Màu sắc bộ gõ trong âm nhạc di sản Miền Trung

C MÀU B GÕ TRONG ÂM NHC DI SN MIN TRUNG
PGS.HÀ SÂM
Âm nhc truyn thng Vit Nam th hin nhiu mãng màu khác nhau, a dng và phong
phú. Ting àn bu n non k l, ting àn tranh thánh thót ma ri, ting àn t, nguyt nhn
nhá, uyn chuyn ni nim, ôi sanh sa trong tay ngi ngh s rung lên nhng âm thanh vè vè
nh ting ve su do chn ng hai u sanh sa - hòa quyn cùng âm thanh ting àn, to cho
ngi nghe mt s hp dn k l.
Trong nhc khí truyn thng Vit Nam có nhng màu âm, nhng c m v cung bc,
cách gy, cách luyn láy… to c sc din t màu sc c bit làm sng dy tâm hn, tình
m, ct cách con ngi ca tng vùng t.
áng nói là nhng nhc khí thuc b gõ gi mt v trí quan trng c bit trong i sng
n hóa, xã hi - phong phú v s lng, a dng v hình thc, c sc v âm thanh và giàu
phng pháp din tu.
Nhc khí gõ truyn thng Vit Nam ã thu hút s chú ý ca nhiu nhà nghiên cu thuc
nhiu lnh vc khác nhau: âm thanh hc, dân tc hc, kho c hc, vn hóa hc… trong nc
ng nh trên th gii.
I. C M B GÕ TRONG ÂM NHC DI SN MIN TRUNG
Nhc khí gõ là c m trong âm nhc Châu Á, Châu Phi. Riêng  Vit Nam t lâu, ch
phong kin ã suy tàn và dàn i nhc vn  trang hoàng cho chy cng suy tàn theo, ch
còn m nht trên sân khu Tung c và trong các cuc ình ám. Sân khu chèo và ci lng ,
ngoài ting trng qung cáo cng không dùng nhiu nhc khí gõ- và hoàn cnh y khin cho
nhiu ngi hiu nhm rng: “Ca nhc ta nghèo nàn v tit tu”
Trong dân gian, trong sinh hot i sng thng ngày, có bit bao ví d sinh ng chng
minh cho nhc khí gõ gn bó vi mi sinh hot ca ngi dân. Anh lái ò va hò va gõ nhp,
gõ vào mn thuyn. Cô gái min da Bình nh- Tam Quan va làm va hát bài chòi vi ting
nhp gõ song loan. Nhà s “Tán”, “Tng” khi trm khi bng vi nhp mõ và chuông m tng
ting mt, hoc nhng êm trng thanh gió mát, ôi nam n thanh niên hát hò ba lý trên nhp
trng - hay trong ên giao tha, tit mc ca nhóm nhc Phù ng khéo léo x lý tit tu nhp
gõ vào tang trng, to cho ngi nghe tng êm giao tha pháo n. Nh vy rõ ràng nhng
nhc khí gõ ã gn lin vi sinh hot vn hóa - xã hi ca con ngi t lâu.
Nhc khí gõ truyn thng, mt s không xác nh c cao , song chúng kt li xp thành

