nh hưởng triết học phương Tây trong quan niệm của Phan Bội Châu về con người qua tác phẩm Nhân sinh triết học

ÀNH
HaONG TRIÉT
HOC
PHUCNG
TAY
TRONG QUAN
NIEM
CÙA PHAN BOI CHAU VE
CON
NGUÒI QUA
TAC
PHAM
NHÀNSINH
TRIÉTHOC
TS.
DÒ
THI
HÒA
HÒI
Dai hoc KHXH&NV
Ha
Nói
Phan Bòi
Cbàu
nhà yéu nude, nhà
càcb
mang, nhà tu tudng
va
nhà
vàn
boa ed mot vai trd quan trgng trong

lich
su Viét Nam dàu
thè
ky
XX.
Ngbièn
cùu
ve
dng
luòn
là
mot
su thu
bùt,
vi vày
co
rat nhiéu
còng
trinh bé the tiép càn
tu
nhiéu góc dò: Vàn hgc,
su
bgc, chình tri
hgc,
dao
due
bgc, quàn su hgc Ngbièn cùu
ve
tu tudng triét hgc dà
ed nhiéu sàch, càc

luàn
àn tién sì, thac
si
Tuy nhién, chùng ta nén
quan tàm dén vi tri
dac
biét cùa dng là "chiéc càu nói" giùa
truyéri
thd'ng
va bién
dai. Òng là mot trong nhùng dai dién dà tiép bién
mot
càcb dac sic nhiéu tu tudng triét hgc phuong Tày vào Viét Nam trong
thdi Càn dai. Viéc ngbièn cùu nói dung, dac diém, càcb tbùc tiép nhàn
ành hudng tu tudng triét hgc phuong Tày cùa dng
de làm
giàu tu duy
dàn
toc, vi vày là mdt viéc làm cdn ed y
nghla
gdp pbàn làm sàng
tò
nhùng vàn
de ly
luàn
va
thuc tién
ebo
su nghiép ddi mdi bién nay.
Tu

suy
nghl
dd, chùng tdi di sàu tim hiéu ành hudng tu tudng triét hgc
phuong Tày trong quan niém cùa Phan Bòi Cbàu
ve
con ngudi
biéu
bién qua
tàc
pbàm Nhàn sinh Triét hgc. Cùng càn phài thày ring, day
là mdt tàc pbàm
rat
quan trgng duge Phan Bòi Cbàu viét vào thdi ky bi
giam long tai Hué, sau nàm 1925 (trong khoàng
tu
1928 - 1938)
va làn
dàu tién dugc nhà
ngbièn
cùu Chuong
Tbàu
còng bd
day
dù trong
Phan Boi Chàu, Toàn tqp, Tàp
7"\
<"
Xem
Phan Bòi Chàu. Toàn tàp, Tàp 7. Nxb. Thuàn Hóa
ké't hop

vói Trung tàm Vàn
hóa va Ngòn
ngù
Dòng - Tày,
Ha
Nói, 2000 (tr. 173-212)
682
DOC ky
cac
cong
irinn
cua ngùdi trudc di vào tiép
tue
tim
hiéu
tu
tudng ve con ngudi cùa Phan Bòi Chàu trong Nhàn sinh Triét hgc,
chùng tdi thày cdn ed mdt sd vàn
de
phài tiép tue làm rd: Trudc hét, là
phài xàc dinh rò thém càc nguòn góc tu tudng, co sd ly luàn, co sd
thuc tién cùa quan niém
ve
con ngudi trong tàc pbàm này cùa Phan
Bòi
Cbàu. Càn di sàu hon nùa de ehi ra càc nói dung, cùng nhu dac
diém, càcb tbùc cu the dng tiép bién càc tu tudng triét bgc phuong Tày
biéu bién qua tàc pbàm này de rùt ra bài hgc
tu
càch tiép bién cài

tu
tudng d Phan Bòi Cbàu ddi vdi duong thdi
va
bién nay.
Trudc tién, càn phài thày ring, triét hgc
ve
con ngudi luòn là mdt
bd phan quan trgng cùa triét hgc Phuong Ddng truyén thd'ng. Hon
thè
day
là bd pbàn ed nhiéu kién giài phong phù, sàu sic
ma
tàp trung
nhàt là d ba hgc thuyé't noi tiéng: Nho - Phàt - Lào. Ddi vdi tu tudng
truyén thd'ng ngudi Viét cùng vày; Hon
thè,
ddi vdi ngudi Viét Nam,
vàn
de
con ngudi khdng chi dugc ly giài
tu
viéc tdng hgp cà ba thuyé't
Nho - Phàt - Lào
ma
dugc dal trén co sd cùa vàn
de
dàn toc
va
gin bd
vdi y tbùc dàn toc. Dac biét trong càc thdi ky

