Tải bản đầy đủ (.doc) (19 trang)

SKKN Sử dụng tài liệu tham khảo để nâng cao hiệu quả dạy học ở bài Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ tổ quốc cuối thế kỉ XVIII_Lịch sử THPT

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (182.05 KB, 19 trang )

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
ĐỀ TÀI:
"SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO ĐỂ NÂNG CAO
HIỆU QUẢ DẠY HỌC Ở BÀI : PHONG TRÀO TÂY
SƠN VÀ SỰ NGHIỆP THỐNG NHẤT ĐẤT NƯỚC,
BẢO VỆ TỔ QUỐC CUỐI THẾ KỈ XVIII"
A. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong thời gian qua, để hoàn thành nhiệm vụ mà Đảng và nhà nước
giao, các trường Phổ Thông đã có nhiều cố gắng để nâng cao chất
lượng đào tạo, qua việc dạy học tốt các bộ môn văn hóa cơ bản trong
đó có bộ môn lịch sử.
Tuy nhiên, thực tiễn dạy học môn lịch sử ở trường Phổ Thông hiện nay
còn nhiều hạn chế. Yêu cầu đặt ra để năng cao chất lượng dạy học môn
lịch sử.
Tài liệu tham khảo có vị trí quan trọng trong dạy học lịch sử ở
trường Phổ Thông. Đó là cơ sở để tiến hành vận dụng tài liệu tham
khảo trong dạy học lịch sử, giúp học sinh huy động những kiến thức đã
học để hiểu sâu sắc sự kiện, hiện tượng lịch sử, góp phần làm cho bài
giảng phong phú, sinh động, gây hứng thú cho học sinh.
Nghiên cứu lí luận về phương pháp sử dụng tài liệu tham khảo để
rút ra kinh nghiệm và nâng cao trình độ nhận thức của bản thân
Chính vì thế, tôi chọn đề tài sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy
học lịch sử nhằm gây hứng thú học tập cho học sinh.Làm thay đổi quan
niệm của dư luận xã hội về bộ môn lịch sử, góp phần nâng cao nhận
thức của học sinh về bộ môn. Qua đó thực hiện tốt mục tiêu giáo dục
của nhà nước là đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, xây dựng đất
nước giàu đep.
Việc sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử còn giúp
học sinh có khả năng nhìn nhận đánh giá xã hội một cách toàn diện,
chính xác hơn, gần gũi hơn.
Xuất phát từ lí luận thực tiễn và xã hội nêu trên, từ quá trình


giảng dạy và tìm tòi, tôi đã quyết định sử dụng phương pháp: “ Sử
dụng tài liệu tham khảo để nâng cao hiệu quả dạy học ở bài : Phong
trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ tổ quốc cuối
thế kỉ XVIII”
B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
I. Cơ sở lí luận của vấn đề
Tài liệu lịch sử thành văn gồm nhiều loại , nội dung và tính chất của
mỗi loại không giống nhau, về đại thể có thể phân tài liệu lịch sử thành
các loại sau:
Bao gồm các loại văn kiện, tài liệu có liên quan trực tiếp đến sự kiện, ra
đời vào thời điểm xảy ra sự kiện như các văn tự cổ, các hiệp ước, điều
ước, tuyên ngôn… Loại tài liệu này để dẫn chứng, minh họa cho các sự
kiện trình bày. Ví dụ khi giảng bài Cách mạng tư sản Pháp 1789 giáo
viên không thể không sử dụng một số điểm trong bản Tuyên ngôn độc
lập nhân quyền và dân quyền, hoặc giảng về cách mạng Tháng Tám
năm 1945 cần phải sử dụng “Tuyên ngôn độc lập”.
Một số tài liệu trích trong các tác phẩm của các tác giả kinh điển
chủ nghĩa Mác- Lê nin, các tác phẩm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, của
các đồng chí lãnh đảo Đảng và Nhà nước ta, đặc biệt là các văn kiện
phản ánh những vấn đề quan trọng nhất của sự phát triển lịch sử lúc
bấy giờ về tình hình kinh tế xã hội của đất nước, chính sách đối nội, đối
ngoại, các phong trào cách mạng trong lịch sử nước ta cũng như lịch sử
thế giới có thể sử dụng như tài liệu lịch sử. Các tác phẩm, bài nói của
Chủ tịch Hồ Chí Minh đều có ý nghĩa to lớn trong dạy học lịch sử ví dụ
như tác phẩm “Bản án chế độ thực dân Pháp”, hay những đoạn nhận
xét, nhận định về các cuộc cách mạng tư sản Pháp, Mĩ, Cách mạng
Tháng Mười Nga (1917). Ngoài ra, giáo viên có thể tìm thấy trong tác
phẩm “ Đường Kách Mệnh”, những quan niệm lịch sử đúng, chính xác,
cách chọn lọc kiến thức cơ bản, việc liên hệ kiến thức lịch sử với thực
tế đấu tranh cách mạng…