thanh âm cao thp, to c sc màu giai u c áo, mi l. Nhng nhc khí tiêu biu nh
trng mõ, thanh la, phách, hp thành mt b nhc khí tng hp nh “12 trng Tây Sn” óng vai
trò quyt nh trong vic kt hp tit tu vi âm thanh cao thp to ra giai u và u chnh cao
 mt cách iêu luyn y thm m âm nhc.
Nhng âm thanh trm ca trng to, âm thanh bng ca thanh la, não bt, sanh, phách -
chúng không nm vào mt bc nào nht nh ca thanh âm, u tính, song kt li to hiu qu
c áo. Nh vy, cao óng vai trò th yu mà quan trng là tit tu và sc thái ca nhc khí
gõ ã to c nhng âm thanh dài, ngn, to, nh, din t c trng thái tình cm muôn màu
muôn sc rc r.
Trong nghiên cu chuyên ngành v “Dân tc nhc hc” (Ethnomusicologic), u mà chúng
ta gi là âm nhc - không phi ch là thun túy âm thanh mà cn chú ý xem xét v mi tng
quan gia âm nhc và ngôn ng (phng ng), hành vi ca ngi th hin âm nhc, phong tc
a phng và các khía cnh khác na ca âm nhc. Tó, ta có th khng nh: khi các âm cao
thp c góp li thành giai u mt cách có t chc thì chúng mi tr thành âm nhc. Trong
dàn chiêng tre (chinh cream) ca dân tc Êê (k Lk), mi ngi s dng riêng bit khúc tre
ng khác nhau, cùng lúc tu lên nhng âm thanh cao thp to thành mt mng màu giai u vô
cùng c sc rt hp dn i vi ngi nghe.
 Hu, trong các nhà chùa, hình thành mt loi âm nhc dành cho nghi l - ting mõ, ting
chuông, ting i ng chung hòa cùng ging “Tán”, “Tng” ngân nga ã i vào tim thc ca
ngi Vit hàng ngàn nm tri dài trên các thôn, làng n thành th, ph phng - là mt biu
ng âm nhc truyn thng dân tc mà trong y tín ngng dân gian ã tht sn sâu vào i
ng, hòa ng cùng dân tc.
II. NHC KHÍ GÕ TRUYN THNG C PHÂN CHIA RA CÁC LOI NHÓM
 lâu các nhà nghiên cu Vit Nam cng ã dày công su tm và phân loi nhc c theo
phng thc truyn thng. ó là nhóm dây, nhóm gãy, nhóm hi và nhóm gõ. Cách phân chia
này cng có mt s bn cht nhc c và s dng ln ln c hai phng pháp phân loi - ó là
phng pháp kích âm và ngun âm.
Vic sp xp ln ln gia nhc c có màng rung (membraphone) và loi t thân vang
(idiophone) trong nhóm gõ là thiu c s khoa hc, vì vy h màng rung c tách ra và xác
nhn ngun âm là s rung ca mt màng da cng - không nhng nó to ra âm thanh mà còn biu

hin c nhiu ni dung trng thái khác nhau do s tác ng tài tình ca ôi roi trng to nên
nhiu màu âm khác nhau.
1. Tit tu kt hp gia trng và thanh la
Trong sân khu Tung, ngoài mõ, phách thì Trng chin c s dng rt a dang: tình
hung, không gian, thi gian ca nhân vt, cnh vt. Trng chin thng i vi thanh la - trng
to thanh la to, trng nh thanh la nh. Trng gi thanh la tha, to nh, nhanh chm, m ra kt
i… u có nhau nh hình vi bóng. Thanh la ph ha gi tit tu hoc cng có khi dùng trong
trng hp xung t - ánh rt khe, ánh xong bt tay li không cho thanh la ngân ra, gây hiu
qu sân khu rt tt - hoc trng hp bun thì ánh nh cho âm thanh ngân dài ra.
Trng chin có 4 âm chính: Tang, tùng, cc, rp; có th tm ghi nh sau:
Âm Tang ( gia) din t s sng st, t bin, cm tc
Âm Rp (nm ngay dòng k di) din t bc tc, nóng gin…
Ngoài 4 âm chính, trng chin còn có âm th 5 c gi là “Toòng” vi nhiu cách din t:
- 1 dùi ch xung mt trng, gõ bng dùi kia nho nh, to ra âm thanh c, din t s ng
ngàng, suy ngh…
- m thng u dùi vào mt trng và gõ bng dùi kia, âm thanh trong hn, t cái vui, hân
hoan…
- t 1 dùi nm ngang mt trng, gõ 1 dùi to ra âm thanh dt, tính cht hài hc, dí dm,
din t nhân vt phn din…
Ngoài s biu hin trng thái ni dung phong phú, trong tit tu ca trng Tung cng th
hin rt a dng. ánh chùm 2, 3, 4, 5 vi nhiu ni dung din t khác nhau. Ví d: t cnh phi
nga thì trng ánh chùm 3 - c âm “Tang” kt hp vi âm “Tùng”. Nu cnh bun nh nhung
thì dùng âm “Tùng” vi cng  nh, trng  kéo dài và chm dn. Din t cnh chin u
thì âm “Tùng” ánh to, khe, rn, kt hp vi thanh la, não bt, to c không khí huyên náo…
 không gian, trng t ting sóng v, sm sét, tri  ma…
 thi gian, khi din t tri ti, có thánh 1 hi chm, tri sáng thì ánh 1 hi nhanh, din
 canh ba thì áng 1 ting “Tùng” và 3 ting “ Cc”, canh 5 thì 5 ting “Cc”. (Ting Cc là
ánh vào thang g ca trng)
Vai trò ca b gõ và c bit là trng Tung ã nh hình t lâu, do thc t sân khu Tung
òi hi vì vy nó ã hình thành các th pháp rt a dng.