dà't
nude bi hiém nguy
tbi càc yéu td ed già tri cùa ba thuyé't déu dugc
lira
chgn
ed
ké't lai trén
nén tàng tu tudng yéu
nude,
de làm nén
sue
sdng tinb thàn cùa con
ngudi Viét, giùp hg vugt qua thù thàeh, ebo dén trudc the ky XIX.
Tuy nhién, sang dàu the ky XX, tinb hình ed su thay ddi, nude
Viét Nam mà't ddc
làp
chù quyén vào tay thuc dàn Phàp, trd thành
thudc dia nùa phong kién. Trudc yéu càu cùa thuc tién dà't
nude,
he tu
tudng truyén thd'ng phài thay ddi. Ké tue
va
phàt huy truyén thd'ng dàn
toc,
Phan Bòi Chàu, vi anh hùng, nhà tu tudng dai dién tiéu biéu cho
dàn toc, dng nim vùng tinb hoa vàn hda phuong Ddng, dà sdm nhàn
thày dugc gidi han cùa vàn hda truyén thd'ng trong vàn
de
này, dà biét
huóng tói tiép bién nhùng tu tudng vàn hda

ben
ngoài
de
nàng cao nói
lue
cùa dàn toc. Toàn bd cuòe ddi dng nhàm vào
mot
muc tiéu duy
nhà't là tim dudng giài phdng dà't nude khdi àeb nd dich cùa thuc dàn
Phàp.
Tu tudng
ve
con ngudi cùa dng là mdt bd phan tu tudng dac sic
nhàm dua lai càn eù cho viéc dào tao, td ehùc con ngudi hudng vào su
nghiép giài phdng dàn toc, giài phdng con ngudi dàm bào là ngudn
lue
con ngudi, dàp ùng yéu càu cùa thdi dai.
Vi vày, khdng dùng lai vdi quan niém truyén thdng, tu tudng
ve
con
^
683
ngudi cùa Phan
Bòi
Chàu ed càn
cu
ly luàn
tu
trong ba bd phan ngudn
góc:

Dd là tu tudng eoi ngudn phuong Ddng truyén thd'ng: Nho - Phàt -
Lào;
tu tudng tiép bién
tu
triét hgc phuong Tày
va
tu tudng yéu nude
dàn
toc.
d
day,
chùng tdi dac biét chù y de làm rd bd phan "tiép bién tu
tudng triét hgc phuong Tày" the hién cu
thè
trong tàc pbàm Nhàn sinh
Triét hgc qua
làng
kinh chù nghla yéu
nude
cùa Phan Boi Chàu.
Se là khdng
day
dù nèu bd qua diéu kién, co sd thuc tién cùa thdi
ky lich
su
Phan Bòi Cbàu sàng tao tàc pbàm Nhàn sinh Triét hgc.
Lue
này, Phan Bòi Chàu khdng cdn diéu kién boat ddng càch mang sdi noi
ma
phài

chiù
cành "cà chàu, chim
Idng",
bi o ép dù mgi bé. Thàm ddc
hon, chùng dùng thù doan càch ly tàch dng khdi phong trào càch
mang, su dung bgn tay sai tao ra nhùng thdng tin sai
lac
ddi
tra ve
tinb
hinh càcb mang trong nude
va
trén thè gidi
de lung
lac y chi cùa dng.
Òng khdng
chiù
bd tay, dành hét tàm tri
va
nghi lue
de
boat ddng trén
ITnh vue
tu tudng tdng kèt nhùng bài hgc kinh ngbiém cùa thè bé càch
mang dàu thè ky XX, khéo
léo
tim càch ddng vién, giào due nhàn dàn
dùng
lén
dàu tranh giài phdng dàn toc.

Lue
này, dng ed thdi gian dào
sàu nghién cùu ve nén tàng triét hgc Ddng phuong,
lua
chgn tim thày
trong dd nhùng yéu td cdn
co
già tri dem dung hgp vói yéu td triét hoc
phuong Tày,
phue
vu cho su bào tdn
va
phàt trién dàn
toc.
Thdi ky
song
d Hué là Cd dd cùa triéu Nguyén, là noi biéu bién tàp trung nhàt
màu
thuàn xà bòi Viét Nam, Phan Bòi Cbàu chùng kién hai xu trào tu
tudng ddi
ngbich:
Mdt dai dién cho
lue lugng
càch mang con non tré,
mdt dai dién cho pbàn ddng, bào thù. Loai thù nhà't bao gdm: Tu tudng
phong kién ed bù, bào thù
ed
kéo
dai
ngày tàn, ed tinb hudng nhàn

dàn khudc
tu
cài mdi, xa la vdi càcb mang, no lai càu kèt vdi loai tu
tudng "Tày hda nd dich", nhàn danh cài mdi nhung thuc
chat
là pbàn
nhàn dao, pbàn tién bd, làm lac hudng càcb mang. Phan Bòi Chàu
nhàn tbùc duge cà hai thù tu tudng này, déu là nhùng lue càn chudng
ngai cùa su vàn dóng tién lén cùa dàn
toc
Viét Nam. Tuy Phan Bòi
Cbàu khóng
con
dugc truc tiép dùng
bang
dàu, tham
già
vào phong
trào yéu nuóc tién bò nhàt
lue bay
gid là phong trào càch mang dudi
ành sàng chù nghla Màc-Lénin, tu tudng Ho Chi Minh là tu tudng tién
bó nhà't
lue
dò dang
lón
manh sau 1930, nhung òng dà dành trgn càm
684
tinb cùa minh cho nò. Co
gang

