n 󰗠
m󰗚t i󰗄m mi󰗂n nam Myanmar t󰗸 l󰗈 thoa trùng gi󰗰a mùa ma là 3%, cu󰗒i mùa
ma là 5%, và mùa khô l󰖢nh là 8,3% [128]. Tuy r󰖲ng v󰗂 mùa khô l󰖢nh t󰗸 l󰗈 thoa
trùng trong mu󰗘i An. dirus cao nhng ng󰗤c l󰖢i m󰖮t 󰗚 qu󰖨n th󰗄 c󰗨a chúng l󰖢i
r󰖦t th󰖦p.
T󰖢i Banglades, 3,8% An. dirus nhi󰗆m thoa trùng là t󰗸 l󰗈 cao nh󰖦t trong
các loài Anopheles b󰖰t 󰗤c 󰗠 ây. Ng󰗞i ta ã tính 󰗤c trung bình kho󰖤ng
31% mu󰗘i An. dirus 󰗒t máu s󰗒ng 󰗨 th󰗞i gian 󰗄 nhi󰗆m KSTSR P.
falciparum. M󰖸c dù m󰖮t 󰗚 ít hn 10 con mu󰗘i 󰗒t m󰗚t ng󰗞i trong m󰗚t êm
nhng t󰗖ng c󰗚ng m󰗚t ng󰗞i có th󰗄 b󰗌 hn 200 con mu󰗘i nhi󰗆m trùng 󰗒t trong 2
nm [151].

Nghiên c󰗪u c󰗨a các tác gi󰖤 Muirhead Thomson (1941), Chacrabakti
(1957), Das (1985), Dutta (1987), Dev (1996) ã kh󰖴ng 󰗌nh vai trò truy󰗂n
SR c󰗨a An. minimus 󰗠 nhi󰗂u n󰗜c ông Nam Á và Nam Á [127].
󰗟 󰖥n 󰗚 m󰗚t s󰗒 nghiên c󰗪u t󰗬 lâu nh Muirhead Thomson (1941),
Chacrabakti (1957) ã kh󰖴ng 󰗌nh vai trò truy󰗂n SR c󰗨a An. minimus 󰗠 nhi󰗂u
vùng thu󰗚c n󰗜c này. T󰖢i bang Orissa (mi󰗂n trung ông 󰖥n 󰗚) theo nghiên
c󰗪u t󰗬 2001-2005 c󰗨a Shahu và CS (2008) cho th󰖦y r󰖲ng An. minimus ch󰗊
chi󰗀m 9% trong thành ph󰖨n 19 loài mu󰗘i Anopheles nhng t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m thoa
trùng c󰗨a loài này là 1,4% và An. fluviatilis (cng thu󰗚c series Myzomia) là
0,9% [153].
Cho 󰗀n nay trên th󰗀 gi󰗜i trong gi󰗒ng Anopheles ã xác 󰗌nh kho󰖤ng 70
loài là vector truy󰗂n KSTSR cho ng󰗞i (H󰗔 ình Trung, 2005) [69].
Nh󰗰ng vector truy󰗂n b󰗈nh SR chính 󰗠 m󰗘i vùng d󰗌ch t󰗆 trên toàn th󰗀 gi󰗜i
cng là 󰗒i t󰗤ng nghiên c󰗪u ch󰗨 y󰗀u cho các nhà côn trùng trong lnh v󰗲c
SR. 󰗟 các vùng 󰗌a lý khác nhau có nh󰗰ng loài mu󰗘i truy󰗂n SR khác nhau.
󰗟 Châu Phi vector truy󰗂n SR chính là An. gambiae, An. funestus, An.
arabiensis; 󰗠 Trung M󰗺 có An. albimanus; v󰗌nh 󰖣 R󰖮p có An. stephensi; Th󰗖
- 14 -
Nh K󰗴 có An. sacharovi và ông Nam Á có An. dirus, An. minimus, An.
epiroticus. Bên c󰖢nh các vector SR chính còn nhi󰗂u vector ph󰗦 óng vai trò
th󰗪 y󰗀u truy󰗂n b󰗈nh SR cng làm tng thêm kh󰖤 nng lan truy󰗂n b󰗖 sung
cho vector chính [131].
* 󰗚 nh󰖢y c󰖤m c󰗨a mu󰗘i Anopheles v󰗜i hóa ch󰖦t di󰗈t côn trùng
Nm 1946 m󰗜i ch󰗊 có hai loài Anopheles kháng DDT, 󰗀n nm 1991 ã
phát hi󰗈n 55 loài mu󰗘i kháng hoá ch󰖦t, trong ó có 53 loài kháng DDT, 27
loài kháng Phospho h󰗰u c, 17 loài kháng carbamate, 10 loài kháng
pyrethroid t󰗖ng h󰗤p [129].
Nm 1992 WHO ã công b󰗒 72 loài mu󰗘i kháng hoá ch󰖦t, trong ó 69
loài kháng DDT, 38 loài kháng phospho h󰗰u c, 17 loài kháng c󰖤 3 lo󰖢i hoá
ch󰖦t trên. S󰗲 kháng hoá ch󰖦t c󰗨a mu󰗘i ngày càng tng c󰖤 v󰗂 s󰗒 l󰗤ng loài, 󰗀n

nm 2000 ã có kho󰖤ng 100 loài mu󰗘i kháng hoá ch󰖦t trong ó hn 50 loài
Anopheles [125].
1.1.2. Nghiên c󰗪u các bi󰗈n pháp phòng ch󰗒ng vector s󰗒t rét trên th󰗀 gi󰗜i
1.1.2.1. Các bi󰗈n pháp phòng ch󰗒ng vector s󰗒t rét
Nh󰗰ng nm 󰖨u c󰗨a th󰗀 k󰗸 20 ng󰗞i ta ã phòng ch󰗒ng mu󰗘i 󰗒t b󰖲ng
cách n󰖲m màn, t󰖦m 󰖰p; l󰖦p ao h󰗔, vng n󰗜c 󰗎ng, khi thông dòng ch󰖤y 󰗄
di󰗈t b󰗎 g󰖮y c󰗨a mu󰗘i Anopheles.
Các bi󰗈n pháp khác nh bi󰗈n pháp v󰖮t lý, sinh h󰗎c, sinh thái h󰗎c cng ã
󰗤c nghiên c󰗪u 󰗠 nhi󰗂u ni. Vinod (1991) ã nghiên c󰗪u vi󰗈c qu󰖤n lý môi
tr󰗞ng trong phòng ch󰗒ng vector An. culicifacies và An. stephensi 󰗠 󰖥n 󰗚,
Gorgas ã thành công trong vi󰗈c s󰗮 d󰗦ng nh󰗰ng bi󰗈n pháp qu󰖤n lý môi tr󰗞ng
󰗄 làm gi󰖤m i b󰗈nh SR cho công nhân trên kênh ào Panama [160].