Hiện nay chúng ta đã có một số sách “ tư liệu lịch sử “, dùng để
tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Những loại sách
này rất cần thiết cho giáo viên vì nó không chỉ cung cấp thêm những tư
liệu lịch sử phong phú, bổ sung thêm thiếu hụt sách giáo khoa mà còn
làm sáng rõ hơn những kiến thức cơ bản của bài học.
Kết quả bài học phụ thuộc vào việc tổ chức dạy học. Phải xuất
phát từ mục đích, nội dung của bài học, tùy theo yêu cầu hình ảnh cụ
thể của mỗi lớp mà chọn tài liệu và phương pháp sử dụng thích hợp.
Trong điều kiện của chúng ta hiện nay, việc sử dụng tài liệu lịch sử
được tiến hành trong những trường hợp sau.
Thứ nhất, dùng để cụ thể hóa các hiện tượng, sự kiện lịch sử đang
học nhằm tạo cho học sinh có biểu tượng rõ ràng, cụ thể có tính hình
ảnh tăng thêm tính chất sinh động, gợi cảm của bài giảng và gây hứng
thú cho việc học tập của các em. Tài liệu được sử dụng là những đoạn
trích ngắn, có nội dung súc tích giàu hình ảnh, học sinh có thể tiếp thu
được dễ dàng, không cần giải thích gì thêm. Ví dụ khi trình bày về chế
độ chiếm nô, không gì sinh động bằng việc trích đọc một số điều trong
bộ luật Hamurabi. Khi giảng về cuộc sống gian khổ của Bác Hồ không
dùng những từ chung chung như “ khó khăn”, “gian lao vất vả ” mà
trích một đoạn tư liệu miêu tả lao động của Nguyễn Ái Quốc trên tàu
thủy” Hàng ngày Thành phải cọ rửa gian bếp lớn trên tàu, sau đó
nhóm lò rồi khuân than, kéo những sọt rau quả, thịt cá, nước đá… từ
dưới hầm tàu lên. Có lần trong lúc trời giông bão, Thành đang kéo một
sọt nặng trên boong thì một đợt sóng lớn chồm tới, cuốn lấy thân thể
mảnh dẻ của anh, và suýt lôi anh xuống biển. Thật may mắn vào
khoảnh khắc cuối cùng thì anh bám được vào dây cáp và nhờ đó mà
thoát chết…”
Đoạn trích trên không chỉ cho các em hình ảnh cụ thể sinh động
và hấp dẫn về những khó khăn mà Bác Hồ đã trải qua trên đường đi tìm
đường cứu nước, mà còn có tác dụng giáo dục sâu sắc về tấm gương

của Bác Hồ để các em noi theo.
Thứ hai, giáo viên sử dụng tài liệu lịch sử để giải thích một sự
kiện lịch sử, học sinh hiểu được bản chất của nó, thêm hứng thú. Ví
như khi trình bày về ý nghĩa của việc Nguyễn Ái Quốc đọc “Luận
cương của Lênin về vấn đề dân tộc và thuộc địa” đăng trên báo nhân
đạo (1920), giáo viên trích dẫn một đoạn “ Luận cương của Lênin làm
cho tôi rất cảm động, phấn khởi, sáng tỏ, tin tưởng biết bao! Tôi vui
mừng đến phát khóc lên. Ngồi một mình trong phòng tối mà tôi như
đang nói trước quần chúng đông đảo: “Hỡi đồng bào bị đọa đày đau
khổ đây là cái cần thiết cho chúng ta, đây là con đường giải phóng
cho chúng ta”. Từ đó tôi hoàn toàn tin theo Quốc tế III và tin theo
Lênin”
Trên cơ sở ấy, giáo viên giải thích để học sinh hiểu rõ Luận
cương của Lênin đã nâng cao những hiểu biết thực tế của Nguyễn Ái
Quốc về công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, làm sáng tỏ con
đường cứu nước đúng đắn. Trước khi đọc tài liệu, giáo viên cần giới
thiệu qua cho học sinh hiểu xuất xứ nội dung cơ bản của tài liệu.
Thứ ba, tài liệu lịch sử dùng trong bài học làm cơ sở chứng minh
cho một luận điểm khoa học để hiểu đúng một sự kiện, một quá trình
lịch sử.
Khi dùng tài liệu lịch sử, giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh
không chỉ biết cách sử dụng trên lớp mà còn biết tự học ở nhà. Cần giới
thiệu tài liệu có liên quan chặt chẽ với các sự kiện cơ bản trong bài học,
vừa sức để học sinh có thể tự học theo sự hướng dẫn của giáo viên.
Việc hướng dẫn học sinh sử dụng tài liệu lịch sử cần phải tiến
hành cụ thể từng bước. Trước hết phải chọn lưạ tài liệu và cho các em
tiếp xúc với tài liệu có liên quan đến bài học. Hướng đẫn học sinh đọc
và rút ra ý chính của mỗi phần hay toàn bộ nội dung tài liệu, sử dụng
tài liệu để giải thích, minh họa các sự kiện đang học, trả lời các câu hỏi
và bài tập…Ví dụ hướng dẫn học sinh đọc một số đoàn trong”Tuyên