tàn dung mgi diéu kién
va
khà nàng
co
thè,
Phan Bòi Cbàu tàp trung tinh lue de phà dd hai chuóng ngai vàt
trén làm hàu thuàn tao diéu kién dgn dudng de nhàn dàn mau chdng
vuon lén dén vdi bé tu tudng Màc-Lénin tién bd càch mang.
Ve
vàn de
con ngudi, dng khdng chi làm cdng viéc kè thùa ed chgn
Igc
bòi quan
niém truyén thd'ng
ma
ed
gang
vuon lén tiép bién nhùng tu tudng tién
bd triét bgc phuong Tày làm giàu thém tu duy dàn toc de
ebuàn
bi cho
su thing
Igi
cùa chù
nghia
Màc-Lènin.
Tàm vde Phan Bòi Cbàu dà vugt hon ngudi duong thdi khi dng
dành hàn mdt tàp sàch
de
bàn

ve
triét hgc nhàn sinh. O vàn
de
con
ngudi, diéu quan trgng dng dà khài quàt nhàn
chàn
dugc
Idi
càcb tu
duy chinh hgp, chinh
thè
trong triét hgc nhàn sinh phuong Ddng
truyén thd'ng. Diéu dac biét dng mudn ehuyén tài dén ddc già do
khdng chi là dién giài mdi nhùng noi dung tu tudng
ve
con ngudi ed
ké't hgp Ddng Tày kim
ed ma
d chd này theo chùng tdi dng ed y tudng
dat tdi tàm sàu sic, thàm vién hon là y tudng mudn bd khuyé't thém
cho
Idi
càch tu duy truyén thd'ng d tàm phuong phàp. Mdt vàn
de
cdt
tu ma
thdi dai mdi ngày càng chùng td "su bàt càp" cùa triét hgc
phuong Ddng, dd là vàn de phuong phàp.
Bude
dàu, dng vàn dung

phuong phàp dién dich, phuong phàp pbàn tich, phuong phàp he
thdng, phuong phàp càu trùc - chùe nàng cùa triét hgc phuong Tày càn
ma
dng dà tiép nhàn dugc de xem xét
va
trinh
bay
vàn
de
con ngudi"*.
"* De
thày duoc
khi'a
canh "dói mói"
nhò
viéc tiép nhàn
vàii de
phuong
phàp
này
ò
Phan Bòi
Chàu,
chùng
ta xem
càch
óng làp
y va
trinh
bay vàn de triét

hoc con
nguòi
trong
3
chuong.
Chuong
thù
nhàt:
Giài
thi'ch
y nghla hai chù "nhàn sinh". Nhàn nguyén
chQ
Hàn doc
là Nhàn, theo quó'c vàn ta
thòi
Nhàn là
ngUòi,
theo Phàp vàn thì "Nhàn" là
"Homme".
Giài
thich
y nghla
chù'
Nhàn, truóc tién phài tra
lòi
mày càu hòi:
1.
Vi
sao
ma co

nguòi?
2.
Nguòi là gióng gì?
3.
Nguòi so vói van vàt thì the nào?
4.
Nguòi so vói tròi dà't thì the nào?
5.
Loài nguòi
co
ngày tiéu diét khòng?
Chicang
thù
hai:
Càc bó phàn thuóc ve nhàn
loai
so
hùu:
1.
Nhàn
thè
(Coprs Humain): Co the con nguòi
2.
Nhàn
tinh
(Caractères Humain):
Tinh tìnJi
con nguòi
3.
Nhàn

due
(Désir Humain): Uóc muón, nhu càu
4.
Nhàn càch (Personnalité)
5.
Nhàn su (quan he
ling xijf cija
con nguòi dói vói
tir
nhién xà
hói,
dói vói nhau).
Chifcmg
thùba:
Bàn
ve
thién
chiic
cùa con nguòi (chua
suu
tàm duoc).
685
Day
là mdt ddng gdp rat quan trgng
ma
Phan Bòi Chàu in dàu dàu àn
cà nhàn dac sic cùa riéng dng vào thdi ky sau 1925
ma
trudc
day

chua
dugc chù y. Theo chùng tdi, diéu này dành dàu su nò lue khdng
ngìTng
tu
boàn
thién trong tu tudng nhàn tbùc cùa Phan Bòi Cbàu.
Vdi phuong phàp pbàn tich tiép nhàn duge, dng dà xuàt phàt
tu
quan niém Nho - Phàt - Lào truyén thd'ng
de
nhin nhàn vàn
de
ngudn
gdc,
bàn chat, càc dac trung cùa con ngudi nhung khdng boàn toàn
dàp theo càcb
nghl
cùa ngudi xua. ly giài ngudn gdc con ngudi dng
khdng rdi xa nguyén ly triét bgc phuong Ddng ve bàn nguyén, bàn
chat cùa thè gidi nói chung, con ngudi ndi riéng là do hai khi
àm
-
duong ké't hgp, do trdi - dà't giao hda, do ké't hgp càc nhàn duyén
ma
sinh ra"*. Tuy nhién, di vào bàn chat con ngudi càn dua vào co sd ly
luàn phuong Tày, dng ndi: "Ngudi
ehi
là trong vqn vàt, thi thòi nén
ggi nguòi
bang