T󰖢i Brazil, s󰗮 d󰗦ng rèm t󰖪m deltamethrin (25 mg ho󰖢t ch󰖦t/m
2
) bao b󰗎c
xung quanh lán c󰗨a th󰗤 khai thác m󰗐 có hi󰗈u l󰗲c xua mu󰗘i kéo dài t󰗜i 120
ngày (Cavalcante, 1996) [109]. M󰗚t nghiên c󰗪u khác cng t󰖢i Brazil cho th󰖦y,
- 15 -
sau m󰗚t nm s󰗮 d󰗦ng rèm t󰖪m deltamethrin treo xung quanh lán, t󰗸 l󰗈 m󰖰c
m󰗜i SR 󰗠 th󰗤 m󰗐 gi󰖤m t󰗬 40 % xu󰗒ng còn 4 % [173].
Kroeger và CS (1995) th󰗮 nghi󰗈m 󰗠 Colombia cho th󰖦y, sau 4 tháng s󰗮
d󰗦ng màn t󰖪m lambda 󰜔 cyhalothrin (10 󰜔 30 mg/m
2
) t󰗸 l󰗈 m󰖰c m󰗜i SR 󰗠
c󰗚ng 󰗔ng gi󰖤m t󰗬 6,5 % xu󰗒ng còn 2,3 % [135]. Sexton (1994) nghiên c󰗪u
th󰗮 nghi󰗈m s󰗮 d󰗦ng võng có b󰗎c võng t󰖪m permethrin (500 mg ho󰖢t ch󰖦t/m
2
)
t󰖢i m󰗚t s󰗒 󰗌a phng 󰗠 Suriname cho th󰖦y, sau 36 tháng can thi󰗈p ã làm
gi󰖤m m󰖢nh t󰗸 l󰗈 m󰖰c SR 󰗠 c󰗚ng 󰗔ng dân c t󰗬 15% xu󰗒ng còn 1%. Thành

công này liên quan 󰗀n t󰖮p quán s󰗮 d󰗦ng b󰗎c võng th󰗞ng xuyên và ít khi gi󰖸t
b󰗎c võng c󰗨a ng󰗞i dân 󰗌a phng ni ti󰗀n hành nghiên c󰗪u [156].
Binka và CS (1996) nghiên c󰗪u t󰖢i Ghana cho th󰖦y, sau 2 nm s󰗮 d󰗦ng
màn t󰖪m permethrin, t󰗸 l󰗈 ch󰗀t 󰗠 tr󰖼 em t󰗬 6 tháng 󰗀n 4 tu󰗖i gi󰖤m 17 %
[105]. K󰗀t qu󰖤 cng 󰗤c ghi nh󰖮n 󰗠 Gambia: Sau 1 nm s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m
permethrin, t󰗸 l󰗈 ch󰗀t 󰗠 tr󰖼 em t󰗬 1 󰜔 9 tu󰗖i gi󰖤m 25 % và tình tr󰖢ng dinh
d󰗢ng c󰗨a tr󰖼 em s󰗒ng trong khu v󰗲c s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m hóa ch󰖦t cng 󰗤c
c󰖤i thi󰗈n [113].
T󰖢i Guatemala, m󰗪c 󰗚 SR 󰗤c theo dõi 󰗠 m󰗚t nhóm s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m
permethrin (500 mg ho󰖢t ch󰖦t/m
2
), m󰗚t nhóm s󰗮 d󰗦ng màn không t󰖪m hoá
ch󰖦t di󰗈t mu󰗘i và m󰗚t nhóm không s󰗮 d󰗦ng màn: 13 tháng sau can thi󰗈p, t󰗸 l󰗈
m󰖰c m󰗜i SR 󰗠 nhóm s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m là 86/1000 ng󰗞i/nm, nhóm s󰗮 d󰗦ng
màn không t󰖪m là 106/1000 ng󰗞i/nm, nhóm không s󰗮 d󰗦ng màn là
200/1000 ng󰗞i/nm [149].
K󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u 󰗠 Thái Lan, Luxemburger và CS (1994), cho th󰖦y
nghiên c󰗪u m󰗚t c󰗚ng 󰗔ng 󰗤c PCSR b󰖲ng màn t󰖪m permethrin nh󰖮n 󰗌nh
bi󰗈n pháp t󰖪m màn làm gi󰖤m t󰗊 l󰗈 ng󰗞i m󰖰c SR 60 % [138].
Theo Alongso và CS (1993), tr󰖼 em Tây Phi 󰗤c b󰖤o v󰗈 kh󰗐i SR trong
các làng có s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m hóa ch󰖦t [98].
- 16 -
Trong nghiên c󰗪u t󰖢i Assam, phía Tây B󰖰c 󰖥n 󰗚 v󰗂 màn Permanet 2.0
cho th󰖦y màn v󰖬n gi󰗰 hi󰗈u l󰗲c c󰗨a hóa ch󰖦t t󰗜i 15 l󰖨n gi󰖸t, cho t󰗸 l󰗈 mu󰗘i An.
minimus ch󰗀t trung bình sau 24 gi󰗞 b󰖲ng phng pháp th󰗮 t󰗔n lu 3 phút ti󰗀p
xúc trong ph󰗆u th󰗮 là 72,5 % 󰗠 l󰖨n gi󰖸t th󰗪 15 [147].
K󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u trong 9 tháng ánh giá hi󰗈u qu󰖤 c󰗨a màn t󰖪m hóa
ch󰖦t t󰗔n lu lâu permanet 󰗠 làng Chekereni, phía ông B󰖰c Tanzania cho
th󰖦y, màn Permanet 2.0 sau 18 l󰖨n gi󰖸t v󰗜i xà phòng gi󰖸t t󰗸 l󰗈 mu󰗘i An.
gambiae Sensulato và An. gambiae Gieswere ch󰗀t sau 24 gi󰗞 t󰗬 95 󰜔

100% [144].
