tiến hóa và động lực hệ đàm phá tam giang - cầu hai

1
MC LC
Trang
Mc lc
1
LI GII THIU
3
LI NÓI U
5
Chng I. TNG QUAN V M PHÁ VEN B MIN TRUNG
VIT NAM

7
I. NHNG VN  CHUNG
7
II.
H THNG M PHÁ VEN B MIN TRUNG VIT NAM
23
Chng II. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ TI
'N HÓA M
PHÁ TAM GIANG - CU HAI
43
I. V$ TRÍ
43
II.
IU KIN $A CHT HÌNH THÀNH H M PHÁ TAM GIANG -
CU HAI
43
III.

QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRI,N TI-N HÓA M PHÁ VÀ
C/A BI,N
46
IV.
TR1NG THÁI T2N T1I HIN NAY C4A H M PHÁ - C/A BI,N
TRONG QUÁ TRÌNH PHÁT TRI,N TI-N HÓA
59
Chng III. )NG L*C H M PHÁ
63
I.
IU KIN $A 7NG L9C N7I SINH
63
II.
;C TR<NG 7NG L9C HÌNH THÁI H M PHÁ VÀ C/A BI,N
67
III.
MÔI TR<NG TRM TÍCH
83
IV. ;C I,M TH4Y 7NG L9C
110
V.
NGU2N CUNG CP, QUÁ TRÌNH DI CHUY,N VÀ LANG BNG BÙN
CÁT
129
Chng IV. BI'N )NG, B,I T VÀ XÓI L
. B BI/N
M PHÁ TAM GIANG – CU HAI
139
I. BI-N 7NG < NG B BI,N VÙNG M PHÁ TAM GIANG - CU HAI
139

II.
QUÁ TRÌNH B2I TD VÀ XÓI LF B BI,N M PHÁ TAM GIANG –
CU HAI
145
III.
TAI BI-N MÔI TR<NG LIÊN QUAN -N B2I TD, XÓI LF B BI,N
M PHÁ TAM GIANG – CU HAI
151
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
2
Chng V. NGUYÊN NHÂN CHUY/N L4P C5A BI/N VÀ GI6I
PHÁP 7NG X5
157
I. NGUYÊN NHÂN CHUY,N LP C/A BI,N
157
II. D9 BÁO DIJN BI-N C/A BI,N
163
III. GIKI PHÁP LNG X/
164
LI K'T
191
TÀI LIU THAM KH6O
195
PH LC: M)T S< HÌNH 6NH V M PHÁ TAM GIANG – CU HAI
201
3
LI GII THIU
B SÁCH CHUYÊN KHO V BIN, O VIT NAM
Vit Nam là mt quc gia bin, có vùng bin ch quyn rng kho ng mt triu
kilômét vuông, #$%ng b% bin tr i dài h'n 3.260 km, mt h thng # o ven b% và vùng

kh'i chi-m mt v. trí c0c k1 quan tr2ng v m3t an ninh quc phòng c6ng nh$ kinh t xã
hi ca #:t n$;c. Chin lc Bin Vit Nam ti nm 2020 #$<c = ng và Nhà n$;c ta
xây d0ng, #ã xác #.nh nh@ng nhim vA chi-n l$<c ph i hoàn thành, nhBm khCng #.nh
ch quyn Quc gia trên bin, phát trin kinh t- bin, khoa h2c công ngh bin, #$a
n$;c ta trF thành mt Quc gia mGnh v bin, phù h<p v;i xu th- khai thác #Gi d$'ng
ca th- gi;i trong th- kH XXI. Vic th0c hin có k-t qu các nhim vA trên, ph i d0a
trên mt c' sF khoa h2c, kL thuMt #Ny #, v@ng chOc v #iu kin t0 nhiên, sinh thái môi
tr$%ng và tim nPng tài nguyên thiên nhiên bin ca n$;c ta.
Công cuc #iu tra nghiên cRu bin F n$;c ta #ã #$<c bOt #Nu tS nh@ng nPm 20
ca th- kH tr$;c, song ph i t;i giai #oGn tS 1954, và nh:t là sau nPm 1975, khi chi-n
tranh k-t thúc, #:t n$;c thng nh:t, hoGt #ng #iu tra nghiên cRu bin n$;c ta m;i
#$<c #Zy mGnh, nhiu Ch$'ng trình c:p Nhà n$;c, các = án, = tài F các Ngành, các
#.a ph$'ng ven bin m;i #$<c trin khai. Qua #ó, các k-t qu nghiên cRu #ã #$<c công
b, #áp Rng mt phNn yêu cNu t$ liu v bin, c6ng nh$ góp phNn vào vic th0c hin các
nhim vA b o # m an ninh quc phòng bin, các hoGt #ng khai thác, qu n lý, b o v tài
nguyên môi tr$%ng bin trong giai #oGn vSa qua. Tuy nhiên, các nhim vA l;n ca
Chin lc Bin Vit Nam ti nm 2020 #ang #3t ra nhiu yêu cNu c:p bách và to l;n
v t$ liu bin n$;c ta. = góp phNn #áp Rng nhu cNu trên, Nhà Xu:t b n Khoa h2c t0
nhiên và Công ngh - Vin Khoa h2c và Công ngh Vit Nam #ã t_ chRc biên soGn và
xu:t b n b sách Chuyên kh o v Bin, = o Vit Nam. Vic biên soGn b sách này d0a
trên các k-t qu #ã có tS vic th0c hin các Ch$'ng trình #iu tra nghiên cRu bin c:p
Nhà n$;c do Vin Khoa h2c và Công ngh Vit Nam ch trì trong nhiu nPm, c6ng nh$
các k-t qu nghiên cRu F các Ngành trong th%i gian qua. B sách #$<c xu:t b n gam
nhiu lbnh v0c:
- Khoa h2c Công ngh bin
- Khí t$<ng ThuH vPn =ng l0c bin
- =.a lý, =.a mGo, =.a ch:t bin
- Sinh h2c, Sinh thái, Môi tr$%ng bin
- =a dGng sinh h2c và B o tan thiên nhiên bin
- Tài nguyên thiên nhiên bin

- và các lbnh v0c khác.
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
4
= # m b o ch:t l$<ng các :n phZm, vic biên soGn và xu:t b n #$<c ti-n hành
nghiêm túc qua các b$;c tuyn ch2n F Hi #ang xu:t b n và b$;c thZm #.nh ca các
chuyên gia chuyên ngành có trình #. Trong các nPm 2008 và 2009, Nhà n$;c #3t
hàng (thông qua CAc xu:t b n – B Thông tin và Truyn thông) cùng v;i s0 hk tr<
kinh phí biên soGn ca Vin Khoa h2c và Công ngh Vit Nam, Nhà xu:t b n Khoa
h2c t0 nhiên và Công ngh #ã t_ chRc biên soGn và xu:t b n #$<c 10 cun #Nu tiên
ca B Chuyên kh o này. Công vic biên soGn và xu:t b n B sách hin vln #$<c ti-p
tAc trong nPm 2010.
= mAc tiêu trên #Gt k-t qu tt, Nhà xu:t b n Khoa h2c t0 nhiên và Công ngh
r:t mong nhMn #$<c s0 h$Fng Rng rng rãi ca các nhà khoa h2c thuc các lbnh v0c
khoa h2c công ngh bin trong c n$;c cùng tham gia biên soGn và xu:t b n B sách
Chuyên kh o v Bin, = o Vit Nam, k.p th%i #áp Rng nhu cNu t$ liu bin hin nay
cho công tác nghiên cRu, #ào tGo và phAc vA yêu cNu các nhim vA b o v ch quyn
Quc gia trên bin, #ang th%i phát trin kinh t-, khoa h2c công ngh bin và qu n lý tài
nguyên, môi tr$%ng bin, góp phNn thi-t th0c vào vic th0c hin Chin lc Bin Vit
Nam ti nm 2020 ca = ng và Nhà n$;c, c6ng nh$ các nPm ti-p theo.
Nhà xu!t b$n
Khoa h(c t* nhiên và Công ngh0
5
LI NÓI U
m phá ven bin ã c th gii quan tâm nghiên cu t lâu, nhng ! Vi#t
Nam mi ch% c nh&n thc úng (n và nghiên cu chuyên sâu t nh,ng n-m 80 c0a
th k2 trc. Nghiên cu tin hóa và 6ng l7c m phá Tam Giang – Cu Hai ! t%nh
Tha Thiên – Hu c th7c hi#n và t=ng kt m6t cách h# th>ng t khi nhóm tác gi?
tin hành nh,ng i@u tra nghiên cu h# th>ng m phá này m6t cách toàn di#n t u
nh,ng n-m 90 c0a th k2 XX n nay. Cu>n sách trình bày các kt qu?, tài li#u i@u tra
và kh?o sát quý giá có h# th>ng trong kho?ng thGi gian 1990 – 2009. HJn n,a, vKn @