ngôn của Đảng cộng sản” của Mác và Ănghen, giáo viên giúp các em
nắm nội dung cơ bản các đoạn đó từ đó rút ra những vấn đề cốt yếu
nhất, có liên quan đến nội dung các khóa trình lịch sử ở trường phổ
thông.
Khi sử dụng tài liệu ta chú trọng sử dụng tài liệu các tác gia kinh điển
của chủ nghĩa Mac- Lênin và chủ tịch Hồ Chí Minh một cách sáng tạo
có hiệu quả giáo dục, tránh các thiếu sót thường gặp trước đây, như
giáo điều máy móc…mục đích của việc sử dụng nhằm giúp học sinh
nhận thức đúng một số vấn đề cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin và
quan điểm của Đảng ta về lịch sử rồi vận dụng để hiểu một số vấn đề
có liên quan đến học tập.
Khi sử dụng các tài liệu lịch sử trong dạy học, giáo viên cần chọn
những tài liệu phù hợp với nội dung bài học và khả năng nhận thức của
học sinh. Có thể sử dụng toàn bộ tác phẩm hay chỉ một số đoạn nhất
định và hướng dẫn học sinh thực hiện theo các bước sau:
- Giới thiệu hoàn cảnh ra đời của tài liệu, tác phẩm, nhằm giúp học sinh
hiểu giá trị, tác dụng, mối liên hệ của nó với hoàn cảnh lúc bấy giờ.
- Nội dung chủ yếu của tài liệu, giải thích các thuật ngữ khái niệm.
- Những luận điểm được thể hiện trong tác phẩm có liên quan đến kiến
thức của bài, làm sáng tỏ hơn sự kiện của bài.
- Tác dụng và ý nghĩa lịch sử của tài liệu.
II. THỰC TRẠNG DẠY VÀ HỌC BỘ MÔN TRƯỚC KHI ĐƯA
PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO TRONG
DẠY HỌC LỊCH SỬ
2.1. Thực trạng chung
Bộ môn lịch sử là một bộ môn khoa học xã hội giúp học sinh hình dung
lại quá khứ một cách chính xác nhất, nhưng không ai sờ được nó và
quan sát được lịch sử. Vì vậy để có thể hình thành cho học sinh những
biểu tượng nhất định về một thời kỳ lịch sử đã qua giáo viên thường sử
dụng sách giáo khoa là nguồn cung cấp kiến thức đầu tiên, chính xác

nhất, bên cạnh đó giáo viên cũng còn sử dụng một số tư liệu lịch sử và
tư liệu thời sự chính trị vào bài giảng. Tuy nhiên trước khi sử dụng tài
liệu tham khảo lịch sử vào dạy học lịch sử bài giảng của giáo viên
thường cảm thấy khô khan, các sự kiện và nhân vật lịch sử dày đặc
thiếu hình ảnh khiến giáo viên cảm thấy khó truyền thụ một cách hứng
thú cho học sinh.
Bản thân môn sử ít được học sinh học tập một cách tích cực. Thường
chỉ là đối phó. Bài học lại chỉ thiên về chính trị, kinh tế hay các cuộc
chiến tranh nên khi tiếp thu bài học học sinh thường phải ghi nhớ một
cách máy mọc các mốc sự kiện, hiện tượng lịch sử điều đó dẫn tới học
sinh chán, ngại học môn lịch sử. Những năm gần đây tình trạng học
sinh nắm về kiến thức lịch sử nhất là lịch sử dân tộc quá mơ hồ thậm
chí thiên lệch đã khiến cho dư luận xã hội phải lên tiếng. Đã có những
học sinh viết:" Chiến dịch Hồ Chí Minh là chiến dịch lịch sử quan
trọng chính vì thế Bác nói hãy để tôi chỉ huy chiến dịch này, chiến dịch
diễn ra vô cùng ác liệt trong hai ngày ba đêm cuối cùng giành thắng
lợi đưa Lê Lợi lên làm vua". Về vấn đề thực trạng bộ môn hiện nay còn
rất nhiều điều đáng để suy ngẫm. Nhưng một trong những nguyên nhân
khiến cho học sinh nắm bắt các sự kiện lịch sử một cách sai lệch, mơ
hồ là do các em không hứng thú, không tích cực trong khi học tập nên
không nắm được bản chất vấn đề.
2.2. Thực trạng đối với giáo viên.
Trong thực tế dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay có nhiều
giáo viên đã cố gắng đổi mới phương pháp dạy học lịch sử, biết kết hợp
một cách hài hòa giữa các nguyên tắc, phương pháp dạy học khác nhau
để làm cho bài giảng thêm phong phú, nâng cao hiệu quả bài học lịch
sử. Có nhiều giáo viên đã ý thức được vai trò của việc sử dụng các
nguồn tài liệu tham khảo bên ngoài đặc biệt là tài liệu lịch sử vào trong
giảng dạy để gây hứng thú cho học sinh đối với bộ môn.
Khi được hỏi " Theo thầy cô có cần thiết phải sử dụng tài liệu tham