M󰗚t th󰗮 nghi󰗈m a qu󰗒c gia d󰗜i s󰗲 giám sát c󰗨a WHOPES 󰗤c ti󰗀n
hành trong giai o󰖢n 2007 󰜔 2008 t󰖢i 6 n󰗜c (Angola, Ghana, Kenya,
Madagascar, Togo và Zambia) 󰗄 ánh giá hi󰗈u l󰗲c sinh h󰗎c (Bio 󰜔 efficacy)
và 󰗚 b󰗂n c󰗨a màn Permanet 2.0. K󰗀t qu󰖤 th󰗮 nghi󰗈m cho th󰖦y 57 % s󰗒 màn
sau 3 nm s󰗮 d󰗦ng 󰖢t tiêu chí c󰗨a WHOPES v󰗂 màn t󰖪m hóa ch󰖦t t󰗔n lu
lâu, t󰗪c là t󰗸 l󰗈 mu󰗘i ch󰗀t trong th󰗮 nghi󰗈m sinh h󰗎c 󰥦 80 %. Màn Permanet
2.0 󰗤c ánh giá là có hi󰗈u l󰗲c trong 3 nm (k󰗀t qu󰖤 th󰗮 nghi󰗈m, phân tích
chung c󰗨a 6 n󰗜c) [161].
K󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u th󰗮 nghi󰗈m trong nhà b󰖬y 󰗄 ánh giá hi󰗈u l󰗲c màn
Permanet 2.0 󰗤c ti󰗀n hành 󰗠 m󰗚t 󰗌a phng 󰗠 Benin có mu󰗘i An. gambiae
nh󰖢y c󰖤m v󰗜i pyrethroid. Các lo󰖢i màn th󰗮 nghi󰗈m bao g󰗔m: Màn Permanet
2.0 không gi󰖸t, ã gi󰖸t 10 l󰖨n và 20 l󰖨n, màn t󰖪m deltametthrin li󰗂u 25 mg
ho󰖢t ch󰖦t/m
2
theo cách thông th󰗞ng và màn không t󰖪m hóa ch󰖦t làm 󰗒i
ch󰗪ng. Màn Permanet 2.0 không gi󰖸t và ã gi󰖸t làm gi󰖤m t󰗸 l󰗈 mu󰗘i An.
gambiae s.l. vào nhà t󰗬 25 󰜔 28 %, t󰗸 l󰗈 này th󰖦p hn có ý ngha so v󰗜i màn
t󰖪m deltamethrin thông th󰗞ng (54 %). T󰗸 l󰗈 mu󰗘i bay ra kh󰗐i nhà 󰗒i ch󰗪ng
là 21 % và t󰗸 l󰗈 này th󰖦p hn có ý ngha so v󰗜i các nhà b󰖬y s󰗮 d󰗦ng màn có
hóa ch󰖦t, tr󰗬 nhà b󰖬y s󰗮 d󰗦ng màn Permanet 2.0 ã gi󰖸t 20 l󰖨n. T󰗸 l󰗈 mu󰗘i
- 17 -
ch󰗀t cao 󰗠 t󰖦t c󰖤 các nhà b󰖬y s󰗮 d󰗦ng màn có hóa ch󰖦t (> 60 %) và th󰖦p 󰗠 nhà
b󰖬y 󰗒i ch󰗪ng (23 %). Hi󰗈u l󰗲c ngn c󰖤n mu󰗘i vào nhà khác nhau có ý ngha
gi󰗰a màn có hóa ch󰖦t so v󰗜i màn 󰗒i ch󰗪ng. T󰗸 l󰗈 mu󰗘i ch󰗀t 󰗠 nhà b󰖬y s󰗮
d󰗦ng màn Permanet 2.0 gi󰖤m khi s󰗒 l󰖨n gi󰖸t màn tng lên [99].
Dabire và CS (2006) nghiên c󰗪u t󰗸 l󰗈 mu󰗘i vào nhà t󰖢i Nam Burkina,
Tây Phi cho bi󰗀t, l󰗤ng mu󰗘i bay vào nhà 󰗒i ch󰗪ng cao hn m󰗞i l󰖨n so v󰗜i
nhà có s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m hóa ch󰖦t t󰗔n lu lâu. T󰗸 l󰗈 mu󰗘i ch󰗀t trong nhà t󰖪m
hóa ch󰖦t t󰗔n lu lâu là 36 %, trong khi ó nhà 󰗒i ch󰗪ng là 0 % [150].

M󰗚t nghiên c󰗪u võng g󰖰n màn t󰖪m hóa ch󰖦t t󰗔n lu lâu có hi󰗈u qu󰖤
phòng ch󰗒ng mu󰗘i An. minimus trong r󰗬ng Pailin và Pusat c󰗨a Campuchia.
Hi󰗈u l󰗲c di󰗈t t󰗔n lu c󰗨a hóa ch󰖦t trên màn sau khi gi󰖸t 󰗤c ánh giá b󰖲ng
th󰗮 nghi󰗈m sinh h󰗎c. K󰗀t qu󰖤 màn t󰖪m hóa ch󰖦t theo cách thông th󰗞ng sau 1
󰗀n 2 l󰖨n gi󰖸t t󰗸 l󰗈 mu󰗘i ch󰗀t sau 24 gi󰗞 là 70%, trong khi ó võng g󰖰n màn
Permanet sau 20 l󰖨n gi󰖸t t󰗸 l󰗈 mu󰗘i ch󰗀t sau 24 gi󰗞 là 85%. ây là m󰗚t trong
nh󰗰ng gi󰖤i pháp c󰗨a ni󰗂m hy v󰗎ng tiêu di󰗈t b󰗈nh SR trên toàn c󰖨u là c󰖦p mi󰗆n
phí màn t󰗔n lu lâu cho toàn b󰗚 cho ng󰗞i dân trong vùng nguy c SR [100].
Nghiên c󰗪u khác ti󰗀n hành t󰖢i tr󰖢m Yakoffikro, trung tâm Côte
d'Ivoire, mu󰗘i An. gambiae ã kháng v󰗜i nhóm pyrethroid nhng có th󰗄 s󰗮
d󰗦ng màn Permanet 2.0 có hi󰗈u qu󰖤 xua và di󰗈t mu󰗘i An. gambiae t󰖢i i󰗄m
nghiên c󰗪u [104].
Theo k󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u c󰗨a Yadav và CS (2001), s󰗮 d󰗦ng màn t󰖪m hóa
ch󰖦t v󰗜i deltamethrin li󰗂u 25 mg/m
2
s󰖾 làm gi󰖤m t󰗸 l󰗈 m󰖰c SR 34,9 % và ngn
c󰖤n mu󰗘i An. culicifacies 󰗒t ng󰗞i, trong khi ó 󰗠 󰗒i ch󰗪ng thì t󰗸 l󰗈 b󰗈nh
SR ch󰗊 gi󰖤m 8,9 % [174].
K󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u ánh giá hi󰗈u qu󰖤 c󰗨a màn t󰖪m hóa ch󰖦t t󰗔n lu lâu
permanet 󰗠 làng Chekereni, phía ông B󰖰c Tanzania cho th󰖦y, 85 % s󰗒 ng󰗞i
s󰗮 d󰗦ng màn Permanet 2.0 ã b󰗌 h󰖰t hi và kích 󰗪ng da nh󰖺 trong m󰗚t 󰗀n hai
- 18 -
tu󰖨n 󰖨u tiên s󰗮 d󰗦ng màn (nh󰗰ng tri󰗈u ch󰗪ng t󰖢m th󰗞i và ng󰖰n). a s󰗒 c󰗚ng
󰗔ng 󰗂u ch󰖦p nh󰖮n s󰗮 d󰗦ng màn này và cho r󰖲ng ã giúp h󰗎 trong vi󰗈c gi󰖤m
b󰗌 mu󰗘i 󰗒t trong êm [144].
K󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u 󰗠 Guatemala, s󰗮 d󰗦ng DEET 15 % có tác d󰗦ng xua
92 % 󰗒i v󰗜i mu󰗘i An. darling trong vòng 4 gi󰗞. 󰗟 Peru s󰗮 dung DEET 15 %
có tác d󰗦ng xua 95 % trong sáu gi󰗞 sau khi s󰗮 d󰗦ng [142].
Theo k󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u c󰗨a Durrheim và CS (2002), dùng kem bôi có
ch󰗪a DEET có th󰗄 làm gi󰖤m 69 % s󰗒 l󰗤ng mu󰗘i An. arabiensis 󰗒t máu

ng󰗞i và có th󰗄 ngn ch󰖸n s󰗲 bùng phát c󰗨a b󰗈nh SR t󰖢i Nam Phi [114].
M󰗚t th󰗮 nghi󰗈m ng󰖬u nhiên h󰗚 gia ình 󰗤c th󰗲c hi󰗈n trong m󰗚t nghiên
c󰗪u 127 gia ình (25 %) trong m󰗚t ngôi làng ng󰗞i t󰗌 n󰖢n Afghanistan 󰗠
Pakistan s󰗮 d󰗦ng kem xua có ch󰗪a DEET 20 %, sau 6 tháng th󰗮 nghi󰗈m cho
th󰖦y nh󰗰ng ng󰗞i dùng kem xua DEET 20 % thì t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR
P. falciparum là 3,7 %, trong khi lô 󰗒i ch󰗪ng là 8,9 %. Theo báo cáo, s󰗮
d󰗦ng kem xua DEET 20 % ít x󰖤y ra tác d󰗦ng ph󰗦 [152].
T󰖢i làng Balingo và Banjul c󰗨a Malaisiasau, Yap (1996) ã so sánh hi󰗈u
qu󰖤 xua và di󰗈t mu󰗘i khi s󰗮 d󰗦ng các lo󰖢i xà phòng có ch󰗪a DEET 20 % và
permethrin 0,5 %; xà phòng ch󰗊 có DEET 20 % và xà phòng ch󰗊 có
permetrhin 0,5 %. K󰗀t qu󰖤 cho th󰖦y, lo󰖢i xà phòng có ch󰗪a DEET và
permethrin làm gi󰖤m trung bình 62 % s󰗒 l󰗤ng mu󰗘i 󰗒t; (P < 0,001). Xà
phòng ch󰗊 ch󰗪a DEET làm gi󰖤m trung bình 70 % s󰗒 l󰗤ng mu󰗘i 󰗒t; (P
< 0,001). Xà phòng ch󰗊 có ch󰗪a permethrin làm gi󰖤m trung bình 29 % s󰗒
l󰗤ng mu󰗘i 󰗒t; (P < 0,05) [175].
K󰗀t qu󰖤 nghiên c󰗪u t󰖢i m󰗚t ngôi làng mi󰗂n ông Afghanistan cho th󰖦y,
s󰗮 d󰗦ng Mosbar (xà phòng ch󰗒ng th󰖦m có ch󰗪a DEET) làm gi󰖤m 45 % t󰗸 l󰗈
m󰖰c SR, m󰖸t khác vi󰗈c k󰗀t h󰗤p gi󰗰a Mosbar và màn t󰖪m hóa ch󰖦t (ITNs) làm
gi󰖤m 69 % t󰗸 l󰗈 m󰖰c SR. S󰗮 d󰗦ng Mosbar ã ngn ch󰖸n An. stephensi và An.
- 19 -
nigerimus 󰗒t trong su󰗒t th󰗞i gian t󰗬 sau khi hoàng hôn 󰗀n sáng s󰗜m. ánh
giá c󰗨a ng󰗞i dân cho bi󰗀t, 74 % hài lòng khi s󰗮 d󰗦ng s󰖤n ph󰖪m Mosbar và
ch󰗊 có 8 % hài lòng khi s󰗮 d󰗦ng ITNs [152].
󰗟 khu v󰗲c Amazon, ni vector chính là An. darlinggi có 󰗊nh ho󰖢t 󰗚ng
󰗒t ng󰗞i cao trong êm x󰖤y ra tr󰗜c khi m󰗎i ng󰗞i i ng󰗨, nên vi󰗈c k󰗀t h󰗤p
s󰗮 d󰗦ng kem xua mu󰗘i và n󰖲m màn t󰖪m hóa ch󰖦t làm gi󰖤m m󰖰c SR t󰗜i 80 %
so v󰗜i n󰖲m màn n thu󰖨n [126].
1.1.2.2. Nghiên c󰗪u các hóa ch󰖦t di󰗈t mu󰗘i
Nm 1934, Paul Miller ã tìm ra hóa ch󰖦t di󰗈t côn trùng là DDT (Zedler
t󰗖ng h󰗤p nm 1874).

Nm 1945 Arnoido Gabraldon l󰖨n 󰖨u tiên s󰗮 d󰗦ng DDT di󰗈t mu󰗘i m󰗚t
cách r󰗚ng rãi 󰗠 Venezula.
Nm 1955, WHO khuy󰗀n cáo s󰗮 d󰗦ng DDT làm hóa ch󰖦t di󰗈t mu󰗘i
trong chng trình tiêu di󰗈t SR tr󰗜c kia và PCSR sau này trên toàn th󰗀 gi󰗜i.