Ngh thut Tung mang tính bi hùng, múa khe, hát khe, o c nhiu th nhiu loi, phc
trang, hóa trang nhiu kiu khác nhau. Cái bun ca Tung cng không phi là bun bi ly, st
t mà “bi hùng”. Khi hát “Thán” (v cht) thì hát rt to, thm thit nhng không bun. Do
y, nu không s dng trng và các loi nhc c gõ khác thì không to hiu qu sân khu loi
ngh thut này. Trng ã làm cho tit tu mi bài mi khác, ngi nghe cm thy không nhàm
chán và giúp cho ngi din tu thêm hào hng khi din xut. Dù ngh nhân tài gii hát hay n
y, nhng nu trng yu kém thì không th giúp cho ngh nhân hát hay c.
2.  cht liu và s pha trn màu sc
u chúng ta nhìn sang sân khu chèo  so sánh thì phng thc s dng nhc khí gõ ca
chèo gm có: mõ - trng  - thanh la gii quyt c y  yêu cu v din. Thanh la kt hp
i trng :
- Trng ánh “Toong” thì thanh là ánh “pèng”
- Trng ánh “bc” hoc “chát” thì thanh la ánh “chp”
ây là li pha màu tuyt diu, trng  b mng, còn thanh la thì hãm bt “chói”
 âm sc: Trng  - thanh la – mõ - trng cm là nhng nhc c ch cht trong dàn nhc
chèo. S kt hp 4 cht liu: Tre – da - g - ng to c màu sc c ph ha cho ging hát
o c ng nét phc u (nhp ngoi); còn “mõ” gi nhp trng canh, trng  kt hp vi
Thanh la pha màu, còn trng cm gi âm hình cnh. ây là th pháp phi khí theo thm m
truyn thng Á ông.
Tit tu ca nhóm nhc c gõ, nhiu nhc s thí nghim phi m cho ging hát ã thành
công - giai u thanh nhc bay ln trên nn b gõ, gn kt vi âm thanh bt nh, to nên màu
c mi l.
III. MÔ HÌNH GIAI U VÀ MÔ HÌNH TIT TU
Trong ngôn ng, ting nói thng ngày ca con ngi Vit Nam ã hình thành mô hình giai
u và mô hình tit tu. Khi nói n thanh u (Ton), ng u (intonation) và trng âm
(accent) phi dùng n mt vài khái nim ca ng âm hc mi có th làm rõ ngha c - bi vì
mô hình ã nm trong bn cht ca ngôn ng Vit Nam, mà ngôn ng là mt trong nhng ngun
c quan trng ca âm nhc
Ting Vit có mô hình giai u giàu thanh u nht. Có 6 du: huyn, không, sc, hi, ngã,
ng. Khi ting nói ã tr thành mt b phn ca ngôn ng âm nhc thì nhng quy lut vn ng

và mi quan h gia các thanh u cng tr nên linh hot hn. Vì ây không ch có tác ng
a nhng quy lut ng âm, mà nhng quy lut ca ng âm phi bit kt hp tha áng vi
nhng quy lut ca nhc âm. Trong mt s trng hp, khi ni dung cm xúc ca giai u òi
i yu t nhc âm vt lên  din t thì yu t ng âm có th thu hp li.
Khi nói n mô hình tit tu, không có ngha tách ri tit tu ra khi giai u. Trong âm
nhc truyn thng Vit Nam, có l ch có  mt s nhc khí gõ bt nh âm là n thun ch
dùng tit tu nh Trng, mõ, thanh la… Mô hình tit tu trong trng Tung cng nh trong các
sinh hot i sng vn hóa xã hi rt a dng - có th gi ó là mô hình “a tit”, có th bin
hóa tit tu trong và ngoài khuôn kh và thêm bt hoa lá làm phong phú a dng mà vn gi
c motif tit tu gc ca nó.
Trong trng Tung thng ch có nhp i, nhp bn - ít có nhp ba. Vì vy, khi hc thì s
ng tit tu chân phng, song khi trình din thì ánh hoa lá, bin hóa t do… (Rp- Tùng\
c- tp tp\ Rp- Tùng\ Cc)
 nhc s lão thành Nguyn Xuân Khoát và sáu din viên tr h Trn (c Li, c Tân,
c Dng, c Bình, c Du, c Quang) gp nhau trên con ng tìm tòi, khám phá - tip
thu cái ct lõi tinh túy ca mô hình tit tu nhc khí gõ c truyn,  ri phát trin, sáng to, ci
tin cách din tu, phi âm phi màu hp thành nhóm nhc Phù ng vi c m nh chàng trai
Phù ng trong thn thoi ngày xa  hóa thân làm rng r nhc khí gõ Vit Nam muôn màu
muôn sc, to ra nhng âm thanh mi, nghe vn không thy xa l, gn vi cái gc nhng rt hin
i.
H.S