khảo trong dạy học lịch sử dân tộc không?", 100% giáo viên đều cho là
cần thiết. Bởi vì: Sử dụng tài liệu tham khảo đúng cách, hợp lí không
chỉ góp phần làm cho bài học lịch sử thêm phần hấp dẫn mà còn góp
phần nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của giáo viên. Vì vậy,
nhều giáo viên lâu năm, có kinh nghiệm, tâm huyết với nghề đã đầu tư
thời gian tìm tòi và sử dụng các nguồn tài liệu tham khảo vào trong các
bài dạy lịch sử góp phần tạo hứng thú đối với học sinh và nâng cao hiệu
quả bài học.
Tuy nhiên thực tiễn phần lớn giáo viên đã có ý thức sưu tầm và sử dụng
tài liệu tham khảo vào dạy học lịch sử nhưng không thường xuyên và
chỉ mang tính chất minh họa. Một số ít giáo viên chưa biết cách khai
thác và sử dụng nguồn tài liệu này trong dạy học lịch sử.
Ở các trường phổ thông hiện nay tài liệu tham khảo thường được sử
dụng theo các hình thức sau đây: sử dụng trong các bài giảng lịch sử,
trong hoạt động ngoại khóa, trong kiểm tra Phương pháp được sử
dụng đối với tài liệu tham khảo khi đưa vào các bài giảng lịch sử rất đa
dạng như: Thông báo, tường thuật, miêu tả, giải thích, đàm thoại, phất
vấn. Điều đó tạo nên sự phù hợp với nội dung từng bài giảng, từng sự
kiện, hiện tượng lịch sử cụ thể . Đồng thời, sử dụng các phương pháp
như vậy còn có tác dụng phát huy sức tính độc lập, sáng tạo trong tưu
duy của học sinh, tạo điều kiện cho các em tích cực, chủ động lĩnh hội
kiến thức.
Tuy nhiên, vẫn còn nhiều giáo viên chỉ sử dụng SGK là tài liệu để
truyền đạt làm cho bài học trở nên khô khan, nhàm chán. Điều này một
phần do giáo viên chưa có khả năng, thiếu tích cực trong việc thu thập,
sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử. Một số ít giáo viên
không biết cách tích hợp các tài liệu tham khảo và sử dụng chúng cho
phù hợp với nội dung bài học. Một số giáo viên lại chỉ có thể sử dụng
tài liệu tham khảo trong việc minh họa bài giảng trên lớp mà chưa biết
cách khai thác các nội dung lịch sử được đề cập đến trong các tác phẩm