Sau ó m󰗚t lo󰖢t các nhóm hóa ch󰖦t di󰗈t côn trùng 󰗤c nghiên c󰗪u thành
công và s󰗮 d󰗦ng nh nhóm lân h󰗰u c, nhóm clo h󰗰u c và nhóm carbamat,
ã có nhi󰗂u công trình nghiên c󰗪u v󰗂 hi󰗈u qu󰖤 di󰗈t c󰗨a các hóa ch󰖦t này, cng
nh v󰖦n 󰗂 kháng hóa ch󰖦t c󰗨a côn trùng.
Hóa ch󰖦t thu󰗚c nhóm pyrethroid 󰖨u tiên 󰗤c Standinger và Ruziofa
phát hi󰗈n tác d󰗦ng là pyrethrine thiên nhiên (biollethrine) nm 1924. Nm
1973, Elliott và Onwaris ã t󰗖ng h󰗤p thành công permethrine. Cu󰗒i th󰖮p k󰗸
70 sang th󰖮p k󰗸 80, nh󰗰ng 󰗪ng d󰗦ng c󰗨a ICON, deltamethrine, Fendona
phun t󰗔n lu trên t󰗞ng; deltamethrine, permethrine, Fendona t󰖪m màn 󰗄
ch󰗒ng mu󰗘i SR trên th󰗀 gi󰗜i b󰗜c 󰖨u có hi󰗈u qu󰖤. ã có nhi󰗂u công trình
nghiên c󰗪u hi󰗈u qu󰖤 s󰗮 d󰗦ng phun t󰗔n lu trên t󰗞ng vách c󰗨a các lo󰖢i hóa
ch󰖦t này [108].
- 20 -
Nhóm pyrethroid t󰗖ng h󰗤p là nhóm tng 󰗒i phong phú v󰗂 ch󰗨ng lo󰖢i
và t󰗐 ra có nhi󰗂u u i󰗄m trong phòng ch󰗒ng vector SR. Pyrethroid là d󰖬n
xu󰖦t c󰗨a este cacboxylat (còn g󰗎i là este pyrethrum ho󰖸c este pyrethrin) có
ngu󰗔n g󰗒c t󰗲 nhiên t󰗬 cây h󰗎 cúc Chrysanthemum cinerariefolium và C.
roseum, ch󰗪a nhi󰗂u ho󰖢t ch󰖦t pyrethrin có 󰗚c tính cao 󰗒i v󰗜i côn trùng
nhng có 󰗚c tính th󰖦p v󰗜i 󰗚ng v󰖮t máu nóng.
Chính nh󰗞 tính ch󰖦t quý báu ó c󰗨a pyrethrin, ã thúc 󰖪y quá trình
nghiên c󰗪u t󰗖ng h󰗤p các 󰗔ng 󰖴ng c󰗨a nó v󰗜i hi󰗈u l󰗲c di󰗈t cao hn và 󰗚
b󰗂n quang hóa t󰗒t hn, nh󰖲m a vào s󰗮 d󰗦ng r󰗚ng rãi thay th󰗀 cho nh󰗰ng
ch󰖦t di󰗈t côn trùng nhóm clo h󰗰u c, phospho h󰗰u c và cacbanat. Mô ph󰗐ng
c󰖦u trúc c󰗨a pyrethrin b󰖲ng con 󰗞ng hóa h󰗎c, ng󰗞i ta thay 󰗖i các nhóm
th󰗀 󰗄 t󰗖ng h󰗤p nên các ch󰖦t m󰗜i có hi󰗈u l󰗲c di󰗈t côn trùng m󰖢nh hn.
Hi󰗈n nay, các hóa ch󰖦t thu󰗚c nhóm pyrethroid (alpha 󰜔 cypermethrin,

lambda 󰜔 cyhalothrin, deltamethrin, permethrin ) ang 󰗤c s󰗮 d󰗦ng r󰗚ng rãi
trong chng trình PCSR 󰗠 nhi󰗂u n󰗜c trên th󰗀 gi󰗜i trong ó có Vi󰗈t Nam.
1.2. Tình hình s󰗒t rét và phòng ch󰗒ng vector s󰗒t rét 󰗠 Vi󰗈t Nam
1.2.1. Tình hình s󰗒t rét 󰗠 Vi󰗈t Nam
Chng trình tiêu di󰗈t SR 󰗤c áp d󰗦ng 󰗠 mi󰗂n B󰖰c t󰗬 nm 1961 󰜔
1975: Sau 3 nm t󰖦n công tiêu di󰗈t b󰗈nh SR 󰗠 mi󰗂n B󰖰c, t󰗸 l󰗈 KSTSR/lam phát
hi󰗈n nm 1964 gi󰖤m 20 l󰖨n so v󰗜i nm 1958 (5,6%). 󰗀n nm 1975, t󰗸 l󰗈 b󰗈nh
nhân nhi󰗆m KSTSR là 5/10.000 dân s󰗒.
Chng trình thanh toán b󰗈nh SR 󰗤c tri󰗄n khai trên toàn qu󰗒c t󰗬 nm
1976 󰜔 1990: T󰗬 nm 1976 do h󰖮u qu󰖤 c󰗨a chi󰗀n tranh và nhi󰗂u nguyên nhân
khác nh khó khn v󰗂 ngu󰗔n nhân l󰗲c, v󰗂 kinh t󰗀 - xã h󰗚i, m󰖢ng l󰗜i y t󰗀 c s󰗠
xu󰗒ng c󰖦p, di bi󰗀n 󰗚ng dân r󰖦t l󰗜n gi󰗰a các vùng mi󰗂n, bên c󰖢nh là các khó
khn v󰗂 k󰗺 thu󰖮t (KSTSR kháng thu󰗒c, mu󰗘i truy󰗂n b󰗈nh s󰗒ng ngoài nhà󰜧).
B󰗈nh SR ã tng cao 󰗠 nhi󰗂u ni. Nm 1980, b󰗈nh SR gia tng 󰗠 nhi󰗂u t󰗊nh
- 21 -
vùng r󰗬ng núi và vùng ven bi󰗄n, có 1.138 ng󰗞i TV do SR và 511.557 ng󰗞i
m󰖰c trên toàn qu󰗒c [94].
Trong nh󰗰ng nm 1980 󰜔 1990, n󰗜c ta v󰖬n ti󰗀p t󰗦c th󰗲c hi󰗈n chng
trình thanh toán SR không h󰖢n 󰗌nh th󰗞i gian trong b󰗒i c󰖤nh 󰖦t n󰗜c g󰖸p
nhi󰗂u khó khn v󰗂 kinh t󰗀 - xã h󰗚i, m󰖢ng l󰗜i y t󰗀 c s󰗠 ngày càng xu󰗒ng c󰖦p.