tin hóa và 6ng l7c m có liên quan chLt chM n bin =i khí h&u và dâng cao m7c
nc bin v>n ang là vKn @ mà c? Th gii quan tâm. Vi#c xuKt b?n cu>n sách sM m!
r6ng nh,ng hiu bit v@ quá trình 6ng l7c và tin hóa ! m phá Tam Giang – Cu Hai
nói riêng và m phá ven bin Mi@n Trung nói chung ti các nhà khoa hQc, qu?n lý, quy
hoRch và hoRch Snh chính sách. Tng thGi cUng là tài li#u tham kh?o t>t cho công tác
ào tRo sau Ri hQc, ng-n nga và phòng ch>ng thiên tai (ng&p lYt, xói l!, sa bTi, chuyn
lKp cZa bin) và b?o v# tài nguyên, môi trGng theo Snh hng phát trin b@n v,ng.
H# m phá Tam Giang - Cu Hai có tm quan trQng Lc bi#t >i vi s7 phát trin
kinh t dân sinh khu v7c Tha Thiên - Hu nhG các giá trS tài nguyên và các chc n-ng
v@ sinh thái, môi trGng. Các giá trS và chc n-ng này g(n li@n vi trRng thái phát trin
c0a hai cZa chính Thu&n An và T Hi@n tTn tRi nhi@u n-m thông n>i m phá vi bin.
Tuy nhiên, cZa lRch thGng không =n Snh v@ vS trí và trRng thái óng, m!, gây ra
nh,ng h&u qu? tiêu c7c v@ sinh thái, môi trGng và kèm theo nh,ng thi#t hRi ln v@ kinh
t, dân sinh. LKp cZa, chuyn cZa m phá là các dRng tai bin nLng n@ ! ven bG mi@n
Trung mà Tha Thiên - Hu là in hình. Sau ln lKp cZa T Hi@n vào tháng 12 n-m
1994, ã x?y s7 ki#n lU ng&p kh0ng khip vào u tháng 11 n-m 1999, m! ra n 5 cZa,
trong ó có cZa Hòa Duân mà vi#c ng xZ >i vi cZa này ã gây nên cu6c bàn lu&n sôi
n=i gi,a các nhà khoa hQc và nhà qu?n lý.
Cu>n sách này c biên soRn và công b> nhcm cung cKp lu&n c khoa hQc nhcm
làm sáng td Lc im phát trin tin hoá và suy tàn c0a h# m phá liên quan n 6ng
thái cZa bin, 6ng l7c c0a h# m phá - cZa bin và góp phn @ xuKt gi?i pháp ng xZ
vi các tai bin t7 nhiên liên quan n tin hóa và 6ng l7c m phá.
 th7c hi#n nhi#m vY, t&p th tác gi? ã sZ dYng k tha m6t kh>i lng ln tài
li#u i@u tra kh?o sát do Phân vi#n H?i dJng hQc tRi H?i Phòng (nay là Vi#n Tài
nguyên và Môi trGng bin ph>i h p vi S! Khoa hQc và Công ngh# Tha Thiên - Hu
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
6
và các cJ quan khác th7c hi#n trong gn XX n-m qua. Trong ó, t li#u ch0 yu t các
@ tài KT.03.11: “Nghiên cu sZ dYng hp lý các h# sinh thái tiêu biu ven bin Vi#t
Nam”; KT.L.95.09: “Nghiên cu khai thác, sZ dYng hp lý ti@m n-ng phá Tam

Giang”, @ tài “ánh giá ti@m n-ng và @ xuKt l7a chQn khu b?o v# Kt ng&p nc h#
m phá Tam Giang - Cu Hai” c th7c hi#n trong các n-m 1991 – 1999 và các @ tài
v@ cJ s! d, li#u và h# thông tin Sa lý (GIS) do Vi#n Tài nguyên và Môi trGng bin
th7c hi#n trong giai oRn 2000-2005 Ngoài ra, còn sZ dYng ph>i hp tài li#u i@u tra
kh?o sát v@ thu2 v-n và trm tích vi @ tài "NguTn gi>ng m phá Tha Thiên – Hu"
1999 – 2000, @ tài 6c l&p cKp nhà nc: “ Nghiên cu phJng án phYc hTi, thích nghi
cho vùng cZa sông ven bin Thu&n An - T Hi@n và m phá Tam Giang - Cu Hai”
2000 – 2001 và tài li#u môi trGng trm tích t d7 án 14 EE5 hp tác theo NghS Snh
th: ‘’Nghiên cu 6ng thái môi trGng m phá ven bin mi@n Trung Vi#t Nam làm cJ
s! l7a chQn phJng án qu?n lý’’ do Vi#n Tài nguyên và Môi trGng bin (Vi#t Nam) và
vi#n Khoa hQc Sa chKt bin (Italia) th7c hi#n trong thGi gian 2004-2006.
N6i dung c0a cu>n sách c d7a theo phJng pháp lu&n coi m phá, h# m
phá Tam Giang - Cu Hai là m6t th0y v7c gn kín, m6t bTn tích tY trm tích ven bG
chSu s7 tJng tác c0a các quá trình bin và lYc Sa, có quá trình hình thành, phát trin và
suy tàn vi nh,ng Lc trng riêng v@ i@u ki#n 6ng l7c. H# phJng pháp nghiên cu
ch0 Ro là các phJng pháp Sa 6ng l7c, hình thái 6ng l7c và th0y thRch 6ng l7c.
Mô hình toán c sZ dYng  mô phdng trGng dòng ch?y trong m phá, tRi các cZa
bin và lng hoá dòng bùn cát gây ra nh,ng bin 6ng bTi, xói dsn n bin dRng Sa
hình. PhJng pháp phân tích tin hoá nhcm a ra nh,ng d7 báo xu th có c-n c. Phân
tích tài li#u lSch sZ  có nh,ng nh&n Snh v@ tính quy lu&t và tính bKt thGng c0a các s7
ki#n ditn bin cZa bin. PhJng pháp phân tích vitn thám ?nh s> và GIS c sZ dYng
có hi#u qu?  nghiên cu các tai bin môi trGng t7 nhiên, trRng thái và ditn bin cZ a
bin.
T&p th tác gi? chân thành c?m Jn Vi#n Khoa hQc và Công ngh# Vi#t Nam, Nhà
xuKt b?n Khoa hQc t7 nhiên và Công ngh#, ã xét duy#t và hv tr kinh phí xuKt b?n
cu>n sách này. Xin chân thành c?m Jn lãnh Ro t%nh Tha Thiên - Hu, lãnh Ro S!
Khoa hQc và Công ngh# Tha Thiên – Hu, lãnh Ro Vi#n Tài nguyên và Môi trGng
bin, v.v., ã tRo mQi i@u ki#n thu&n li cho công tác nghiên cu khoa hQc m phá
Tam Giang – Cu Hai tRo d7ng b6 t li#u toàn di#n  hoàn thành cu>n sách. T&p th
tác gi? c?m Jn các @ tài, d7 án và các Tng nghi#p ã giúp w trong vi#c thu th&p tài

li#u, thit k và óng góp ý kin hoàn thi#n cu>n sách. Lc bi#t, xin chân thành c?m Jn
GS.TSKH Lê c An ã Qc và có nhi@u góp ý quý báu cho cu>n sách. Hy vQng kt
qu? nghiên cu công b> trong cu>n sách sM giúp ích cho công tác nghiên cu khoa hQc,
qu?n lý và giáo dYc, ào tRo liên quan m phá nói riêng, cUng nh vùng bin Vi#t Nam
nói chung.
Các tác gi
7
Chng I
TNG QUAN V M PHÁ VEN BIN MIN TRUNG
VIT NAM
I. NHNG VN  CHUNG
1. !nh ngh"a
1.1. nh ngha m phá (lagun)
T m phá nói chung (lagoon, lagune, laguna, v.v.) có ngun gc t ch
Latin - lacuna,  !c s# d%ng t &ng i r(ng rãi * ch+ các i t !ng khác nhau.
Trong t i*n “Glossary of Geology, 3
th
ed., 1987”, m phá  !c hi*u là m(t
b( ph8n  !c tách ra kh9i m(t v:c n ;c nh< m(t d=ng tích t% ch?n ngoài. Theo
@nh nghAa này, m phá là m(t phn cBa bi*n  !c tách ra kh9i bi*n nh< m(t
d=ng tích t% ch?n ngoài (nh Co cát, doi cát, r=n san hô, v.v.), có th* là m(t h
n ;c ngEt  !c tách ra kh9i m(t h n ;c l;n h&n hoFc m(t con sông, cGng có th*
là m(t vùng c#a sông, m(t nhánh sông vùng c#a hoFc m(t m ly, v.v. có n ;c
bi*n chCy vào.
Nh v8y @nh nghAa này rJt r(ng, ch+ nhiKu i t !ng khác nhau, bao gm cC
m phá xa b< (offshore lagoon) và ven b< (coastal lagoon), cC v:c n ;c mFn và
n ;c ngEt. M ViOt Nam, có mFt các m phá xa b< (th <ng  !c gEi là vGng) nh P
các qun Co Hoàng Sa và Tr <ng Sa do ám tiêu san hô t=o thành, có m phá ven
bi*n miKn Trung n ;c l!, n ;c mFn và th8m chí có lúc =t tr=ng thái siêu mFn (m
LVng Cô, m Ô Loan), nh ng không có m phá n ;c ngEt có ngun gc sông

hoFc h nh @nh nghAa nói trên. M ViOt Nam cGng nh nhiKu n ;c khác trên thY
gi;i, m(t vùng c#a sông hay m(t b( ph8n cJu trúc cBa vùng c#a sông không  !c
coi là m phá.
Tuy nhiên, cho t;i nay ã có nhiKu @nh nghAa m phá, mZi @nh nghAa có
i*m nhJn m=nh nào ó nh ng tJt cC Ku b[ sung cho nhau nh\m ch+ m(t i t !ng
xác @nh:
(1) Vn là m(t phn cBa bi*n, =i d &ng,
(2) _ !c tách ra kh9i bi*n, =i d &ng nh< m(t d=ng tích t% có th* theo c&
chY c& hEc - th* cát ch?n, hoFc c& chY sinh hEc - r=n san hô,
(3) Có c#a (m(t c#a hoFc nhiKu c#a) Vn thông v;i bi*n.
_@nh nghAa m phá khái quát và rõ ràng h&n cC  !c viYt trong T i*n Bách
khoa bn thb tiYng cBa Liên Xô (1980) – m phá là m(t phn n ;c nông  !c tách
ra kh9i bi*n hoFc =i d &ng nh< m(t ê cát ch?n, m(t doi cát hoFc m(t r=n san hô và
Vn thông v;i bi*n qua m(t hoFc nhiKu c#a.
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
8
1.2. nh ngha m phá ven bin
_m phá ven bi*n có khái niOm hfp h&n m phá nói chung,  !c xác @nh là:
(1) M(t thBy v:c ven b<,
(2) _ !c ngVn cách v;i bi*n nh< m(t d=ng tích t% cát ch?n ngoài,
(3) hn thông v;i bi*n phía ngoài qua m(t hay nhiKu c#a hoFc thim thJu
(percolation), chCy thJm (seepage) qua chính th* cát ch?n.
Trong s các @nh nghAa m phá ven bi*n hiOn nay, @nh nghAa cBa Phleger F. P.
(1981)  !c s# d%ng ph[ biYn h&n – m phá ven bi*n (coastal lagoon) là m(t lo=i hình
thBy v:c ven b< (a coastal body of water) n ;c l!, n ;c mFn hoFc siêu mFn,  !c ch?n
bPi m(t ê cát (sand barrier) và có c#a (inlet) Vn thông v;i bi*n phía ngoài.
Theo @nh nghAa này, P ViOt Nam ã xác @nh  !c hO thng 12 m phá ven
bi*n tiêu bi*u phân b P ven b< miKn Trung trong khoCng t vA ( 11
o
t;i vA ( 16