gióng gi?
Tra Idi
càu hói ày phài tham khào luàn ly
hgc cùa Ddng phuong
va
xà
lidi
hgc d Tày phuong
Bay
gid mudn
cho dùng su thàt xin
timo
khào vdi
thuyé't
xà
lidi
hgc cùa Tày phuong.
Triét hgc Tày phuong, dng A ly Ty Da Dite (Aristote) ed ndi: Loài
ngudi khi mdi bàt dàu sinh ra là mdt thù ddng vàt
ma
cà xd hói (Nhàn
loqi
sinh lai thi xd
lìdi
ddng vàt).
Nhà triét hgc Ao là dng Da Ld Tàn Ldnh (William Jérulen) cùng
ndi: Nguòi là mdt gióng sinh
vài
ed xd
ligi,

mot
loài dóng vàt hay
quàn cu? Óng
Iqi
nói thém ràng: "Loài
ngUdi
à trong vii tru tàt phài
nhàn xd hói hodn cành làm cài kho tàng
rat
trgng yéu,
bòi vi
nhùng
gióng
ma
cung càp tinh thàn, sinh hoqt, chi dqo nói dung cho loài
nguòi, tàt thày d noi xd
hói"^^\
Khi dua trén co sd ly luàn phuong Ddng
de
tiép bién tu tudng
phuong Tày de
tra Idi
vàn
de
bàn
chat
"ngudi là gidng gi", Phan Bòi Chàu
dà tién gàn sàt quan diém bién dai
ve
con ngudi khi dng viét:

"Chùng
ta
dàm
quyè't
dinh ràng:
NgUdi
là
mot gióng
dòng vàt
ma
ed xa
hdi"'-^\
Con ngudi ed ngudn gdc
tu
tu nhièn nhung khi dà hinh thành sinh
ra con ngudi rdi tbi nd ed mdt dac trung dac biét khi so sành vdi tu
nhién, van vàt. Ò diém này Phan Bdi Chàu ed su phàt trién hon nhùng
nhà tu tudng Viét Nam duong thdi khi dng dua vào kboa hgc phuong
<"
Phan Bòi Chàu. Sdd,
tr.
180-182.
<''•*"
Sdd,tr.l83.
686
'lay ai
sau pnan
uen moi
quan ne giùa con ngudi vdi tròi dà't, van vàt.
Nàm chic co sd ly luàn Nho - Phàt - Lào, Phan Bdi Chàu dà tiép bién

tu tudng tién hda xà bòi cùa phuong Tày,
ve
tuong tàc qua lai giua
ngudi
va
tu nhién
trai
qua bao thdi ky phàn ành ba trinh dd ly tri cùa
con ngudi: Giai doan 1 - Bit chude, phu thudc vào tu nhién boàn toàn;
Giai doan 2 - Dàn dàn tàch ra khdi tu nhién
thè
bién d trinh dd nhàn
tbùc
va
nàng lue cài tao van vàt; Giai doan 3 - Dat dén su khdng
che,
chinh phue, tu chù, cài tao tu nhién do ly tri ngày mdt manh.
Chùng tdi nhàn thày ring, làp y cùa Phan Boi Chàu
ludn tuàn
theo
mdt trinh tu
Idgic
nói tai, dd là bàm chàc vào co sd ly luàn Tam giào
Phuong Ddng dat trén nén tàng tinh thàn dàn
toc
de
Ige
bd càc yéu td
bàt
Igi

cho yéu càu phàt trién dàn toc, tài càu trùc càc yéu td dugc
chgn
Igc
lai vdi su tham
già
cùa càc yéu td tu tudng triét hgc phuong
Tày dugc òng chgn lua giài thich cho phù hgp vói yéu càu thuc tién
càp bàch cùu nuóc, cùu dàn. Vi vày,
ma
khi tiép tue kè thùa càc yéu td
tu tudng Nho - Phàt - Lào - Thién
ebùa
giào
de
ky giài
ve
ngudn gdc
tu nhièn cùa con nguòi, Phan Bòi Chàu dà vugt qua truyén thd'ng khi
dng chù dinh ha thàp vai trd cùa Trdi - Phàt - Thành - Thàn - Thugng
de
nhàm
de
cao con ngudi, nàng cao nhàn tbùc ve vai trd chù ddng
tich cuc cùa con ngudi: "Con ngudi là mdt gióng thiéng
lièng
hon vqn
vàt md
Iqi
là mot bàc tàn truàng d trong vqn vàt Sau khi dd so
dupe