B󰗈nh SR ã d󰖨n d󰖨n quay tr󰗠 l󰖢i 󰗠 h󰖨u h󰗀t các t󰗊nh vùng r󰗬ng núi, trung du và
󰗔ng b󰖲ng ven bi󰗄n. Nm 1991 c󰖤 n󰗜c ã x󰖤y ra 144 v󰗦 d󰗌ch SR, trên 1 tri󰗈u
ng󰗞i m󰖰c SR và g󰖨n 4.646 ng󰗞i t󰗮 vong do SR [94].
T󰗬 nm 1991 n󰗜c ta th󰗲c hi󰗈n chi󰗀n l󰗤c PCSR và D󰗲 án PCSR là m󰗚t
D󰗲 án thu󰗚c chng trình m󰗦c tiêu qu󰗒c gia u tiên cho 󰗀n nay. 󰗤c s󰗲
quan tâm ch󰗊 󰖢o và 󰖨u t c󰗨a Nhà n󰗜c cùng v󰗜i s󰗲 n󰗘 l󰗲c c󰗨a ngành Y t󰗀 󰗠
n󰗜c ta ã 󰖢t 󰗤c nh󰗰ng thành t󰗲u áng k󰗄. B󰗈nh SR ã 󰗤c 󰖪y lùi qua
t󰗬ng nm.
Sau 10 nm (1991 󰜔 2000) th󰗲c hi󰗈n PCSR: S󰗒 ng󰗞i m󰖰c SR gi󰖤m
73,1% so v󰗜i nm 1991 (1.091.251 ng󰗞i); s󰗒 ng󰗞i t󰗮 vong do SR gi󰖤m

98,5% so v󰗜i nm 1991 (4.646 ng󰗞i); 2 v󰗦 d󰗌ch SR (ph󰖢m vi thôn, b󰖤n), gi󰖤m
98,6% so v󰗜i nm 1991 (144 v󰗦 d󰗌ch) [7], [92].
Nm 2010, không có d󰗌ch x󰖤y ra, c󰖤 n󰗜c ghi nh󰖮n 20 ng󰗞i t󰗮 vong do SR,
53.876 tr󰗞ng h󰗤p m󰖰c SR. T󰗸 l󰗈 t󰗮 vong do SR/100.000 dân là 0,02, gi󰖤m
89,5% so v󰗜i nm 2000 (148 ng󰗞i). T󰗸 l󰗈 m󰖰c SR/1000 dân là 0,61 gi󰖤m
84,1% so v󰗜i nm 2000 (293.016 ng󰗞i). T󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR/1.000 dân là
0,19 [7].
S󰗒 li󰗈u trên ã kh󰖴ng 󰗌nh s󰗲 tng c󰗞ng ch󰗊 󰖢o và 󰖨u t c󰗨a Nhà n󰗜c,
các c󰖦p chính quy󰗂n 󰗌a phng và chi󰗀n l󰗤c PCSR trong nh󰗰ng nm qua có
m󰗦c tiêu, ch󰗊 tiêu và các gi󰖤i pháp PCSR phù h󰗤p, úng 󰖰n, có hi󰗈u qu󰖤 cao
và 󰖢t 󰗤c các m󰗦c tiêu 󰗂 ra. Tuy nhiên, theo báo cáo tình hình SR c󰖤 n󰗜c
trong nm 2012, s󰗒 ng󰗞i t󰗮 vong do SR là 08 tr󰗞ng h󰗤p (gi󰖤m 42,9% so
- 22 -
v󰗜i nm 2011), s󰗒 BNSR là 43.717 ng󰗞i (gi󰖤m 4,1% so v󰗜i nm 2011), ch󰗊
gi󰖤m 󰗠 5/7 khu v󰗲c. Hai khu v󰗲c tr󰗎ng i󰗄m có tình hình SR n󰖸ng nh󰖦t trong
toàn qu󰗒c là ven bi󰗄n mi󰗂n Trung - Tây Nguyên có s󰗒 BNSR tng tng 󰗪ng
7% và 12%. M󰖸c dù, s󰗒 ng󰗞i t󰗮 vong do SR và s󰗒 BNSR có gi󰖤m so v󰗜i
nh󰗰ng nm tr󰗜c, nhng nguy c SR quay tr󰗠 l󰖢i và nguy c bùng phát d󰗌ch
SR v󰖬n còn cao 󰗠 nhi󰗂u 󰗌a phng nh󰖦t là vào th󰗞i i󰗄m mùa ma và mùa
truy󰗂n b󰗈nh SR [90].
Theo báo cáo ánh giá k󰗀t qu󰖤 phòng ch󰗒ng và lo󰖢i tr󰗬 SR nm 2013
t󰖢i khu v󰗲c mi󰗂n Trung 󰜔 Tây Nguyên so sánh cùng k󰗴 nm 2012, s󰗒 BNSR
gi󰖤m 10,52%. S󰗒 SR ác tính gi󰖤m 46,91%, s󰗒 t󰗮 vong do SR là 02 tr󰗞ng h󰗤p
(cùng k󰗴 có 06 tr󰗞ng h󰗤p). Nhi󰗂u nghiên c󰗪u cng ch󰗊 ra r󰖲ng, 󰗠 m󰗚t s󰗒 󰗌a
phng thu󰗚c khu v󰗲c mi󰗂n Trung 󰜔 Tây Nguyên t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR cao
th󰗞ng t󰖮p trung 󰗠 󰗒i t󰗤ng i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y: T󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR trong
c󰗚ng 󰗔ng dân c i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y t󰖢i xã Khánh Th󰗤ng, huy󰗈n Khánh Vnh,
t󰗊nh Khánh Hòa là 8,16% (tháng 05/2004); t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR t󰖢i xã Ea Sô,
huy󰗈n Eakar, t󰗊nh k Lk là 8,33% (tháng 11/2005), t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR là
6,8% t󰖢i xã k Rin, t󰗊nh Kon Tum (tháng 03/2003), t󰖢i xã Sn Thái, t󰗊nh

Khánh Hòa t󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR là 29,77% [75]. T󰗸 l󰗈 nhi󰗆m KSTSR 󰗠 ng󰗞i
dân ng󰗨 r󰖬y t󰖢i xã Vnh Kim, huy󰗈n Vnh Th󰖢nh, t󰗊nh Bình 󰗌nh nm 2010 là
6,73% [27].