o
B?c (t Ninh Thu8n t;i Tha Thiên - HuY), n\m trên khoCng 21% chiKu dài  <ng b<
bi*n ViOt Nam.
_ó là: 1- HO m phá Tam Giang - Cu Hai (t+nh Tha Thiên - HuY); 2- _m
LVng Cô (t+nh Tha Thiên - HuY); 3- _m Tr <ng Giang (t+nh QuCng Nam); 4- _m
An Khê (t+nh QuCng Ngãi); 5- _m N ;c MFn (Sa Huwnh, t+nh QuCng Ngãi); 6- _m
Trà x (t+nh Bình _@nh); 7- _m N ;c NgEt (Degi, t+nh Bình _@nh); 8- _m Th@ N=i
(t+nh Bình _@nh); 9- _m Cù Mông (t+nh Phú Yên); 10- _m Ô Loan (t+nh Phú Yên);
11- _m ThBy TriKu (t+nh Khánh Hòa); 12- _m N=i (Ninh Thu8n).
Nh v8y, @nh nghAa m phá ven bi*n bao hàm 3 khía c=nh c& bCn xác @nh
thu(c tính cBa i t !ng:
- Là m(t thBy v:c ven b< - kYt quC t &ng tác l%c @a - bi*n P ;i b<, tính chJt
cBa khi n ;c Fc tr ng bPi biYn (ng theo mùa, ( mui giCm m=nh vK mùa m a
t;i l!, l! - nh=t và có hiOn t !ng phân tng, Fc biOt là n&i có sông l;n [ vào
(i*n hình là hO m phá Tam Giang - Cu Hai), ng th<i ( mui tVng m=nh vK
mùa khô t;i mFn và siêu mFn, Fc biOt là n&i không có sông l;n [ vào (i*n hình
là m LVng Cô, m Ô Loan).
- _ !c ngVn cách v;i bi*n nh< m(t d=ng tích t% cát ch?n ngoài - th <ng là
d=ng doi cát ni Co phát tri*n t m(t phía, P vùng b< giàu bi tích cát và nVng
l !ng cao ang phát tri*n P th<i kw san b\ng trên nKn s%t h= t &ng i tân kiYn t=o
và kiYn t=o hiOn =i.
- hn thông v;i bi*n qua m(t hay nhiKu c#a - xuJt hiOn m(t hay nhiKu c#a là
kYt quC t &ng tác sông - bi*n (chB yYu là thBy triKu) thông qua m phá, c#a luôn
có xu thY óng kín vK mùa khô và th8m chí óng kín * trao [i n ;c theo c& chY
chCy thJm, thim thJu P các m phá ch+ có sông nh9 hoFc không có sông [ vào,
c#a có th* mP th <ng xuyên hay @nh kw (mP vK mùa m a và óng vK mùa khô
nh m Trà x P Bình _@nh), có th* d@ch chuy*n v@ trí dn do dòng bi tích cát
dEc b< hoFc [i v@ trí luân phiên theo chu kw không [n @nh 5 - 10 nVm/ln.
Trong phân lo=i cBa mình, Brovko (1990) còn K c8p t;i m phá nhân t=o
(Anthropogenic lagoon) có ê cát ch?n phía ngoài không phCi do quá trình b< (t:

nhiên) mà là do con ng <i t=o ra.
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
9
Tên gEi @a ph &ng vK m phá ven bi*n tn t=i mang tính l@ch s# và t8p quán,
cho t;i nay ã trP thành danh t riêng và viYt hoa. Ví d% nhng m phá ven bi*n n[i
tiYng có tên gEi l@ch s# là h - h MFt Tr<i (Solar Pond) P Israel, h Togo (Lac Togo) P
Guinéa, h Mellah (Lac Mellah) P ven b< ông _@a Trung HCi, là v@nh - v@nh Rockport
(Rockport Bay) P Texas hay v@nh Florida (Florida Bay) - là m phá ven bi*n i*n hình
t=o bPi các r=n san hô viKn b< (fringing reef) ch?n ngoài.
M ViOt Nam, các m phá ven bi*n  !c gEi là “m” hoFc “phá”. Ví d%, P
Tha Thiên - HuY có tên gEi phá Tam Giang, m Sam, m Thanh Lam, m Hà
Trung, m ThBy Tú và m Cu Hai, mà tJt cC chúng là nhng thBy phn không
có ranh gi;i t: nhiên h!p thành m(t hO m phá ven bi*n thng nhJt. Ngay t xa
x a, trong th t@ch c[ cGng nh trong dân gian, tn t=i nhiKu tên gEi và  !c phân
theo ranh gi;i hành chính, có tên là phá HCi H=c, phá Tam Giang, m Ni*u, m
_à _à, v@nh _ông, v@nh Minh L &ng, v@nh H ng Bình, v@nh Giang Tân, v@nh Hà
B=c, v.v. Cho t;i nVm 1831 (th<i Minh M=ng), m(t s  !c [i tên trong th t@ch
thành m Thanh Lam, m Hà Trung, v.v. nh ng trong dân gian v€n gi cách gEi
riêng và ngày nay v€n gEi t?t là phá Tam Giang - Cu Hai và th8m chí gEi phá Tam
Giang. Cùng i t !ng ó P QuCng Ngãi có tên gEi m An Khê hay m N ;c
MFn (Sa Huwnh), P Bình _@nh có tên gEi m Trà x, m N ;c NgEt hay m Th@
N=i, P Phú Yên - Khánh Hòa có tên gEi m Ô Loan và th8m chí m Nha Phu mà
m Nha Phu là m(t v@nh ven b< (bay) i*n hình. Trong khi ó, P miKn B?c s#
d%ng tên gEi “m” theo truyKn thng * ch+ m(t lo=i hình thBy v:c t: nhiên, t=o
ra do m(t o=n sông chYt, m(t vùng trGng còn sót l=i trong quá trình phát tri*n
ng b\ng ven bi*n có liên quan t;i quá trình ly hóa hiOn nay. Lo=i hình này
t &ng bng v;i “tr\m” và “bàu” theo cách gEi tên P miKn Trung. H&n na, chính
ng <i dân ven bi*n t: t=o ra m(t lo=i hình thBy v:c vùng triKu (quây ?p m(t phn
bãi triKu) * nuôi thBy sCn n ;c l! ri cGng gEi nó là “m”.

T ó thJy r\ng, thu8t ng “m” hay “phá” tn t=i mang tính @a ph &ng theo
t8p quán hoFc do l@ch s# * l=i. Cùng m(t tên gEi (ng âm), P nhng n&i khác nhau
 !c dùng * ch+ nhng i t !ng khác nhau (không ng nghAa). Ng !c l=i, cGng
m(t i t !ng (ng nghAa) P nhng n&i khác nhau có tên gEi khác nhau (không
ng âm). MFt khác, m(t i t !ng c% th* cGng có nhng tên gEi khác nhau trong
th t@ch (hành chính), trong dân gian và khác nhau theo th<i gian.
2. Ki'u lo+i
HO thng m phá ven bi*n miKn Trung ViOt Nam thu(c nhóm các m phá
ven bi*n vA ( thJp nhiOt ;i im, hình thành ba ki*u theo hình thái - (ng l:c:
ki*u gn kín (hO m phá Tam Giang - Cu Hai, m Tr <ng Giang, Th@ N=i, Cù
Mông, ThBy TriKu và m N=i), ki*u kín tng phn (LVng Cô, N ;c MFn, N ;c
NgEt và Ô Loan) và ki*u óng kín (An Khê và Trà x).
B< m phá ven bi*n chiYm khoCng 13% chiKu dài  <ng b< =i d &ng thY
gi;i. _m phá ven bi*n phân b P nhiKu vA ( khác nhau và mang tính @a ;i rõ rOt.
Trong hO thng phân ;i các m phá ven bi*n =i d &ng thY gi;i (Nichols
and Allen, 1981), các m phá ven bi*n miKn Trung ViOt Nam thu(c nhóm vA (
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
10
thJp nhiOt ;i im (bng 1.1). Trong hO thng phân ki*u b< bi*n ViOt Nam vK @a
m=o (Nguyn Thanh Sn và Trnh Phùng, 1977), các m phá Tam Giang - Cu
Hai, Tr <ng Giang, An Khê, N ;c MFn, Trà x và N ;c NgEt phân b P o=n b<
vGng v@nh tích t% - mài mòn ã b@ san b\ng, trùng v;i vùng có l !ng m a trên
1.600 mm/nVm và bay h&i d ;i 1.000 mm/nVm. S còn l=i phân b P o=n b< vGng
v@nh tích t% - mài mòn ang b@ san b\ng, trùng v;i vùng có l !ng m a d ;i 1.600
mm/nVm và bay h&i trên 1.000 mm/nVm.
Bng 1.1. V) trí m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam trong h' th,ng
phân -i m phá ven b. i d01ng th2 gi-i
Nhóm Ví d4 m phá ven bi%n )a i%m 5c tr0ng khí h7u
V8 9 cao Elson B>c Alaska Bng ph@ )nh kA
V8 9 trung bình San Antonio; Matagorda