tinh xàc thdi biét ràng ngudi ta ed mdt bd de khdn, mdt
man
nàng
lue
md nhùng vàt khàc khdng cà. Nguòi cao hon vqn vàt dén
gap
nghin
gap
vqn bào ràng nguòi chinh là mdt dqi cuòng
quyén
à trong vqn
vàt cùng dùng
làm"^^\
Ngudi là tinh hoa cùa trdi dà't, van vàt, con
ngudi
co
thè thay ddi duge sd ménh, diéu ly dugc ménh tròi: "Nguòi
chinh là site
chap
nói chd thiéu cho tròi nùa
kia"^^\
Òng manh dan tiép bién tu tudng triét hgc phuong Tày
de
bd sung
làm ró y này: "Ly ày
chang
nhùng
lipc thuyé't
Ddng phuong nhiéu nhà
chù truong md hpc thuyé't Tày phuong càng chù

truang
mqnh làm.
Nhùng sàch Tày phuong dùng chù "Thién nhién" vói chù
"Thupng
de"
dqi biéu cho tròi dà't, chùng ta nhàn ró thdi biét dupe hp cùng bào
ngudi ta phài so vdi tròi dà't.
"'Sdd,tr.l84.
'2'Sdd,
tr.
185.
687
Triét hpc Tày thudc
ve
phài tién bd (Progrès) cà dng Dich Tqp
Nhi (Descarte), dng Bòi Cdn (Bacon), dng Thién Hy
Due
(Fichte), hg
nói:
Sue
làm cùa ngudi ed
thè
chién thàng dupe thién nhién dén vò
hqn
lupng,
va
tri thùc cùa ngudi ta dói
veri
thién nhién, quyén lue cùa
nguòi ta

thò'ng
tri dupe thién nhién, là vi gióng
ngUòi
ta
co
khoa hpc.
Theo ly tudng cùa càc nhà Tày triét, thdi lodi ngudi dd à vào giùa
thè' gidi, tàt nhièn phài làp
mot
cành gidi nhàn vi
de
dói làp vói cành
gidi thién nhièn. Hp
nghì
ràng, ngUòi vói thién nhién nguyén lai dói
làp vói nhau,
ngUòi
ed
thèlà'y
tri thùc
ma chiè'n
thàng thién
nhién"^^\
Phan Bòi Chàu dà kè tue truyén thdng Nho - Phàt - Lào khi nhàn
manh,
de
cao dén yéu td tinh thàn, tu tudng tri tue cùa con ngudi
va
biét tdng hgp nàng cao lén nhd tiép nhàn ành hudng cùa triét hgc khai
sàng, duy ly phuong Tày, nhà't là tu tudng tién hóa luàn xà bòi cùa

Spenxò. Phan Bòi Chàu khòng chi nhàn manh
de
cao dac diém
co
khdi
de,
ed
tri khdn cùa con ngudi so vdi ddng vàt,
ma
dng cdn
de
cao so
sành con ngudi ed
thè
vuon cao
de
làm dùa con
"kbda tao
sung
lu",
bd
khuyé't cho trdi dà't, ành hudng tu tudng cùa triét hgc khai sàng, duy ly
dà dugc dng tiép bién phù hgp vdi yéu càu xà bòi. Òng cho ring,
sue
manh cùa ly tri, tri tue dem lai
sue
manh van nàng
de
con ngudi khdng
che,

chinh phue trdi dà't,
phue
vu cho
Igi
ieh cùa minh,
ma
hon thè nò
cdn mang lai
sue
sdng,
sue
canh tranh cho tùng dàn tdc, tùng chùng
tdc.
Vi thè, trong lich su dà dién ra
luàt
canh tranh
ve sue
sdng giùa
càc dàn tdc. Chién thing vinh du sé thudc
ve
dàn tdc nào, chùng
toc
nào
co sue
canh tranh, tri nào
linh
boat. Òng td cào manh me ràng,
chinh sàch cai tri nò dich ngu dàn cùa thuc dàn Phàp dà làm tdn hai
dén toàn bò Nhàn tinh tòt dep cùa ngudi Viét. Dàn tdc Viét Nam
mudn khdng bi tuyét ndi, tuyét chùng phài ed y thùc tu ve, tu trgng, tu

tdn,
de
tdn tai phài hgc tàp "luàt tu ve" cùa tu nhién, "con chim cùng
thi nd md, con thù cùng thi nd càn", phài doàn kèt vùng lén giành lai
quyén sdng. Dàn tdc Viét Nam phài lua chgn là'y con dudng
de
tdn tai,
phàt trién chù khdng thè
tròng
cày d
ben
ngoài, d Tròi, Phàt, Thàn,
Thành, Thugng
de
va
khòng dugc khiè'p
nhuge
truóc cudng quyén.
Dd mdi là muc tiéu dng hudng nhàn dàn vuon tdi.
*"
Sdd,
tr.
186.
68«
Ong dà tién dàn sàt vdi triét hgc
Màc-xìt
khi nhàn dinh con ngudi
khi thuc hành khàc con vàt là nhd tu tudng, càng tu tudng càng vàn
minh, càng vàn minh nhd ed thuc hành, nhd thuc hành càng tu
tudng"*. Vdi càc càn eù ly luàn dd

va
thuc tién Viét Nam, dng rùt ra
bài hgc: Trong
cude
dàu tranh giành lai quyén sdng, ngudi Viét Nam
nèu eù giù nhu
cu
thi sdm hay mudn sé thàt bai. Nhung nèu ngudi
Viét Nam biét thay ddi, dàm canh tranh, biét bgc
lày
cài hay cùa
ngudi ngoài
de
tàng
sue de
kbàng,
tàng
sue
canh tranh, tbi chic chin
chién thing sé thudc
ve
dàn tdc ta, bdi vi bàm thu
"ngUòi
Viét Nam
nhò
dupe chinh khi cùa ly hda san
tliàng
minh,
de
dqy"^^\