hoặc chưa chú ý đến việc học sinh làm bài tập ở nhà như sưu tầm, đọc
các tài liệu.
Như vậy đối với giáo viên hầu hết đều nhận thức được vai trò của việc
sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử song việc thu thập sử
dụng như thế nào trong từng bài học để có tác dụng đối với cảngười
dạy và người học thì còn có nhiều điều cần luận bàn. Vấn đề đặt ra là
phải có nhận thức đúng và có phương pháp sử dụng tài liệu tham khảo
hợp lí để việc dạy học sử đạt kết quả cao hơn làm cho các em yêu thích,
hiểu sâu sắc lịch sử dân tộc để định hướng đúng đắn cho hành động của
mình đối với lịch sử dân tộc.
2.3 Thực trạng đối với học sinh.
Là giáo viên trực tiếp giảng dạy bộ môn lịch sử ở trường trung học phổ
thông hơn tám năm, qua thực tiễn giảng dạy và bản thân đã tích cực
trong việc sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử, tôi nhận
thấy thực tiễn tâm lí, thái độ, nhận thức của học sinh đối với việc các
thầy cô giáo sử dụng tài liệu tham khảo trong các tiết dạy lịch sử.
Hầu hết các em đều rất hứng thú và chăm chú, tích cực xây dựng xây
dựng bài trong những gìơ học lịch sử mà giáo viên sử dụng nguồn tài
liệu tham khảo một cách hợp lí. Có nhiều học sinh đã phát biểu "
Những giờ học lịch sử của cô làm cho em vô cùng thích thú, em thấy
môn lịch sử không còn khô khan, dày đặc các sự kiện nữa mà lịch sử
trở nên gần gũi, như là hơi thở của cuộc sống vậy. Đặc biệt là những
tiết cô giáo đan xen giữa nội dung lịch sử và những câu chuyện những
ý kiến đánh giá nhận xét làm cho chúng em thấy dễ nhớ, dễ học và
hứng thú với mỗi tiết học".
Thực tế giảng dạy lịch sử gần 10 năm ở trường THPT tôi đã tiến hành
nhiều phương pháp trên cùng một bài học và so sánh cho thấy nhứng
tiết sử dụng tài liệu tham khảo liên quan đến nội dung bài học thì học
sinh rất chăm chú lắng nghe, thích thú trao đổi thảo luận, hứng thú với
những câu hỏi của giáo viên. Khi tiến hành điều tra ở lớp 10a5 năm học

2009-2010 với câu hỏi:"Em thấy như thế nào với những tiết giảng
lịch sử mà các thầy cô giáo sử dụng tài liệu tham khảo trong bài
học ? .93% học sinh cho là "hứng thú", 4% chọn "rất hứng thú" 3% cho
là "bình thường" và không có học sinh nào là không hứng thú.
Khi kiểm tra câu hỏi nhận thức sau tiết dạy về mức độ tiếp thu bài tại
lớp 10 a1 năm học 2011- 2012 thì có 93 % đạt khá giỏi và 7% trung
bình, không có yếu kém. Điều này chứng tỏ việc sử dụng tài liệu tham
khảo làm cho học sinh tiếp thu bài một cách mau chóng, nhớ lâu và
khắc sâu kiến thức.
Bên cạnh mặt tích cực thì vẫn có những hạn chế về nhận thức của học
sinh về việc sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử. Khi được
hỏi :'các em có hay đọc những tác phẩm có liên quan đến lịch sử
không ?" . Có tới 94% học trả lời là không hoặc ít khi đọc và nguyên
nhân của điều này là do các em ít có điều kiện đọc hoặc đến thư viện
để tìm hiểu những nguồn tài liệu này và thời gian học trên lớp và làm
bài tập đã chiếm quá nhiều thời gian của các em.
Đồng thời xu hướng chung hiện nay của học sinh là yêu thích các môn
học tự nhiên hơn khoa học xã hội. Học tập môn lịch sử chỉ là môn phụ
nếu lựa chọn môn lịch sử thì tương lai thi vào các trường đại học rất
hạn hẹp.
Từ thực tế giảng dạy cũng như qua trao đổi với đồng nghiệp về tình
hình sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử hiện nay cho thấy
việc sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử là cần thiết. Phần
lớn giáo viên đã ý thức được việc sưu tầm và sử dụng tài liệu tham
khảo để làm phong phú thêm bài học . Một số thầy cô đã sử dụng ở một
mức độ nhất định và đạt được hiệu quả bước đầu. Học sinh cũng rất
hứng thú và say mê với những tiết học có sử dụng tài liệu tham khảo.
Tuy nhiên việc sử dụng tài liệu tham khảo cũng còn nhiều hạn chế.
Làm thế nào để sử dụng tài liệu tham khảo vào trong giảng dạy có hiệu
qủa trên tất cả các mặt là không đơn giản. Nó đòi hỏi sự cố gắng, nổ