Bay
Ven b. Texas Fm
Abu Dhabi Ven b. Trucial (v)nh Ba T0) Khô
Tam Giang - Cu Hai Ven b. min Trung VN
V8 9 thNp
Lagos Lekki Ven b. v)nh Guine'a
Nhi't -i Pm
Nguyn H$u C&, 1996 và 1999
Theo Brovko P. F. (1990), m phá ven bi*n  !c phân ra nhiKu ki*u khác nhau
theo hình thái các d=ng tích t% ch?n ngoài, hình dáng, kích th ;c và ( sâu thBy v:c,
v.v. Tuy nhiên, hO thng phân lo=i m phá ven bi*n cBa Nichols M. and Allen G.
(1981) khái quát h&n và  !c s# d%ng r(ng rãi hiOn nay. HO thng phân lo=i này d:a
theo nguyên t?c (ng l:c, phCn ánh (ng l:c hình thành và phát tri*n m phá trong thY
t &ng quan gia các quá trình bi*n (sóng, dòng chCy, thBy triKu) và các quá trình l%c @a
(sông) thông qua hình thái và quá trình u thY trong m phá. HO thng phân lo=i này
chia các m phá ven bi*n =i d &ng thY gi;i thành bn ki*u:
A. _m phá c#a sông (estuarine lagoon)
B. _m phá hP (“open” lagoon)
C. _m phá kín tng phn (partly closed lagoon)
D. _m phá óng kín (closed lagoon).
Trong ó, s: Cnh h Png cBa thBy triKu và sông tVng dn t D t;i A và s: Cnh
h Png cBa dòng bi tích do sóng tVng dn t A t;i D và tr=ng thái c#a (mbc (
óng kín) tVng dn t A t;i D (hình 1.1.; bng 1.2). Các m phá ven bi*n ki*u A
hình thành và phát tri*n P n&i có (ng l:c sông và triKu thng tr@ và t &ng xbng,
sóng ho=t (ng yYu h&n và không t=o  !c ê cát dài, nhiKu c#a, l=ch triKu sâu,
phát tri*n m=nh bãi bi trong m phá. Các m phá ven bi*n ki*u B - sóng và
dòng triKu ho=t (ng m=nh và u thY, mbc ( trao [i n ;c gia m phá và bi*n
t &ng i tt nh ng kém h&n ki*u A, phát tri*n delta triKu lên và xung, trm tích
áy thô dn (cát) vK phía bi*n. Các m phá ven bi*n ki*u C - sóng và dòng dEc b<
chiYm u thY, mbc ( trao [i n ;c gia m phá và bi*n kém, delta triKu lên phát

tri*n h&n delta triKu xung, trm tích áy va thô dn vK phía bi*n và va m@n dn
theo ( sâu, ê cát ch?n dài, ít c#a, hoàn l u (n ;c, bi tích) kém dn Yn phân d@
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
11
môi tr <ng l?ng Eng trm tích. Ki*u D - sóng và gió chiYm u thY, trao [i n ;c
kém gia m phá và bi*n theo c& chY thim thJu qua ê cát ch?n, c#a mP @nh kw
vK mùa m a hoFc chCy tràn khi n ;c dâng do bão hay m a lG, Fc tr ng trm tích
h=t m@n t ;ng h (lacustrine) giàu v8t chJt hu c&, ( ;t cao hoFc các trm tích
do bay h&i.
Bng 1.2. V) trí phân loi m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam trong
h' th,ng phân loi h' th,ng m phá ven b. i d01ng th2 gi-i
Phân loi R Vi't Nam Phân loi chung m phá
ven bi%n th2 gi-i
Gn kín Kín tSng phn óng kín
Ki%u m phá ca sông

Ki%u m phá hR
Ki%u m phá kín tSng phn
Ki%u m phá óng kín

Tam Giang - Cu Hai,
Tr0.ng Giang, Th) Ni,
Cù Mông, Th@y Triu và
Ni
Lng Cô, N0-c NgVt,
N0-c M5n, Ô Loan

An Khê, Trà Y
Nguyn H$u C&, 1996 và 1999

Theo nguyên t?c phân lo=i ó, các m phá ven bi*n miKn Trung ViOt Nam  !c
chia thành 3 ki*u (Trn _bc Th=nh và nnk., 1991, Nguy•n Hu C#, 1995) nh sau:
1. Ki*u gn kín (nearly - closed), ví d%: HO m phá Tam Giang - Cu Hai.
2. Ki*u kín tng phn (partly - closed), ví d%: m LVng Cô, m Ô Loan
3. Ki*u óng kín (closed), ví d%: m An Khê và m Trà x
So v;i hO thng phân lo=i m phá ven b< bi*n =i d &ng thY gi;i (Nichols and Allen,
1981) (hình 1.1), các m phá ven bi*n miKn Trung ViOt Nam không hoàn toàn ng
nhJt vK ki*u lo=i, mFc dù cùng nguyên t?c phân lo=i (ng l:c - hình thái. Ki*u gn kín P
ây mang cC hai yYu t “hP” và “kín tng phn” do các nguyên nhân @a ph &ng t=o ra.
Các m phá ven bi*n miKn Trung ViOt Nam phát tri*n trên các ki*u b< thành t=o chB
yYu do sóng (tích t% - mài mòn) ang b@ san b\ng (t Quy Nh&n t;i Bình Thu8n) và ã
b@ san b\ng (t QuCng Bình t;i Quy Nh&n) trong iKu kiOn vi triKu (theo cách phân lo=i
cBa Davies, 1964). Chúng t=o nên nh< ê cát ch?n phát tri*n t doi cát ni Co và có
c#a sát b< á gc. Phân b m a rJt không Ku theo mùa, trong ó l !ng m a mùa m a
chiYm 75 - 80% t[ng l !ng m a cC nVm. TJt cC các Fc i*m ó ã t=o nên m(t s m
phá ven bi*n “hP” vK mùa m a và “kín tng phn” vK mùa khô. M(t s m phá khác
(LVng Cô, Ô Loan, v.v.) không có sông hoFc có sông nh9 [ vào, nên Cnh h Png cBa
bi*n chiYm u thY và nhanh chóng =t Yn mbc ( “kín tng phn”, th8m chí trP nên
siêu mFn vK mùa khô.
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
12
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
13
3. Phân lo+i ./m phá
3.1. Phân loi m phá trên th" gi#i
VJn K phân lo=i m phá rJt phbc t=p và ngay cC phân biOt gia m phá,
v@nh và vùng c#a sông cGng không d• bPi tính chuy*n tiYp gia chúng. Gn bn
th8p k‚ ã qua k* t nhng quan i*m cBa Kaplin P. A. (1957) nh\m phân biOt
m phá v;i các lo=i hình thBy v:c khác nhau thu(c lãnh th[ Liên Xô cG. Nhng

quan i*m này cGng  !c th* hiOn trong công trình nghiên cbu cBa Leonchev O.
K. và Leonchev V. K. (1957) vK “vJn K ngun gc và quy lu8t phát tri*n b< m
phá”. VK sau ã có nhiKu cách phân lo=i m phá khi nghiên cbu m phá P
nhng khu v:c khác nhau nh phân lo=i m phá vK mFt @a m=o hEc cBa
Pravotorov I. A., Kaplin P. A. hay Korotki A. M., và phân lo=i theo môi tr <ng
l?ng Eng trm tích, (ng l:c l?ng Eng trm tích (chY ( thBy vVn) và v8t chJt
trm tích cBa Zenkovitch V. P., Nichols M. and Allen G., Li Congxian and Chen
Gang, v.v.
a. Phân lo.i theo v trí t1ng 23i trên th5m l7c 2a
89m phá xa b=
_m phá xa b<  !c hi*u là m(t phn cBa bi*n hoFc =i d &ng  !c tách ra nh<
ám tiêu vòng (atoll). S: phát tri*n cBa chúng không b@ Cnh h Png bPi các quá trình l%c
@a và trm tích trong m phá là các trm tích bi*n giàu cacbonat.
89m phá ven bi>n
_m phá ven bi*n  !c hi*u là m(t phn cBa bi*n ven b<,  !c tách ra nh< m(t
d=ng tích t% th <ng là cát, hiYm khi là ám tiêu viKn b<. S: phát tri*n cBa m phá ven
bi*n phbc t=p bPi t &ng tác gia các quá trình bi*n (sóng, thBy triKu và dòng chCy) và
l%c @a (sông, v8n (ng kiYn t=o khu v:c, v.v.). Trm tích trong m phá ven bi*n gm
trm tích bi*n, và sông - bi*n.
b. Phân lo.i theo ngu?n g3c
Phleger F. B. (1981) ã phân tích các m phá ven bi*n =i d &ng thY gi;i
và khái quát thành 18 Fc i*m Fc tr ng nhJt chba :ng các n(i dung @a chJt
và @a m=o.
Cho t;i nVm 1990 trong công trình nghiên cbu “S: phát tri*n các m phá ven
bi*n” cBa mình, Brovko P. F. ã phân lo=i m phá theo ngun gc phát sinh. Theo
cách phân lo=i này, có các nhóm m phá sau:
- _m phá ven bi*n (coastal lagoon)
- _m phá san hô (coral lagoon)
- _m phá nhân t=o (anthropogenic lagoon).
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy

14
3.2. V trí m phá trong h& th'ng các loi hình th*y v,c tiêu biu - d/i
ven b0 bin Vi& t Nam
Thu‚ v:c ven b< bi*n là các vùng n ;c có s: tách biOt nhJt @nh vK mFt
không gian và có s: khác biOt nhJt @nh vK các yYu t t: nhiên v;i vùng bi*n phía
ngoài. M ven b< bi*n ViOt Nam có mFt ba lo=i thBy v:c ven b< bi*n tiêu bi*u là
các vGng v@nh, vùng c#a sông và m phá. Chúng là kYt quC t &ng tác gia các quá
trình n(i sinh và ngo=i sinh (sông, sóng và triKu) P dCi b< bi*n. MZi lo=i có nhng
Fc tr ng riêng không ch+ vK hình thái mà vK quá trình tiYn hóa b<, (ng l:c hình
thành và t[ h!p các d=ng @a hình phCn ánh Fc tr ng hình thái ó. D ;i góc (
@a lý t: nhiên - @a m=o chúng là các @a hO ven b<; d ;i góc ( @a chJt ó là các
th* @a chJt hiOn =i; d ;i góc ( trm tích hEc, chúng là các nhóm t ;ng trm tích
theo ngun gc phát sinh (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984); d ;i góc ( sinh
thái, chúng là các hO sinh thái quan trEng P dCi b< bi*n, bao gm các ti*u hO thành
phn. MZi thu‚ v:c ven b< bi*n là m(t hO thng tài nguyên, bao gm các h!p phn
tài nguyên sinh v8t, phi sinh v8t và tài nguyên v@ thY. Trong ba lo=i hình thu‚ v:c
ven b< bi*n c& bCn là m phá, vùng c#a sông (vùng c#a sông châu th[ và vùng
c#a sông hình ph•u) và vGng v@nh, không phCi lúc nào cGng có th* phân biOt chúng
 !c r=ch ròi và trên th:c tY chúng có nhng d=ng tn t=i trung gian, chuy*n tiYp
(hình 1.2). Trong tr <ng h!p cn có s: cân nh?c khi phân lo=i chúng thu(c nhóm
nào, yYu t (ng l:c óng vai trò quyYt @nh, yYu t hình thái ch+ là ph% tr! và
tham khCo.