Nhu dà ndi d trén, nhin toàn thè tàc pbàm ndi bàt ddng gdp
rat
quan trgng cùa Phan Bòi Cbàu dd là
bude
dàu
su
dung phuong phàp bé
thdng - càu trùc
va
càu trùc - chùe nàng de trinh
bay
vàn
de
con ngudi.
Vi thè phàn thù hai cùa tàc pbàm Nhàn sinh Triét hpc, dng di vào pbàn
tich càc yéu td tao nén chinh
thè
con ngudi
va
phàn thù ba cùa tàc
pbàm dành bàn
ve
chù nàng cùa con ngudi. Càch trinh
bay
dd làm cho
nói dung cùa khài niém con ngudi duge phong phù hon so vdi quan
niém con ngudi trong triét hgc phuong Ddng truyén thdng.
Sau
day
chùng tdi se di vào càc luàn chùng cu thè:

Miic
thù: nhàt, dng dà
su
dung khài niém "Nhàn thè" (Coprs
Humain)
de
ehi màt càu tao cùa co thè con ngudi, mdt khia canh quan
trgng triét hgc phuong Ddng trudc
day
dà ed chù y song trinh
bay
dudi
dang nhùng tri thùc tdng hgp. Dèn lue này, Phan Bdi Chàu dà dua vào
tu duy pbàn tich cùa phuong Tày, dng viét: "Nhàn
thè
nghla là thàn
thè
cùa loài ngudi,
nhà't tìiié't
càc co quan
d
trong thàn thè
ngUòi
ta
ma
thudc phàn xàc, thày déu ggi là nhàn thè.
Theo hgc
thuyé't
dng Bà Lqp
Dò

(Platon) thòi toàn vù tru chia làm
hai
thè
gidi:
mot
là
thè
gidi càm giàc, hai là
thè
gidi ly tri. Hai
thè
gidi ày
ggi
bang
Dqi vù tru. Riéng phàn Nhàn loqi cùng
co
hai thè gidi:
mot
là
thégiói
linh hon, hai là
thègiói nhue
thè. Hai
thégiói
ày ggi bang Tiéu
vu tru.
Nhitng
vi linh hon tàt phài gùi vào xàc thit. Khi loài ngudi
ehita
dén chét thdi xàc thit chinh là "thành", là "phù" cùa linh hon. Vày nén

muc
trudc
phài giài
ve
phàn xàc thit,
con
phàn linh hon sé giài sau.
'" Phan
Bòi
Chàu,
Toàn tàp, Tàp I, tr.l02 - 107.
*''
Sdd, Tàp n, tr.63
689
Toàn bd xàc thit phài chia làm hai phàn: Ngù quan hình hién ra d
ben
ngoài, ggi bang ngoqi thè; Ngù tqng
lue
phù giàu kì à
ben
trong
ggi bang nói
thé"^^\
Mac dàu dén khi dò han
che
cùa Phan Bòi Cbàu
ve
kién tbùc khoa
hgc co bàn,
ve

càu tao - co thè con ngudi là khdng thè trành khdi, song
d
day
dng dà co
gang
vuon lén tiép càn càc hiéu biét
ve
càu tao y sinh
hgc co the ngudi cùa khoa hgc thdi Càn dai
de
làm càn eù luàn giài
ve
Nhàn the.
Tiép theo d muc 2, dng dà su dung phuong phàp pbàn tich de thày
dugc mdt yéu tò quan trgng trong ddi song tinh thàn cùa con ngudi, dd
là Nhàn tinh (Caractères Humain), mdt cài nhin vùa gidng truyén
thd'ng vùa ddi mdi truyén thd'ng. Phan Bòi Cbàu dà ed su khài quàt
tu
Nho - Phàt - Lào càc già tri tu tudng cdn phù hgp vdi thdi dai, dac biét
dng nhàn manh màt dao
due,
tinh thién, nhàn, ài, yéu
tbuong
con
ngudi là già tri chung tdt dep cùa triét bgc Nhàn sinh Ddng phuong.
Òng cdn tiép nhàn tu tudng triét hgc phuong Tày nhu òng Sòcrat,
Platon,
Thrasymachus,
Carlyers Òng tdng hgp lai
va

pbàn biét trong
triét hgc Tày phuong
co
hai phài quan niém Nhàn tinb: duy vàt luàn
va
duy tàm luàn. Khi bàn
ve
tinh nguòi, óng vugt qua nguòi truóc d
chò,
dng nhin thày màt thdng nhà't
xuyén
sudt trong càc triét thuyé't Ddng -
Tày là déu chù truong con ngudi phài hudng theo Nhàn dao,
bang
con
dudng bgc tàp, tu dudng, rèn
luyén,
dàu tranh
de
khdng ngùng cài
luong
boàn thién minh.
Ò
muc thù 3, khdng càu chàp né ed
va
cùng khdng giào diéu, sùng
bài tu tudng
ben
ngoài. Vdi càch kè thùa ed chgn
Igc