Trong nm 2013, s󰗒 BNSR gia tng t󰖢i m󰗚t s󰗒 t󰗊nh 󰗠 khu v󰗲c mi󰗂n Trung 󰜔
Tây nguyên:
Qu󰖤ng Nam: BNSR so v󰗜i cùng k󰗴 tng 15,47% ch󰗨 y󰗀u t󰖢i huy󰗈n Nam
Trà My ph󰖨n l󰗜n là l󰗪a tu󰗖i ng󰗞i l󰗜n và có ho󰖢t 󰗚ng i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y, bên
c󰖢nh ó m󰗚t s󰗒 khác nhi󰗆m ngo󰖢i lai t󰗬 các ni khác v󰗂 nh Tây Nguyên,
Lào󰜧[87].
Phú Yên: BNSR so v󰗜i cùng k󰗴 tng 27,13% ch󰗨 y󰗀u t󰖮p trung 󰗠 󰗒i
t󰗤ng i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y. Bên c󰖢nh ó, tình hình di c i vào vùng SRLH n󰖸ng
- 23 -
làm kinh t󰗀 nh làm thuê 󰗠 các t󰗊nh Tây Nguyên, i tìm tr󰖨m, l󰖦y g󰗘, công
nhân làm th󰗨y i󰗈n󰜧 làm chính quy󰗂n 󰗌a phng và y t󰗀 r󰖦t khó qu󰖤n lý góp
ph󰖨n gia tng SR trong th󰗞i gian qua [87].
Khánh Hòa: T󰖢i th󰗌 tr󰖦n Tô H󰗤p, huy󰗈n Khánh Sn trong 7 tháng nm
2013 có s󰗲 gia tng 󰗚t bi󰗀n, t󰗖ng s󰗒 BNSR 󰗤c phát hi󰗈n là 70 tr󰗞ng h󰗤p
(t󰗬 nm 2009 󰜔 2012 BNSR t󰖢i Tô H󰗤p m󰗘i nm ch󰗊 có t󰗬 5 󰜔 14 BNSR/nm).
Nh󰗰ng ca b󰗈nh phát hi󰗈n 󰖨u tiên 󰗂u có ho󰖢t 󰗚ng i r󰗬ng, làm r󰖬y [87].
Gia Lai: Tình hình SR t󰖢i xã Ch Rcm, huy󰗈n Krong Pa trong nm
2011 tng 󰗒i 󰗖n 󰗌nh (82 BNSR phát hi󰗈n trong nm 2011), t󰗬 nm 2012
BNSR tng lên 210 tr󰗞ng h󰗤p. 9 tháng 󰖨u nm 2013 ã phát hi󰗈n 119 tr󰗞ng
h󰗤p BNSR.
K󰗀t qu󰖤 i󰗂u tra d󰗌ch t󰗆 tháng 10/2013 cho th󰖦y, t󰗸 l󰗈 KSTSR là 4,9%,
nhóm tu󰗖i m󰖰c cao là trên 16 tu󰗖i (56,3%) [87]. K󰗀t qu󰖤 phân tích cho th󰖦y,
BNSR ch󰗨 y󰗀u là nhóm 󰗒i t󰗤ng có ho󰖢t 󰗚ng canh tác r󰖬y, i r󰗬ng khai thác
lâm th󰗖 s󰖤n và ng󰗨 l󰖢i qua êm t󰖢i ó trong th󰗞i gian dài, vi󰗈c ki󰗄m soát nhóm
󰗒i t󰗤ng này r󰖦t khó khn. Kho󰖤ng cách t󰗬 nhà vào nhà r󰖬y tng 󰗒i xa, i
l󰖢i khó khn, nhà r󰖬y g󰖨n su󰗒i và g󰖨n r󰗬ng ni SR v󰖬n còn lu hành.
Qua phân tích có nh󰗰ng khó khn và thách th󰗪c c󰗨a chng trình

PCSR hi󰗈n nay: Dân s󰗒 s󰗒ng 󰗠 vùng SRLH ch󰗨 y󰗀u là dân nghèo, s󰗒ng 󰗠 các
vùng r󰗬ng núi, vùng các dân t󰗚c thi󰗄u s󰗒, vùng sâu vùng xa, vùng biên gi󰗜i.
Di bi󰗀n 󰗚ng dân gi󰗰a các 󰗌a phng theo mùa v󰗦 t󰗬 vùng không còn b󰗈nh
SR vào vùng SRLH n󰖸ng 󰗄 làm kinh t󰗀 hàng nm r󰖦t l󰗜n, ngoài t󰖨m ki󰗄m
soát c󰗨a Y t󰗀 làm cho tình hình SR không 󰗖n 󰗌nh và có nguy c bùng phát
d󰗌ch SR. T󰖮p quán c󰗨a ng󰗞i dân i làm r󰗬ng, làm nng r󰖬y và ng󰗨 l󰖢i qua
êm t󰖢i ni làm vi󰗈c. Nh󰗰ng 󰗒i t󰗤ng này có t󰗸 l󰗈 s󰗮 d󰗦ng màn và các bi󰗈n
pháp b󰖤o v󰗈 cá nhân khác r󰖦t th󰖦p d󰖬n 󰗀n nguy c m󰖰c b󰗈nh SR cao [7].
- 24 -
i r󰗬ng, ng󰗨 r󰖬y là thói quen hi󰗈n nay c󰗨a 󰗔ng bào dân t󰗚c thi󰗄u s󰗒 󰗄
ti󰗈n vi󰗈c làm n ho󰖸c thu ho󰖢ch trong mùa r󰖬y. Nhà trong r󰖬y th󰗞ng làm t󰖢m
b󰗤, s sài, vách có nhi󰗂u khe h󰗠 nên tác d󰗦ng t󰗔n lu c󰗨a hóa ch󰖦t phun trên
vách th󰖦p, màn t󰖪m hóa ch󰖦t theo phng pháp truy󰗂n th󰗒ng cng ít hi󰗈u qu󰖤,
vì màn b󰗌 b󰖪n nhanh nên th󰗞ng xuyên ph󰖤i gi󰖸t, tác d󰗦ng di󰗈t t󰗔n lu c󰗨a
hóa ch󰖦t trên màn th󰖦p, di󰗈n tích nhà r󰖬y nh󰗐 không có ch󰗘 treo màn, bi󰗈n
pháp qu󰖤n lý i󰗂u tr󰗌 cng r󰖦t khó th󰗲c hi󰗈n vì nhà r󰖬y r󰖤i rác kh󰖰p ni trong
r󰗬ng sâu [9], [27], [87].