lực của mỗi giáo viên giảng dạy lịch sử.
Qua những vấn đề trình bày ở trên, cho thấy sự cần thiết phải sử dụng
tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông.
III. Giải pháp và tổ chức thực hiện.
3.1. Mục tiêu bài học:
3.1.1. Kiến thức
Sau khi học xong bài học, yêu cầu HS cần nắm được:
- Trước tình trạng khủng hoảng của chế độ phong kiến ở hai miền,nguy
cơ chia cắt đất nước càng gia tăng. Phong trào Tây Sơn, trong quá trình
đánh đổ các tập đoàn phong kiến đang thống trị, đã xóa bỏ tình trạng
chia cắt, bước đầu thống nhất lại đất nước.
- Trong quá trình đấu tranh của mình, phong trào nông dân còn hoàn
thành thắng lợi 2 cuộc kháng chiến ( chống Xiêm và chống Thanh) bảo
vệ nền độc lập dân tộc, góp thêm những chiến công huy hoàng vào sự
nghiệp giữ nước anh hùng của dân tộc
3.1.2. Tư tưởng, tình cảm:
- Giáo dục lòng yêu nước, đấu tranh cho sự nghiệp bảo vệ sự toàn vẹn
của đất nước.
3.1.3. Kỹ năng:
- Bồi dưỡng kĩ năng sử dụng bản đồ lịch sử.
- Bồi dưỡng kĩ năng phân tích, nhận định sự kiện lịch sử.
3.2. MỘT PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO
TRONG DẠY HỌC BÀI “ Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống
nhất đất nước, bảo vệ tổ quốc cuối thế kỉ XVIII ”
Sách giáo khoa là tài liệu học tập cơ bản của học sinh ở trường
phổ thông, nó được biên soạn theo chương trình bộ môn, giúp học sinh
nắm kiến thức cơ bản, hiện đại có khả năng phát huy khả năng tự học,
tự nghiên cứu và dể ôn tập, củng cố những kiến thức đã học trả lời các
câu hỏi và bài tập ở nhà. Song điều đó không có nghĩa là tất cả những
gì đã trình bày trong sách giáo khoa đều rõ ràng đầy đủ và cần thiết cho

học sinh nắm vững. Trong tiết học 45 phút giáo viên không thể nói hết
tất cả những gì sách giáo khoa đã viết mà cần phải lựa chọn kiến thức
cơ bản nhất, cần thiết nhất truyền thụ cho học sinh. Ngoài ra cần phải
luôn mở rộng lượng thông tin bằng những kiến thức bổ sung tức là phải
nghiên cứu, đọc thêm tài liệu tham khảo để làm cho bài giảng phong
phú, sinh động khắc sâu được kiến thức cơ bản.
Tài liệu tham khảo rất nhiều nhưng kết quả việc sử dụng tài liệu
tham khảo vào dạy học phụ thuộc nhiều vào việc tổ chức dạy học của
giáo viên. Nó phải xuất phát từ mục đích,yêu cầu của bài học, tuỳ thuộc
vào tình hình cụ thể mỗi lớp mà đưa nguồn tài liệu nào cho phù hợp và
đảm bảo hiệu quả giáo dục cao nhất.
Qua thực tiến giảng dạy ở trường phổ thông trong những năm
vừa qua, tôi đã sử dụng những phương pháp sau đây dể sử dụng tài liệu
tham khảo vào bài giảng góp phần nâng cao hiệu quả bài học lịch sử.
3.2. 1. Sử dụng tài liệu tham khảo để cụ thể hoá các sự kiện.
Thứ nhất khi dạy mục I: " Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất
đất nước cuối thế kỉ XVIII " Khi nói về tình hình nước ở thế kỉ XVIII
giáo viên có thể sử dụng đoạn tư liệu tham khảo sau đây: Theo một
giáo sĩ phương Tây, bấy giờ “ Gạo đắt như vàng, tình trạng đói khổ
bày ra lắm cảnh thương tâm khó tả, xác chết chồng chất lên
nhau.”đồng thời với phát vấn :”Vậy điểm nổi bật về tình hình nước ta ở
thế kỉ XVIII là gì”?
Qua nhận xét khách quan đó cho ta thấy dưới sự thống trị của chính
quyền phong kiến ở Đàng Trong, đời sống nhân dân cực khổ dẫn tới
mâu thuẫn giữa đại đa số nông dân với địa chủ và là nguyên nhân bùng
nổ các cuộc khởi nghĩa nông dân mà trong đó tiêu biểu là phong trào
Tây Sơn.
Thứ hai khi dạy phần kháng chiến chống Xiêm (1785), giáo viên sử
dụng đoạn văn miêu tả đoạn sông Rạch Gầm- Xoài Mút và nêu câu hỏi
“ Tại sao Nguyễn Huệ lại chọn Rạch Gầm- Xoài Mút làm trận địa