càc tinh hoa cùa
triét hgc phuong Ddng, dng dua ra mdt nói dung tdng hgp tu tudng
ve
con ngudi dugc càch tàn làm mdi nhd tiép bién triét hgc phuong Tày,
dò
là càch Phan Bòi Chàu hiéu
ve
Nhàn due (Desir Humain).
Su
dung phuong phàp pbàn tich, dng phàn chia trong triét hgc Ddng
phuong
va
Tày phuong ed hai loai nhàn due: ed loai nhàn due
bep,
ich
ky, xàu càn loai bd
va
ed loai nhàn due rdng
Idn,
vi nhàn loai, tdt dep,
chàn chinh càn duge phàt trién, phàt huy, chù khdng thè mày
móc
theo
chù truong càm due, diét due, tièt due,
qua
due trong
qua
khù.
'" Phan Bòi
Chàu. Sdd, Tàp 7,

tr.l91.
690
'Tinh
due
cùa
chùng
ta
ma tluét
dupe
nhu dite
Khdng thòi bào rdng
tinh
due là kho tàng cùa mudn viéc
lành
cùng chang phài
qua
dàng.
Nhu trén ày kè là tinh due thuóc
ve
loqi làn
va
róng.
Trai Iqi co
tinh due xàu nhu trong sàch Td truyén ndi:
"Dì
nhàn tùng due tién
tè'",
ed
nghia
là bàt bude mgi ngudi theo

long
due riéng cùa minh, it viéc
gì nén "
"Hgc thuyé't chàu Àu nói dén nhàn due cùng chù
tritong
cà hai
phuong dién: mdt phuong dién thdi
ehi
trdng mong vào hqnh phùe
Ipi
Idn
cùa
minh,
thuóng gpi bang
Ipi
ky chù
ngliìa,
md cùng ggi bang di ky
chù
nghìa.
Mot phuong dién
Iqi
trdng mong
elio
tdng tién hqnh phùc
cùa tàt cà mgi ngudi, dà là
Ipi
tha chù
nghia,
hay ài tha chù nghìa.

Thuyé't ài ky chù nghìa (Egoùsme) ngudi sàng thùy là dng A Ly Ty
Pha (Aristippus) ngUdi
nifóc
Hy Lqp, thuyé't này cùng nhU thuyé't vi
ngd cùa Duong Chu d Ddng phuong.
Thuyé't ài tha chù nghìa (Altruisme) ngudi sàng thùy là dng Khóng
Dite (Auguste Comte) ngUdi nude Phàp, thuyé't này cùng nhu thuyé't
kiém ài cùa Mac Dich.
Gap
xem hét càc thuyé't trén ày thdi chùng ta phài nhàn ràng:
Nhàn due cà xàu ed tot, ed rdng ed
hep "^'\
Phan Bdi Chàu cho ràng nhà càm quyén phài
de
cho ngudi dàn
Viét dugc song, chinh sàch cai tri cùa chinh phù làm cho ngudi Viét
khdng cdn dudng sdng, dudng nhàn due. Vdi nhàn dàn dng kéu ggi,
ngudi minh phài ludn tu bdi bd nhiét huyé't ài qud'c, ài chùng, ài nhàn,
san sàng hy sinh tàt cà cho dàn tdc, dà't nude, ngugc lai càn phài dep
bd nhùng suy
nghl
vi
Igi
ich cà nhàn nhd mgn hudng tdi ly tudng cao
cà vi dàn, vi nude.
Phan Bòi Chàu nhàn ra y nghla làm dòng
lue
thùc day tién bò xà
hói cùa nhùng
due

vgng cao dep vi nghìa cà dàn
toc,
nhàn loai
ò
nhùng ngudi
lao
ddng, nhùng anh hùng xà thàn
vi
nghla.
Muc thit 4, Phan Bdi Cbàu cdn dua thém
mot
nói dung mói me
trong quan niém
ve
con ngudi, dd là càch quan niém
ve
Nhàn càch
con ngudi (Personness Humain):
"Y
nghìa hai chù cùa Nhàn càch gdm
"*
Sdd, Tàp 7, tr. 203-204.
691
ed ba
nglna:
mdt là phà'm càch cùa con ngUòi, vàn cao trdi hon vqn
vàt; hai là, tu càch cùa con nguòi, (nhàn càch ed nghìa), là màt ngudi
cà tu càch, giài thich
elio
ky thdi là màt nguòi kia ehiéu theo phàp luàt