Hình 1.2. V) trí t01ng ,i gia các loi hình th@y vZc ven b. bi%n
a. Các vùng c&a sông
N\m P vùng nhiOt ;i nóng im, m a nhiKu và có v9 phong hoá phát tri*n, hO
thng sông ngòi ViOt Nam phát tri*n khá dày Fc và có tCi l !ng n ;c và bi tích
áng k*. Hàng nVm, các dòng sông  a ra bi*n khoCng 870 t‚ m3 n ;c và 250
triOu tJn bùn cát,  !c phân b trên 10 l u v:c sông chính là, các sông QuCng
Ninh, sông Hng - Thái Bình, sông Mã, sông CC, sông Gianh - QuCng Tr@ -

H &ng, sông Thu Bn, sông Trà Khúc, sông Ba, sông _ng Nai và sông Mê Kông.
Các sông [ vào bi*n qua các c#a (river mouths) mà theo tài liOu ph[ biYn hiOn nay
dEc b< có 114 c#a. Các sông [ ra bi*n qua m(t c#a hoFc nhiKu c#a trong ph=m vi
BiÓn
V!nh bi'n (gulf)
/m phá Vùng c9a sông
Bi'n nông ven b>
V?ng - v!nh
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
15
cJu trúc cBa vùng c#a sông (Xamoilov I. B., 1952), n&i xCy ra t &ng tác m=nh m†
gia các quá trình sông và bi*n. Các vùng c#a sông châu th[ (deltas) và hình ph•u
(estuaries) P ViOt Nam có th* bao gm m(t nhánh c#a (c#a _=i, c#a _à R\ng,
v.v.), m(t vài (vùng c#a sông B=ch _\ng có 4 c#a) hoFc nhiKu nhánh c#a (châu
th[ sông Hng và Mê Kông hiOn =i Ku có 9 c#a). Các vùng c#a sông có th* mP
ra P vùng bi*n hP (các c#a sông miKn Trung, Mê Kông), vào v@nh l;n (c#a sông
Hng mP vào v@nh B?c B(), các v@nh nh9 (c#a sông Hàn mP vào v@nh _à N‡ng)
hoFc mP vào các m phá (c#a sông H &ng mP vào phá Tam Giang). Vùng c#a
sông n\m trong dCi ( mFn t nh=t - l! Yn mFn – l!, nh ng viOc phân @nh biên
trong và biên ngoài rJt phbc t=p và phCi d:a vào t[ h!p các yYu t @a hình, trm
tích và thu‚ vVn. _Fc tr ng vùng c#a sông ph% thu(c vào tính chJt l u v:c, tCi
l !ng n ;c, bùn cát t sông và Fc i*m (ng l:c sóng, thu‚ triKu ven b<. Vai trò
thng tr@ cBa các yYu t (ng l:c sông, sóng hay thu‚ triKu Cnh h Png rJt l;n Yn
hình thái và mbc ( óng kín trong cJu trúc cBa chúng (bng 1.3).
Bng 1. 3. M9t s, ca sông tiêu bi%u ven b. bi%n Vi't Nam
TT Tên vùng ca
sông
Di'n
tích l0u

vZc
(km
2
)
L0\ng
n0-c (t]
m
3
/nm)
L0\ng
bùn cát
(10
6
tNn/nm)
9ng lZc
th,ng tr) ven
b.
Mc 9
óng kín
Ki%u loi
vùng ca
sông
1 Ka Long 773 1,7 Triu- sông Na kín Châu th
2 Tiên Yên 4820 0,66

0,0347

Triu Na kín Hình phu
3 Bch gng 12680 15 5 Triu Na kín Hình phu
4 Hing

155 000
137

125

Sông- triu-
sóng
HR Châu th
5 H-i (s.Mã) 28 490 20,1 4,35

Sóng-sông Na kín Châu th
6 Cm (s.Ca H9i ) 27 200 24,2

4,41

Sóng- sông Na kín Châu th
7 H01ng 2 380 4,18 0,503 sông kín Châu th
8 i (s. Thu Bin) 10 350 19,3 2,4 Sóng- sông Na kín Châu th
9 à Rgng (s.Ba) 13 900 9,39 2,2 Sóng- sông Na kín Châu th
10 ing Nai 37 390 30.6

3,36 Triu Na kín Hình phu
11 Mê Kông
795 000
520,6

160 Triu- sóng HR Châu th
Ngu?n: World Bank (1996); Nguyn ViGt PhH và nnk.(2003); VJ TK LMp (2005); Tr9n
TuOt và nnk. (1987) và mPt s3 tài liQu khác.
Châu thH

Thu8t ng châu th[ do Herodotus (485 – 425 tr ;c CN)  a ra * mô tC hình
d=ng tam giác cBa vùng c#a sông Nil. Châu th[  !c t=o nên t=i vùng c#a sông, n&i tc
( l?ng Eng trm tích v !t tc ( bào mòn, xâm th:c do sóng, thu‚ triKu và dòng chCy.
Ngày nay, châu th[ trP thành m(t thu8t ng @a m=o ch+ vùng Jt thJp bi t% hình thành
t=i vùng c#a sông. Chúng  !c phân lo=i theo hình d=ng liên quan Yn ngun cung cJp
trm tích sông, nVng l !ng sóng và thu‚ triKu v;i các d=ng c& bCn là d=ng phân nhánh
ngón tay (Misissippi và Volga) do sông thng tr@, d=ng mGi nhEn (Ebro P _@a trung
HCi), d=ng phân thuw có các doi cát viKn (Niger, Nigeria) và d=ng tù (Sao – Francisco,
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
16
Brazil) có nVng l !ng sóng cao. _i*n hình cho châu th[ sông thng tr@ là Mississippi,
Po, Danup và Ebro; châu th[ sóng thng tr@ là Nil, Rone, Sanfrancisco, Xêngan,
Bergekina, Nigeria và Orinoko; châu th[ triKu thng tr@ là Mê Kông, Koppera, Ganga –
Brachmaputra (Leeder, 1984).
ViOt Nam có hai châu th[ l;n là sông Hng P phía b?c và Mê Kông P phía nam. M
Trung b( có các châu th[ nh9 nh Mã, CC, Thu Bn, _à R\ng, v.v. Các châu th[ l;n hình
thành trên nKn s%t võng cBa các bn trGng Kainozoi, có bi t% Kn bù. BK dày trm tích _O
tam P ây =t Yn hàng nghìn mét và trm tích _O tb =t t;i bK dày hàng trVm mét.
Châu th[ sông Hng có diOn tích khoCng 17 nghìn km
2
, bao gm các h!p phn có
tu[i Pleistocen, Holocen s;m - gia và Holocen mu(n, bK dày trm tích Holocen th <ng
30m, c:c =i 60m. Hàng nVm hO thng sông Hng  a ra bi*n 137km
3
n ;c và 125
triOu tJn bùn cát. DEc b<, trm tích di chuy*n vK phía tây nam 24 km v;i dòng cát và
250km v;i dòng bùn. Vùng ven b< có ( cao sóng trung bình 0,88m, c:c =i 5m, ( l;n
triKu trung bình 2,5m, c:c =i 3,5 – 4m, thu(c lo=i nh8t triKu khá Ku. Châu th[ hiOn =i
tu[i Holocen mu(n có diOn tích 6000 km
2

, +nh n\m phn H ng Yên, áy trCi dài
khoCng 145 km t bán Co _ S&n Yn L=ch Tr <ng. Châu th[ ngm (delta front) có rìa
ngoài sâu khoCng 20m, bK mFt phB bùn b(t và sét b(t nâu hng. Phía ngoài châu th[
ngm là ;i tiKn châu th[ (prodelta) mP r(ng Yn ( sâu 30 m, bK mFt phB bùn sét nâu
hng. _;i tiKn châu th[ có th* phân thành phn mFt nKn thu(c vùng n ;c nông thoCi
Yn khoCng ( sâu 6m, có ( dc 0,0005 và phn s <n tiKn châu th[ có ( dc 0,0025
(Tanabe et al., 2003). D:a theo nét t &ng ng vK hình thái v;i các châu th[ _anuyp và
Ebro, vùng c#a Ba L=t  !c coi là sông và sóng thng tr@ (Van Maren, 2004). D:a vào
@a hình bK mFt và quá trình thu‚ vVn, châu th[ Sông Hng  !c chia thành các hO
thng sóng, triKu và sông thng tr@. Tr ;c khi =t Yn tr=ng thái hiOn nay, châu th[ sông
Hng bi t% trong m(t v@nh khá kín và có thu‚ triKu biên ( l;n. D:a vào tCi l !ng trm
tích, hàm l !ng trm tích l& l#ng, phân b trm tích và các yYu t thu‚ (ng l:c ven b<,
chúng tôi cho r\ng, trên bình diOn chung, châu th[ sông Hng do sông thng tr@, vai trò
thu‚ triKu P v@ trí thb hai và cBa sóng P v@ trí thb ba. Gn m(t thY k‚ qua, châu th[ sông
Hng bi lJn ra bi*n trung bình 28m/nVm, có n&i 100 – 120m/nVm nh P c#a Ba L=t và
c#a _áy. Tuy nhiên, khoCng m(t phn nVm chiKu dài b< châu th[ sông Hng ang b@
xói lP m=nh, tiêu bi*u là o=n b< HCi H8u dài 17km b@ xói lP v;i tc ( 10 – 15m/nVm
trong nhiKu nVm qua (Thanh Tran Duc et al., 2005).
Châu th[ Mê Kông l;n nhJt _ông Nam Á (diOn tích 35000 km
2
phn ViOt Nam),
phn ngm trCi r(ng Yn ( sâu 20 -30m, bK dày trm tích Holocen =t 45m. Châu th[
hiOn =i có các nhánh sông Bassac và Mê Kông. Sông Mê Kông có tCi l !ng n ;c
520,6km
3
/nVm, bng thb 10 trên thY gi;i và tCi l !ng trm tích 160 triOu tJn/nVm, bng
thb 9 trên thY gi;i. Thu‚ triKu thu(c lo=i trung triKu (mesotide) v;i nh8t triKu không Ku,
( l;n triKu 2,2 – 3,2m. Môi tr <ng ven b< châu th[ thu(c lo=i nVng l !ng hZn h!p,
triKu thng tr@, ( l;n triKu trung bình 2,5m, c:c =i 3-4m, ( cao sóng trung bình 0,9m.
Tc ( bi lJn cBa châu th[ khoCng 45m/nVm tr ;c 2500 nVm và 20 – 30m/nVm sau