quyết chiến với quân Xiêm?”
“ Đoạn sông Mỹ Tho từ Rạch Gầm đến sông Xoài Mút dài chừng 7 km.
Lòng sông ở đây lại mở rộng hơn 1km, có chỗ đến trên dưới 2km. Với
đoạn sông dài và lớn như vậy, quân Tây Sơn có thể dồn hàng trăm
thuyền chiến của địch lại mà tiêu diệt.
Hai bên bờ sôngMỹ Tho ở quảng này có một số thôn xóm, nhưng bấy
giờ còn thưa thớt, cây cỏ còn rậm rạp là những chỗ giấu quân và mai
phục thuận lợi của bộ binh Tây Sơn.
Khoảng giữa Rạch Gầm và Xoài Mút, dòng sông Mỹ Tho có cù lao
Thớt Sơn. Đây là một bãi đất bồi, chu vi dài 5 dặm ( khoảng 6 km)nằm
hơi chếch về phía nam sông Mỹ Tho, đối diện với cửa sông Xoài Mút.
Bộ binh Tây Sơn bố trí trên cù lao có thể dùng đại bác bắn vào sườn
đội hình quân địch và sãn sàng tiêu diệt những tên liều lĩnh đổ bộ lên
để tìm đường tháo chạy. ”
Với địa hình trên bờ sông ở đây đáp ứng đầy đủ yêu cầu bố trí một thế
trận tiến công vận động lớn, cho phép quân Tây Sơn bao vây chặt rồi
chia cắt, tiêu diệt toàn bộ quân địch.
Thứ ba, khi trình bày về diễn biến trận Rạch Gầm – Xoài Mút, giáo
viên kết hợp với lược đồ để miêu tả:
“ Khoảng đầu canh năm ngày 19 tháng 1 năm 1785, đoàn thuyền chiến
của địch lọt vào trận địa mai phục của quân Tây Sơn ở Rạch Gầm và
Xoài Mút. Từ đây dòng sông mở rông quang đãng, đoàn thuyền địch
trên 300 thuyền lớn nhỏ xếp thành đội hình tiến nhanh về phía Mỹ Tho.
Khi đoàn thuyền đã vào hết trong khúc sông được chọn làm trận quyết
chiến, Nguyễn Huệ ra lện công kích.
Mở đầu trận đánh, hai đội thủy binh Tây Sơn từ Rạch Gầm, Xoài Mút
bất ngờ lao ra, chặn đánh hai đầu, dồn quân dịch vào vòng vây đã bố
trí sãn. Đồng thời đại bác của Tây Sơn từ hai bên bờ sông và cù lao
Thớt Sơn bắn xối xả vào khúc giữa đoàn thuyền địch lúc bấy giờ đang
bị ùn lại.

Bị chặn đầu khóa đuôi và bị hỏa lực quân Tây Sơn áp đảo từ đầu, quân
địch hết sức hốt hoảng và đội hình bị rối loạn. Ngay sau đó, những đội
thuyền chiến của Tây Sơn từ các vị trí mai phục xông thẳng vào đội
hình dang rối loạn của địch, chia nhỏ đoàn thuyền của chúng ra từng
mảng mà tiêu diệt. Quân Tây Sơn thủy bộ phối hợp với nhau, khép chặt
đánh kết thúc nhanh, gọn và đạt kết quả hết sức to lớn và oanh liệt.
Toàn bộ chiến thuyền của địch trên 300 chiếc đều bị đánh đắm và phá
hủy.”
Thứ tư, khi nhấn mạnh ý nghĩa của cuộc kháng chiến chống quân
Xiêm, giáo viên có thể nêu câu hỏi “ý nghĩa của chiến thắng chống
quân Xiêm là gì? ” và sử dụng nhận xét của các sử thần triều Nguyễn :
“ Người Xiêm từ sau cuộc bại trận năm Giáp Thìn, miệng tuy nói khoác
mà lòng thì sợ Tây Sơn như sợ cọp” Như vậy bằng chiến thắng vang
dội trong trận Rạch Gầm- Xoài Mút đã quét sạch quân xâm lược ra
khỏi đất Gia Định và làm tiêu tan tham vọng của vua Xiêm đối với
phần lãnh thổ cực Nam của nước ta.
Thứ năm, giáo viên có thể sử dụng tài liệu tham khảo để minh họa cho
sự tàn bạo của quân Thanh khi tiến hành xâm lược nước ta và đồng
thời là sự tiếp sức, sự ươn hèn, đốn mạt của vua Lê Chiêu Thống:
“ Bọn chúng kiếm mọi cách vu hãm những người lương thiện, áp bức,
cướp bóc những nhà giàu có, thậm chí giữa chợ, giữa đường cũng
cướp giật của cải, hãm hiếp đàn bà, không còn khiêng sợ gì cả ”.
“Nước Nam từ khi có đế, có vương đến nay, chua thấy bao giờ có ông
vua luồn cúi đê hèn như thế.”
Thứ sáu khi nói về kết quả của trận Ngọc Hồi- Đống Đa, giáo viên sử
dụng tài liệu tham khảo để minh họa: đồn Ngọc Hồi, cứ điểm phòng
ngự kiên cố nhất của quân Thanh bị phá vỡ. Một bộ phận quan trọng
quân địch bị tiêu diệt tại trận. Mô tả trận đánh này Hoàng Lê nhất thống
chí chép: “Quân Thanh chống không nổi, bỏ chạy toán loạn, giày xéo
lên nhau mà chết Quân Tây Sơn thừa thắng chém giết lung tung, thây