Sau ây là tình hình SR c󰖤 n󰗜c trong th󰗞i gian g󰖨n ây:
B󰖤ng 1.2. Tình hình s󰗒t rét c󰖤 n󰗜c
Ch󰗊 s󰗒
2008
2009
2010
2011
2012
S󰗒 ch󰗀t s󰗒t rét
25
27
21
14

8
T󰗸 l󰗈 ch󰗀t/100.000 dân
0,03
0,03
0,02
0,02
0,01
S󰗒 BNSR
60.547
60.867
54.297
45.588
43.717
T󰗸 l󰗈 m󰖰c/1000 dân
0,70
0,69
0,62
0,52
0,49
S󰗒 KSTSR
11. 355
16.130
17.515
16.612
19.638
T󰗸 l󰗈 KSTSR/1000 dân
0,13
0,18
0,20
0,19

0,22
S󰗒 v󰗦 d󰗌ch s󰗒t rét
1
0
1
0
0
(Ngu󰗔n: Vi󰗈n S󰗒t rét 󰜔 Ký sinh trùng 󰜔 Côn trùng Trung ng) [90], [93].
1.2.1.1. Nghiên c󰗪u v󰗂 mu󰗘i Anopheles
a. Nghiên c󰗪u v󰗂 khu h󰗈 mu󰗘i Anopheles
󰗟 Vi󰗈t Nam, t󰗬 󰖨u th󰗀 k󰗸 20 ã có nhi󰗂u công trình nghiên c󰗪u v󰗂 mu󰗘i
s󰗒t rét 󰗤c công b󰗒. Trong ó, áng k󰗄 nh󰖦t là m󰗚t s󰗒 công trình c󰗨a tác gi󰖤
n󰗜c ngoài nh Laveran (1901 󰜔 1904) nghiên c󰗪u mu󰗘i SR 󰗠 Nam B󰗚,
Bonet (1906) nghiên c󰗪u mu󰗘i SR 󰗠 ông Dng, Mesnard, 1934, nghiên
c󰗪u mu󰗘i SR 󰗠 󰗔n i󰗂n cao su Nam K󰗴, Staton (1926), Borel (1930),
Mesnard (1934) nghiên c󰗪u mu󰗘i SR 󰗠 các 󰗔n i󰗂n cao su, Farinaud (1938),
- 25 -
nghiên c󰗪u mu󰗘i SR 󰗠 󰗔ng b󰖲ng Nam b󰗚 và Côn 󰖤o (d󰖬n theo Nguy󰗆n
󰗪c M󰖢nh, 1988) [43]. 󰗟 Mi󰗂n Nam tr󰗜c 1975, theo công b󰗒 c󰗨a Nguy󰗆n
Th󰗤ng Hi󰗂n (1968) có 43 loài mu󰗘i SR. M󰗚t s󰗒 tác gi󰖤 n󰗜c ngoài nh
Santana (1967), Parish (1969), Holway (1970) cng nghiên c󰗪u v󰗂 mu󰗘i SR
󰗠 Mi󰗂n Nam Vi󰗈t Nam: Nm 1966, Stojanovich và Scott công b󰗒 41 loài
Anopheles [157]. Sau 1975, vi󰗈c i󰗂u tra c b󰖤n v󰗂 mu󰗘i SR 󰗤c ti󰗀n hành
󰗔ng b󰗚 trong c󰖤 n󰗜c (1976 󰜔 1977). Sau giai o󰖢n này, ã có nhi󰗂u công
trình nghiên c󰗪u v󰗂 khu h󰗈 mu󰗘i SR ã 󰗤c công b󰗒. Nguy󰗆n 󰗪c M󰖢nh
(1988) nghiên c󰗪u v󰗂 mu󰗘i SR 󰗠 Tây Nguyên [43]. Trng Vn Có (1996)
nghiên c󰗪u v󰗂 mu󰗘i SR 󰗠 Trung 󰜔 Trung b󰗚 và Tây Nguyên [10]; Nguy󰗆n
Long Giang (1996) nghiên c󰗪u v󰗂 mu󰗘i SR 󰗠 Nam B󰗚 - Lâm 󰗔ng [17].
Nm 1996, Tr󰖨n 󰗪c Hinh ã xác 󰗌nh 󰗤c 58 loài và m󰗚t d󰖢ng sp thu󰗚c
gi󰗒ng Anopheles 󰗠 Vi󰗈t Nam [21]. Nguy󰗆n 󰗪c M󰖢nh, Tr󰖨n 󰗪c Hinh và

CS (2002) b󰗖 sung d󰖬n li󰗈u và xác 󰗌nh 󰗠 Vi󰗈t Nam có trên 60 loài
Anopheles. Nm 2005, H󰗔 ình Trung ã th󰗒ng kê 󰗠 Vi󰗈t Nam phát hi󰗈n
󰗤c 59 loài Anopheles, cha k󰗄 m󰗚t s󰗒 là ph󰗪c h󰗤p loài bao g󰗔m nhi󰗂u loài
thành viên nh: An. maculatus có ít nh󰖦t 10 loài thành viên, An. minimus v󰗜i
2 loài thành viên [69]. Nm 2008, Vi󰗈n S󰗒t rét 󰜔 Ký sinh trùng 󰜔 Côn trùng
Trung ng xu󰖦t b󰖤ng 󰗌nh lo󰖢i mu󰗘i Anophelinae 󰗠 Vi󰗈t Nam bao g󰗔m 63
loài Anopheles [97].
M󰗚t s󰗒 phng pháp 󰗌nh lo󰖢i phân t󰗮 hi󰗈n nay ang 󰗤c s󰗮 d󰗦ng 󰗄
phân bi󰗈t các loài 󰗔ng hình có cùng vùng phân b󰗒 cng nh các loài có quan
h󰗈 g󰖨n gi có cùng vùng phân b󰗒. Ngô Th󰗌 Hng và CS (2004, 2007) ã xác
󰗌nh ph󰗪c h󰗤p Minimus g󰗔m An. minimus và An. harrisoni 󰗤c tìm th󰖦y
cùng phân b󰗒 trên di󰗈n r󰗚ng bao g󰗔m mi󰗂n B󰖰c và mi󰗂n Trung Vi󰗈t Nam, còn
ph󰗪c h󰗤p Dirus ch󰗊 m󰗜i xác 󰗌nh có m󰖸t c󰗨a An. dirus (= An. dirus A) [38],
[39]. V󰗂 An. maculatus, Nguy󰗆n Th󰗌 Hng Bình (2008, 2009) ã xác 󰗌nh
nhóm loài 󰗔ng hình này g󰗔m 14 thành viên, trong ó có 6 loài ã xác 󰗌nh