2500 nVm. T=i mGi Cà Mau, tc ( lJn bi*n t;i 150m/nVm. Tuy nhiên, nhiKu o=n b<
châu th[ Mê Kông ang b@ xói lP v;i quy mô l;n, ví d% o=n B _K b@ xói lP v;i tc (
30 – 50m/nVm trên chiKu dài 36 km trong nhiKu nVm. NhiKu ý kiYn cho r\ng châu th[
sông Mê Kông (ng l:c triKu thng tr@ v;i vai trò quan trEng cBa sóng (Lap NV, et al.
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
17
2005. Leeder., 1984; Saito Y, 2001). Chúng tôi thng nhJt v;i quan i*m này, nh ng
nhJn m=nh vai trò c:c kw quan trEng cBa chY ( gió mùa i v;i hình thái và (ng l:c
phát tri*n châu th[ Mê Kông hiOn nay. Có th* tác (ng cBa gió mùa ông b?c t=o nên
dòng dEc b< di chuy*n bi tích vK phía tây nam bi t% nên bán Co Cà Mau mP lJn
nhanh ra bi*n, t=o nên mGi nhô kh[ng l lJn sâu vào v@nh Thái Lan, trong khi bi t% mP
lJn các c#a sông chính rJt h=n chY. Vì thY, có th* gEi châu th[ Mê Kông hiOn =i là châu
th[ gió mùa i*n hình.
Vùng c&a sông hình phu
Cho Yn nay, còn có nhng quan i*m khác nhau vK cJu trúc vùng c#a sông hình
ph•u (estuary). Theo Pritchard (1967): “estuary là m(t thu‚ v:c n#a kín ven b< thông
v;i bi*n kh&i, trong ó có s: hoà tr(n nhJt @nh gia n ;c bi*n và n ;c ngEt  a Yn t
l%c @a” và gm có 4 ki*u. Ki>u 1 ph[ biYn, là các thung lGng ng8p chìm, hay gFp P các
ng b\ng r(ng l;n ven bi*n. Ki>u 2 là các fjord ngun gc sông bVng ng8p chìm. Ki>u
3 có các ê cát (bar-built) ch?n ngoài, ví d% nh Estuary Carolina P B?c MŒ, có hình
thái m phá (lagoon) và nVng l !ng gió xáo tr(n n ;c tích c:c thay cho vai trò cBa
thu‚ triKu. Ki>u 4 hình thành do các quá trình kiYn t=o t=o nên các vùng s%t h= ven b<,
ví d% nh v@nh San-Fransisco (Pritchard, 1967).
Xaphianov (1987) K ngh@ chia estuary thành 3 nhóm: bình th <ng, siêu mFn và
kín. Roy, P. (1984) phân chia Estuary P Úc thành 3 ki*u: ki*u thung lGng sông ng8p chìm,
ki*u có ê cát ch?n ngoài và ki*u các h n ;c mFn óng kín ven b<. Leeder M. R. (1984)
cho r\ng (ng l:c cBa n ;c và trm tích trong estuary liên quan v;i t &ng quan c <ng (
cBa các quá trình triKu, sông và sóng. Ông chia estuary thành 4 ki*u theo cân b\ng (
mui th* hiOn tính phân tng. Ki>u A, phân tng m=nh, quá trình lòng sông thng tr@, bi

t% m=nh. Ki>u B, hoà tr(n tng phn, nghiêng vK bi t%, là ki*u ph[ biYn. Ki>u C, ng
nhJt theo ph &ng thŽng bng trên mFt c?t ngang, dòng triKu m=nh và không bi t% áy.
Ki>u D, ng nhJt theo ph &ng thŽng bng và theo dEc lung chCy, chuy*n (ng v8t chJt
hoàn toàn do dòng triKu thng tr@ và xâm th:c m=nh lung l=ch.
D ;i góc ( @a chJt, ph[ biYn quan niOm coi estuary là m(t vùng h= l u sông,
th <ng có d=ng hình ph•u, b@ ng8p chìm không Kn bù trm tích, và thu‚ triKu có vai trò
quan trEng. Nhng Fc i*m này mang tính ph[ biYn, phù h!p v;i nhng estuary l;n và
i*n hình cBa thY gi;i nh Xen, Jironda (Pháp), Thame, Mersey (Anh), Rein, Maas (Hà
Lan), Potomac (MŒ), La-plata (Nam MŒ), D &ng T# (Trung Quc) (Xamoilov, 1952).
Theo quan i*m t ;ng và môi tr <ng trm tích, luôn có s: phân biOt rõ ràng Estuary v;i
vùng c#a sông châu th[ và m phá (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984).
M ViOt Nam, các vùng c#a sông hình ph•u th <ng n\m P các vùng b< có thu‚
triKu biên ( l;n, i*n hình là vùng c#a sông _ng Nai (Xamoilov, 1952) và vùng c#a
sông B=ch _\ng (Trn _bc Th=nh, 1991). Xét vK mFt hình thái, có m(t s vùng c#a
sông hình ph•u có hình thái v@nh và tên gEi dân gian có khi v€n quen gEi là “v@nh” nh
tr <ng h!p v@nh Tiên Yên – Hà Ci, v@nh C#a L%c, v@nh _ S&n P vùng c#a sông hình
ph•u B=ch _\ng hay cC v@nh GhKnh Rái P vùng c#a sông hình ph•u _ng Nai. Tuy
nhiên, vK bCn chJt ngun gc hình thành, (ng l:c n(i t=i và tiYn hoá, chúng thu(c vK
vùng c#a sông hình ph•u. Nhng tr <ng h!p t &ng t: cGng gFp nhiKu trên thY gi;i nh
tr <ng h!p v@nh San-Fransisco và Cheasepeare P MŒ (Pritchard, 1967) và v@nh
Componthom P Campuchia (Lafond, 1967).
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
18
Vùng c#a sông B=ch _\ng là m(t vùng c#a hình ph•u i*n hình, có +nh P BYn
TriKu,  <ng b< c& bCn ch=y ven Phù Long - Cát HCi - _ S&n và rìa ngoài ;i b<
ngm c#a sông i theo  <ng Žng sâu 6m t mGi _ S&n Yn tây nam Co Cát Bà.
Tr ;c ây, nó th <ng  !c coi là b( ph8n cBa ven b< châu th[ kéo dài t Yên L8p
Yn Nga S&n. Trong m(t s tài liOu n ;c ngoài hiOn nay (Mathers and Zalasiewicz,
1999), vùng c#a sông B=ch _\ng  !c coi là m(t b( ph8n cBa châu th[ sông Hng và
iKu này v€n có th* coi là h!p lý nYu xét trên quy mô l;n vK không gian và l@ch s#

tiYn hoá Holocen. Tuy nhiên, trong vòng 5 – 7 trVm nVm qua, nó ã chuy*n hoá t cJu
trúc châu th[ sang vùng c#a sông hình ph•u (Trn _bc Th=nh, 1991) và  !c hình
thành trên c& sP t &ng tác gia quá trình phát tri*n cBa m(t @a hào (graben) ang s%t
chìm v;i s: nâng cao cBa m:c n ;c chân tAnh, s: thiYu h%t bi tích và thu‚ triKu có
biên ( l;n. Nó  !c @nh v@ P v@ trí rìa ông b?c châu th[ sông Hng, n&i dòng bi
tích t[ng h!p dEc b< h ;ng vK phía tây nam. Vùng c#a sông B=ch _\ng là m(t v:c có
cJu trúc n#a kín. M ây, thu‚ triKu là yYu t (ng l:c ngo=i sinh u thY, quy @nh các
Fc tr ng vK @a hình và trm tích. _ó là m(t v:c n ;c l!-mFn, hoà tr(n n ;c sông-
bi*n khá tt, phân tng thu(c ki*u B theo phân lo=i cBa Leeder. MFc dù l !ng bi tích
sông tham gia áng k* nh ng dòng bi tích di chuy*n n(i t=i óng vai trò chB =o.
V;i cJu trúc phân tng yYu, cân b\ng bi xói nghiêng vK xói lP, xâm th:c. _ây là
tr <ng h!p i*n hình trên thY gi;i vK m(t vùng c#a sông hình ph•u phát tri*n trong
iKu kiOn nh8t triKu biên ( l;n.
Tr ;c ây, m(t s tác giC có phân biOt lo=i c#a sông liman, có bCn chJt ngun gc
hình thành t &ng t: estuary, nh ng P vùng không có thu‚ triKu, th <ng có doi cát ch?n
c#a (Krasenhinnhikov, 1971). _Yn nay, khái niOm c#a sông liman ít  !c s# d%ng và
th <ng  !c coi là m(t d=ng estuary P vùng thu‚ triKu biên ( nh9 (Eric Bird, 2000).
Nhìn nh8n vK mFt hình thái, có ý kiYn cho r\ng c#a sông liman có mFt P ven b< MiKn
Trung (VG VVn Phái, 1988). Tuy nhiên, * khŽng @nh cn có thêm tài liOu nghiên cbu
vK (ng l:c hEc, nhJt là tính chJt hoàn l u thŽng bng và phân tng n ;c vùng c#a
sông. Có l†, chúng ch+ là nhng châu th[ nh9 do sóng thng tr@.
b. VJng vnh
VGng - v@nh ven b< bi*n ViOt Nam  !c hi*u là m(t phn cBa bi*n lõm vào l%c
@a hoFc do Co ch?n t=o thành m(t vùng n ;c khép kín P mbc ( nhJt @nh mà trong
ó (ng l:c bi*n thng tr@ (Trn _bc Th=nh và nnk, 2006.). VGng v@nh ven b< bi*n
th <ng có ( mFn và ( trong cao và iKu kiOn thu‚ (ng l:c bi*n thng tr@, hoàn l u
n ;c tt và mbc ( trao [i n ;c v;i vùng bi*n bên ngoài rJt khác nhau. Quá trình thu‚
(ng l:c trong v@nh là quá trình bi*n và s: khác biOt v;i bi*n hP bên ngoài ch+ là tính
chJt khép kín h&n và ( sâu có th* nh9 h&n. Th:c tY, nhiKu v@nh không có hình dáng
lõm mà là nhng khu v:c bi*n có tính chJt kín h&n nh< hO thng Co che ch?n nh