cùa nghìa vu
va
quyén
Ipi,
dupe tu chù ddc làp; ba là, càch thùc làm
cho nén mot con
ngudi"''^\
Theo dng, d
nghia
thù nhàt, nhàn càch là nhùng pbàm càch cao
quy khié'n con ngudi khàc van vàt, vdn do tao hóa bàm sinh d con
ngudi, thdi ngudi Viét Nam vdn tiém tàng vàn chua san. Trong dà
phàm chat
bang
dàu là biét Nhàn, Nghìa, phài
trai,
yéu nude yéu
ngudi, trong trudng ky lich
su
vdn là truyén thd'ng cùa ngudi Viét. Thè
nhung, nay ngudi Viét bi màt chù quyén, thuc dàn Phàp mang danh
khai hda vàn minh nhung ky thuc dem mdt dai tai hga cho ndi gidng
Viét, khièn hg màt hét cà nhàn càch theo nghìa thù hai. Hg màt ddc
làp tu chù, bi phàp luàt cùa thuc dàn bà khàc dà kim trdi, tude màt
quyén con ngudi tdi thiéu cùa hg. Òng khéo léo su dung vù khi tu
tudng Tu do - Binh dang - Bàc ài cùa triét hgc Khai sàng de lén àn àeb
thd'ng tri cùa thuc dàn Phàp là di ngugc lai quyén nàng tao hda ban
cho tàt cà con ngudi. Ò nghìa thù ba cùa nhàn càcb, dng khuyèn
kbich
ddng vién nhàn dàn

bay
tin d phàm càch trdi phù cùa minh, d nàng
lue
cài tao boàn cành,
bay
hgc y ehi tu ve cùa ddng vàt,
sue
canh tranh
cùa tu nhièn
de
tu bdi dip dù
sue
giành lai nghìa thù hai, thù ba cùa
nhàn càch, khié'n cho ngudi Viét minh xùng dàng vdi tu càch mdt con
ngudi. Dò là chd dac sic trong quan niém Phan Bòi Chàu
ve
con
nguòi.
Kè thùa quan niém phuong Dóng, Phan Bòi Chàu giài thich ky
màt quan he cùa con nguòi, dò là muc thù nàm: Nhàn su. Nhung
ò
day
khàc vói quan diém truyén thò'ng, óng
su
dung phuong phàp phàn
tich de ly giài ba phuong dién quan bé cùa con ngudi là: Quan he ddi
vdi tu nhién; quan bé cùa con ngudi ddi vdi nhau trong xà bdi;
va
quan
bé cùa con ngudi ddi vdi cà nhàn minh. Càch md rdng nói bàm khài

niém con ngudi dén diém này dà tién
rat
gàn vdi càcb hiéu hién dai
cùa chù nghìa Màc-Lénin. Tuy nhién, là mdt ngudi dào luyén
tu
nén
hgc eù, dng chua thè vuon tdi
Idi
dién dat rd ràng, mach lac, chat che
theo
Id-gic
khàch quan hién dai. Phan Bòi Cbàu vàn
con
vuong vàn vói
'"
Sdd, tr.207.
692
cài
nhin dao ly
va
thién
ve viée
bién minh làm sàng nghìa cùa kinh
dién Nho - Phàt - Lào
de
chùng
co
thè thich ùng vói thdi dai,
ma
chùa

ed su dùt khoàt nhin nhàn su
trai
thdi cùa chùng. Tu tudng cùa dng
ve
càn bàn vàn duong dùng d làp trudng ed tinh
chat
dàn chù tu san càn
dai
de
nàng càp càc già tri cùa Nho - Phàt - Lào
ve
vàn
de
con ngudi,
tuy ring ddi
lue
dng dà tién sàt dén tu tudng Màc-xit.
Qua
day
chùng ta thày ràng, màc dù trong diéu kién khd
khan va
khdng thè trành khdi nhùng han
che
lich
su,
Phan Boi Chàu da thuc
hién dùng tinh thàn "tu cudng bàt
tue"
de khdng ngùng chgn
lira

tiép
nhàn nhùng tu tudng triét hgc phuong Tày càn dai (qua Tàn thu, tàn
vàn
va
qua sàch bào qud'c ngù, sàch chù Phàp) làm giàu thém quan
niém truyén thd'ng
ve
vàn
de
con ngudi, làm cho ndi bàm khài niém
con ngudi so vdi trudc dugc md rdng thèm
rat
nhiéu. Dùng vùng trén
làp trudng dàn
toc de
chgn lua trong eòi ngudn phuong Dòng
va
phuong Tày nhùng yéu td
con
phù hgp phue vu cho
yèu
càu giài
phóng dàn
toc,
Phan Bòi Chàu dà làm nhiém vu giùp
ehuyén
hóa tiép
nói
tu
truyén thò'ng dén vói hién dai. Nhùng tu tudng cùa óng trong tàc

phàm Nhàn sinh Triét hpc dà góp phàn làm sàng tò nhùng vàn
de:
Nguòn gdc, bàn
chat,
chùe nàng, càu trùc cùa con ngudi là nhùng vàn
de góp vào càn eù ly luàn càn bàn, góp phàn
xày
dung con dudng giài
phdng dàn tdc, giài phóng con ngudi, là su ddng thuàn cùng ehiéu vói
càch mang. Trong su nghiép ddi mói ngày nay nghién cùu thdi ky này,
chùng ta
ed
thè rùt ra nhùng bài hgc quy
bau tu
trong tu tudng cùa
Phan Boi Chàu
ve
con ngudi trong tàc phàm Nhàn sinh Triét hoc.
693