tr <ng h!p H= Long và Bái T# Long. VK hình thái, tn t=i nhng d=ng chuy*n tiYp v;i
vùng c#a sông và m phá. Trong các vGng v@nh l;n có khi tn t=i các m phá nh
m Thu‚ TriKu n\m trong V@nh Cam Ranh. Do hình thái lõm nhf vào phía l%c @a mà
gEi v@nh là tr <ng h!p v@nh Cây D &ng P phía tây bán Co Cà Mau. Th:c chJt, ây
không phCi là v@nh vì quá trình châu th[ (sông) th?ng thY.
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
19
Các vGng v@nh ven b< ViOt Nam  !c chia thành 3 cJp c& bCn (bCng 3): CJp 1:
v@nh bi*n (gulf); CJp 2: v@nh ven b< (bay), trong ó có cC v@nh b< á; CJp 3: VGng
(bight và shelter). VGng v@nh ven b< (coastal bay) là thu8t ng ch+ m(t nhóm các v@nh
(bays) và vGng (bight, shelter) P ven b< có ( sâu không quá 30m.
Trong tiYng n ;c ngoài còn có khái niOm embayment, gEi là vnh b= 2á. _ó là
m(t vùng lõm cBa b< á gc, vn là các thung lGng sông ng8p chìm, Rias và Fjord, là
trong s 7 ki*u thu‚ v:c c& bCn (David et all., 2003). V@nh Xuân _ài P Phú Yên là m(t
v@nh b< á tiêu bi*u, hu nh toàn b( là b< á gc, diOn tích khá l;n (61 km
2
), sâu trung
bình 10m và sâu nhJt 20m.
M ViOt Nam, các vGng có diOn tích d ;i 50 km
2
, các v@nh ven b< có diOn tích t
50 km
2
trP lên. Khi nói “vnh”, có nghAa chung cho cC bay và embayment. Khi nói
“vnh ven b=” là ch+ “bay”, còn khi nói “vnh b= 2á” là ch+ “embayment”. Thng kê
trên bCn  t‚ lO 1/100.000 cho biYt P ven b< bi*n ViOt Nam có t[ng s 48 vGng, v@nh và
t[ng diOn tích khoCng 4000 km
2
(bng 1.4. và 1.5); (Trn _bc Th=nh và nnk, 2008).

Bng 1. 4. Các loi vong, v)nh ven b. có m5t ti Vi't Nam
Ti2ng Vi't Ti2ng Anh Tính chNt
V)nh bi%n
(CNp 1)
Gulf
Ngm trên m9t vùng r9ng l-n c@a thm l4c )a, ho5c vùng bi%n n0-c
sâu. Trên áy có th% có m5t trm tích di tích ho5c các di tích các
dng )a hình c. Ví d4: v)nh B>c B9 và v)nh Thái Lan.
V)nh ven b.
(CNp 2)
Bay
Ngm trong dmi b. bi%n, 9c l7p ho5c là m9t phn c@a v)nh bi%n, 9
sâu th0.ng không v0\t quá 30m, là n1i xmy ra quá trình b. mnh
mr và t01ng tác l4c )a và bi%n rNt rõ. Th0.ng không có m5t các
trm tích di tích. V)nh b. á (Embayment) ngm trong dmi b. bi%n,
9c l7p, ho5c là m9t phn c@a v)nh bi% n; b. xâm thZc mài mòn 0u
th2; b. á g,c là ch@ y2u
Vong
(CNp 3)
Bight, Shelter
Ngm trong dmi b. bi%n, 9c l7p ho5c là m9t phn c@a v)nh ven b.,
kích th0-c d0-i 50 km
2
.
Bng 1.5. M9t s, 5c i%m hình thái vong, v)nh ven b. Vi't Nam
Tên phân loi Hình thc
to v)nh
TT
Tên (theo hmi i
1:100 000)

Vong V)nh
9
sâu
Moi
nhô
mo
Ch>n
Mc 9
óng kín
CNu to
thch hVc
b.
1 V. Tiên Yên - Hà C,i l-n Nhu x Gn kín Bùn
2 V. Bái T Long l-n Nhu x Na kín á g,c
3 V. Quan Ln l-n Nhu x Na kín á g,c
4 V. H Long l-n TB x Na kín á g,c
5
V. Lan H l-n TB x Na kín á g,c
6
V. Cô Tô l-n Nhu x RNt hR á g,c
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
20
Tên phân loi Hình thc
to v)nh
TT
Tên (theo hmi i
1:100 000)
Vong V)nh
9
sâu

Moi
nhô
mo
Ch>n
Mc 9
óng kín
CNu to
thch hVc
b.
7
V. Ca L4c nhu TB x RNt kín Bùn
8
Vg. Nghi S1n l-n TB x HR Cát
9
Vg. QuAnh L0u l-n TB x HR á g,c
10 V. Din Châu l-n TB x HR Cát
11 Vong Áng nhu TB x HR Cát
12 V. Chân Mây l-n TB x HR Cát
13 V. à Nxng l-n L-n x Na kín Cát
14 Vg. Cù Lao Chàm l-n RNt l-n x RNt hR á g,c
15 Vg. An Hoà nhu Nhu x Na kín Cát
16 V. Dung QuNt nhu TB x HR Cát
17 Vg. Vi't Thanh l-n TB x HR Cát
18 Vg. Nho Na nhu TB x HR á g,c
19 Vg. My Hàn l-n L-n x RNt hR Cát
20 Vg. My An nhu TB x HR Cát
21 Vg. Moi l-n L-n x RNt hR Cát
22 Vg. Cát Hmi l-n L-n x RNt hR Cát
23 Vg. Tuy Ph0-c l-n L-n x HR Cát
24 V. Làng Mai l-n L-n x HR á g,c

25 Vg. Xuân Hmi nhu L-n x HR Cát
26 Vg. Cù Mông nhu TB x HR á g,c
27 Vg. Trích nhu L-n x HR Cát
28 Vg. Ông Diên nhu L-n x HR Cát
29 Vg. Xuân ài nhu TB x Na kín á g,c
30 Vg. Rô nhu L-n x HR á g,c
31 Vg. C Cò l-n L-n x Na kín á g,c
32 V. B2n Gui l-n TB x Na kín Cát
33 V. Vn Phong l-n L-n x Na kín á g,c
34 Vg. Cái Bàn nhu L-n x HR Cát
35
V. Bình Cang - m
Nha Phu

l-n Nhu x Na kín á g,c
36 V. Nha Trang nhu TB x HR Cát
37 V. Hòn Tre l-n L-n x HR á g,c
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
21
Tên phân loi Hình thc
to v)nh
TT
Tên (theo hmi i
1:100 000)
Vong V)nh
9
sâu
Moi
nhô

mo
Ch>n
Mc 9
óng kín
CNu to
thch hVc
b.
38 V. Cam Ranh nhu TB x RNt kín Cát
39 V. Bình Ba nhu RNt l-n x HR á g,c
40 V. Phan Rang l-n RNt l-n x RNt hR á g,c
41 V. Pa-a-Rng l-n TB x RNt hR Cát
42 Vg. Phan Rí l-n TB x RNt hR Cát
43 V. Phan Thi2t l-n TB x RNt hR Cát
44
Vg. Bãi Vn (Phú
Qu,c)
nhu Nhu x Na kín Cát
45 Vg. m (Phú Qu,c) nhu Nhu x HR Cát
46 V. Côn S1n (Côn mo) l-n TB x HR á g,c
47 V. ông B>c (Côn mo) nhu TB x HR á g,c
48 V. m Tre (Côn mo) nhu TB x Na kín á g,c
Các yYu t hình thái c& bCn cBa m(t vGng v@nh gm b< v@nh, mGi nhô: lòng vGng
v@nh, c#a vGng v@nh, Co ch?n hoFc Co n\m trong v@nh. Các d=ng @a hình c& bCn, vK
ngun gc phát sinh thu(c vK hai nhóm chính: nhóm các d=ng @a hình kY tha ít ch@u
Cnh h Png cBa quá trình bi*n và nhóm hình thành do các quá trình bi*n hiOn t=i. _iKu
kiOn (ng l:c bi*n (sóng, thu‚ triKu, dòng chCy và dao (ng m:c n ;c bi*n) và ( mFn
bi*n thng tr@ trong vGng v@nh.
Phân tích và ánh giá 8 nhóm ch+ tiêu (ng l:c – hình thái (Bùi VVn V !ng và
nnk, 2006. ) cho thJy: Kích th ;c vGng v@nh gm 4 nhóm khá Ku vK t‚ lO: vGng nh9
nh9 d ;i 10km

2
(23%); vGng l;n 10 – 50km
2
(35%); v@nh nh9 50 – 100km
2
(13%); v@nh
l;n trên 100 km
2
(29%). _( sâu vGng v@nh  !c phân chia thành 4 cJp: rJt l;n: trên
25m (6%); l;n: 15m - 25m (29%); trung bình: 5m - 15m (48%), nh9: d ;i 5m (17%).
Các v@nh có ( sâu trung bình l;n nhJt là Phan Rang (28m); Phú Yên (25m) và Bình
Cang (22m). Hình thái gm 2 nhóm Žng th ;c (77%) và kéo dài (23%). Hình thbc t=o
vGng v@nh do mGi nhô á gc chiYm u thY (85,5%) và ít h&n là do Co ch?n hZn h!p
(14,5%). Mbc ( óng kín, theo mbc ( trao [i n ;c v;i bi*n,  !c chia thành 5 cJp:
rJt hP (19%), hP (46%), n#a kín (29%), gn kín (2%) và rJt kín (4%). ThBy triKu t=i các
vGng v@nh có th* phân biOt triKu l;n (macrotide – 29%); triKu va (mesotide – 6%) và
triKu nh9 (microtide), trong ó nhóm triKu nh9, biên ( d ;i 2m chiYm u thY (65%).
CJu t=o th=ch hEc b<  !c phân thành ba nhóm u thY: b< cát (52%), b< bùn (2%), b<
á gc (44%) và còn l=i là b< hZn h!p. Sông [ vào vGng v@nh  !c phân thành hai
nhóm không áng k* (52%) và áng k* (48%).
HO thng vGng v@nh ven b< ViOt Nam Ku hình thành trong bi*n tiYn Holocen.
Tuy nhiên, tuw theo v@ trí cJu trúc @a chJt, chuy*n (ng kiYn t=o hiOn =i và Cnh h Png
cBa các quá trình ngo=i sinh t=i khu v:c b< bi*n mà chúng có mFt (sông, sóng và dòng
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
22
chCy ven b<) và s: phát tri*n, tiYn hoá rJt khác nhau. _ó là nhng thung lGng xâm th:c
á gc trong giai o=n tr ;c bi*n tiYn Holocen b@ bi*n làm ng8p chìm trong quá trình
bi*n tiYn. Có th* phân biOt thành ba nhóm: nhóm thu hfp dn (ph[ biYn nhJt), nhóm
t &ng i [n @nh và nhóm mP r(ng dn (P ven b< _ông b?c, n&i quá trình dâng cao
m:c n ;c bi*n trong iKu kiOn thiYu h%t bi tích và xói lP b< trm tích bP r<i). K* t

bi*n tiYn mP r(ng c:c =i vào Holocen gia, xu thY ban u v@nh b< á ph[ biYn, ri sau
ó chuy*n thành v@nh ven b<. Cùng v;i s: phá hu‚ dn mGi nhô á gc và bi t% b<, nói
chung vGng v@nh có xu thY hfp dn, nông dn và san b\ng @a hình áy. Hu hYt vGng
v@nh là các hO sinh thái (c l8p ven b< và phn l;n chúng là t[ h!p cBa m(t s ti*u hO
sinh thái, nh ng rJt Fc tr ng, ví d%: r=n san hô, thCm c9 bi*n, bãi cát bi*n và áy cbng.
Có th* phân hO thng vGng-v@nh ven b< theo 4 vùng @a lý. Vùng b< B?c B(, cJu
trúc @a chJt Cnh h Png l;n Yn hình thái vGng v@nh, thu‚ triKu óng vai trò (ng l:c
chB =o, vai trò sông-sui [ vào vGng-v@nh khá l;n. Vùng b< B?c Trung B(, b< cát t=o
vGng v@nh là chB yYu, (ng l:c sóng óng vai trò chB yYu, sông sui óng vai trò nhJt
@nh. Vùng b< Nam Trung B(, t8p trung vGng v@nh, vai trò b< á t=o vGng v@nh quan
trEng nhJt, (ng l:c sóng l;n, triKu nh9, vai trò cBa sông nh9 và giCm dn vK phía nam;
Vùng các Co phía nam, u thY b< á, vai trò cBa sóng rJt l;n, cBa triKu nh9 và cBa sông
sui gn nh không áng k*.
Tóm l.i, hO thng thu‚ v:c ven b< bi*n ViOt Nam bao gm ba lo=i chính là
m phá, vùng c#a sông và vGng v@nh. M(t s tr <ng h!p có mFt các d=ng chuy*n
tiYp vK hình thái gia các lo=i hoFc thu‚ v:c lo=i này là &n v@ thb cJp cBa lo=i kia.
Các m phá ven bi*n (lagoons) phân b P các vùng b< MiKn Trung sóng m=nh,
thu‚ triKu th <ng không l;n và giàu bi tích cát và  !c phân biOt thành 3 ki*u: gn
kín; rJt kín và óng kín. Hu hYt các m phá ni bi*n qua m(t c#a, tr m phá l;n
nhJt Tam Giang – Cu Hai có hai c#a, th8m chí 5 c#a khi bão lG l;n. Mbc ( óng
kín và Fc i*m khí h8u – thu‚ vVn ã hình thành nên ba nhóm ( mFn là nhóm l!
và l! – mFn; và nhóm mFn. Các vùng c#a sông phân b khá Ku dEc b< bi*n,  !c
chia thành hai ki*u là châu th[ (deltas) và vùng c#a hình ph•u (estuaries). Châu th[
có th* do sông thng tr@, sóng thng tr@ và triKu thng tr@. Châu th[ sông Hng có
(ng l:c sông thng tr@, châu th[ Mê Kông thu‚ triKu thng tr@, hình thái Cnh h Png
rJt l;n cBa chY ( gió mùa ông b?c. Các vùng c#a sông hình ph•u tiêu bi*u B=ch
\ng và _ng Nai, n\m P n&i thu‚ triKu thng tr@ và bi*n lJn. VGng v@nh ven b<
(coastal bays)  !c phân biOt thành vGng (bights, shelters ) khi diOn tích d ;i 50
km
2

, và v@nh (bays) khi có diOn tích t 50 km
2
trP lên, có ( sâu d ;i 30m, ph[ biYn
5 – 15m, chB yYu có cJu trúc hP và n#a kín. Chúng th* hiOn tính u thY cBa các quá
trình (ng l:c bi*n và có nhng Fc i*m khác nhau theo 4 vùng @a lý: B?c B(, B?c
Trung B(, Nam Trung B( và các Co phía nam. H8u quC t &ng tác gia các quá
trình l%c @a và bi*n t=i các thu‚ v:c th* hiOn P mbc ( óng kín, khC nVng bi t% –
xâm th:c và ( mFn v:c n ;c. Các m phá biYn (ng l;n vK tr=ng thái óng mP
c#a và ( mFn cBa khi n ;c v;i xu thY chung nông hoá do quá trình bi t% lJp y.
Các vùng c#a sông luôn có nhng biYn (ng l;n vK hình thái liên quan Yn quá trình
bi t% và xói lP, trong ó bi t% u thY P các châu th[ và xâm th:c u thY P các vùng
c#a hình ph•u. So v;i vùng c#a sông và m phá, vGng v@nh khá [n @nh vK hình
thái và các quá trình (ng l:c.
Ch
ng I. Tng quan v m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
23
II. H THANG M PHÁ VEN BB MIN TRUNG VIT NAM
1. GiCi thiEu chung
M ven b< miKn Trung ViOt Nam t vA ( 16
o
B?c (Tha Thiên - HuY) t;i vA ( 11
o
B?c (Ninh Thu8n), có mFt 12 m phá tiêu bi*u (hình 1.3) v;i t[ng diOn tích mFt n ;c
436,9 km
2
. Các m phá này a d=ng vK kích th ;c và quy mô (bCng 1.6), trong ó, nh9
nhJt là m N ;c MFn (Sa Huwnh) có diOn tích 2,8 km
2
, l;n nhJt là hO m phá Tam
Giang - Cu Hai (Tha Thiên - HuY) v;i diOn tích 216 km

2
, l;n nhJt _ông Nam Á và
thu(c lo=i l;n cBa thY gi;i.
Hình 1.3. S1 i phân b, m phá ven bi%n tiêu bi%u R min Trung Vi't Nam
CHÚ GIGI
Trn c Thnh, Trn ình Lân, Nguyn Hu C, inh vn Huy
24
Theo thb t: vK phía nam, hO thng m phá bao gm:
1. HO m phá Tam Giang - Cu Hai (t+nh Tha Thiên - HuY)
2. _m LVng Cô (t+nh Tha Thiên - HuY)
3. _m Tr <ng Giang (t+nh QuCng Nam)
4. _m An Khê (t+nh QuCng Ngãi)
5. _m N ;c MFn (Sa Huwnh) (t+nh QuCng Ngãi)
6. _m Trà x (t+nh Bình _@nh)
7. _m N ;c NgEt (Degi) (t+nh Bình _@nh)
8. _m Th@ N=i (t+nh Bình _@nh)
9. _m Cù Mông (t+nh Phú Yên)
10. _m Ô Loan (t+nh Phú Yên)
11. _m ThBy TriKu (t+nh Khánh Hòa)
12. _m N=i (t+nh Ninh Thu8n)
Các m phá này  !c ki*m kê theo các n(i dung c& bCn sau: to= ( @a lý; @a
i*m; huyOn, xã có liên quan; diOn tích mFt n ;c; kích th ;c c& bCn cBa v:c n ;c (dài,
r(ng, sâu); s l !ng c#a và kích th ;c, ( sâu; ki*u lo=i thBy v:c; các sông [ vào; Fc
i*m @a chJt – @a m=o và c& sP h= tng quan trEng xây d:ng trong m phá.
Bng 1.6. Di'n tích và kích th0
-c các m phá ven bi%n min Trung Vi't Nam
(Nguyn Hu C, 1996, 1999 và 2005)
Kích th0-c (km) 9 sâu (m) Kích th0-c ca (m) TT m phá
Di'n
tích

(km
2
)
Dài R9ng
Trung
bình
L-n
nhNt
Dài R9ng Sâu
1 Tam Giang -
Cu Hai
216 68 2 - 10 1,6 4,2 T.An:6000
T.Hin: 100
350
50
2 -11
1
2 Lng Cô 16 6,0 3,5 1,2 2,0 1000 150 1 - 8
3 Tr0.ng
Giang
36,9 10,0 5,0 1,1 2,0 An Hoà 500
Tam Hmi 400
400
200
4 1
4 An khê 3,5 3,0 1,1 1,3 2 3 000 150 1
5 N0-c M5n 2,8 3,0 1,0 1,0 1,6 300 120 1,5
6 Trà Y 14,4 6,0 2,5 1,6 2,2 5 000 150 1 - 4
7 N0-c NgVt 15,6 8,5 2,5 0,9 1,4 2 000 125 1,6
8 Th) Ni 50 15,6 3,9 1,2 2,5 1 200 900 7

9 Cù Mông 30,2 17,6 2,2 1,6 3,5 500 350 5
10 Ô Loan 18 9,3 1,9 1,2 2,0 6 300 50 1,5
11 Th@y Triu 25,5 17,5 0,3-3,0 1,5 4,0 1 000 1 000 4,0
12 Ni 8 6 3,5 2,8 3,2 2 500 500 4 - 6