nằm đầy đồng máu chảy thành suối, quân Thanh đại bại.”
Đoạn nói về Tôn Sĩ Nghị khi nghe tin thất trận thì hết sức hoảng hốt,
như trong bản tấu gửi về triều đình nhà Thanh, ông ta cảm thấy “quân
giặc nhiều quá” quân Thanh thì bị “ Vây hãm bốn mặt, hắn sợ mất
mật” và “ngựa không kịp đóng yên, người không kịp mặc giáp, dẫn bọn
kỵ mã của mình chuồn trước qua cầu phao” Chủ tướng bỏ chạy “ Quân
sĩ các doanh nghe tin đều hoảng hốt, tan tác bỏ chạy, tranh nhau qua
cầu sang sông, xô nhau rơi xuống mà chết rất nhiều” Qua khỏi cầu
phao sang bờ Bắc sông Nhị, Tôn Sĩ Nghị lại sợ quân Tây Sơn lợi dụng
cầu phao đuổi theo. Chỉ lo bảo toàn tính mạng bản thân, viên bại tướng
đó không ngần ngại ra lệnh “ Cắt đứt cầu phao để chẹn phía sau”.
Hành động ích kỉ và tàn nhẫn của Tôn Sĩ Nghị đã làm cho hàng vạn
quân Thanh bị dòng nước sông Nhị cuốn trôi “ Cầu gãy người chết vô
kể, nước sông Nhị vì thế mà tắc nghẽn không chảy được”
Giáo viên kết luận : Bằng thắng lợi vẻ vang của cuộc kháng chiến, dân
tộc ta dưới sự lãnh đạo của Quang Trung đã đập tan mộng tưởng cướp
nước của phong kiến Mãn Thanh và âm mưu bán nước của bè lũ Lê
Chiêu Thống, giải phóng đất nước khỏi sự chiếm đóng của nước ngoài,
giữ vững nền độc lập, tự do của tổ quốc.
Việc sử dụng tư liệu tham khảo để xây dựng những đoạn tường thuật
như trên còn có tác dụng tích cực trong việc gây hứng thú cho học sinh,
góp phần làm cho bài giảng thêm phần sinh động chánh sự nhàm chán
trong khi học sử vì phải tiếp thu những con số, sự kiện khô khan thiếu
hình ảnh và biểu tượng
3. 2. 2. Sử dụng tài liệu tham khảo để phân tích, giải thích sự kiện,
hiện tượng lịch sử:
Thứ nhất, khi dạy mục I "Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống
nhất đất nước cuối thế kỉ XVIII" giáo viên có thể dùng câu hỏi sau để
khích sự tìm tòi của học sinh : em biết gì về quê hương và tên gọi của
Quang Trung- Nguyễn Huệ?

Sau đó giáo viên sử dụng tài liêu tham khảo để giúp các em hiểu thêm
về những vấn đề này. Tổ tiên của anh em Tây Sơn vốn ở làng Thái Lão
(huyện Hưng Nguyên- Nghệ An), hiện nay ở địa phương còn lưu
truyền truyền thuyết về anh em Tây Sơn. Trong bài về làng Thái Lão
có hai câu đầu:
“ Xã Thái Lão phát vương
Trai anh hùng tráng kiệt”
Giữa thế kỉ XVII, quân Nguyễn vượt sông Gianh bắt nhiều nông dân ở
Nghệ An, cưỡng bức vào khai hoang ở Đàng Trong.Tổ 4 đời của Tây
Sơn là 1 trong những nạn nhân đó.
Mọi tài liệu đều thừa nhận tổ tiên anh em Tây Sơn là họ Hồ. Nguyễn
Huệ lúc còn nhỏ gọi là chú ba Thơm (Hồ Thơm). Thầy giáo Hiếu ở
làng cho Thơm là hoa Huệ, Thơm nên đổi là Huệ, vì Huệ vẫn là Thơm
nhưng hay hơn.
Thứ hai, giáo viên dùng tài liệu tham khảo kết hợp với kênh hình để
phân tích vai trò của phòng tuyến Tam Điệp- Biện Sơn trong cuộc
kháng chiến chống Thanh. Theo kế sách của Ngô Thì Nhậm trước sức
mạnh ồ ạt của 29 vạn quân Thanh liền cho quân rút về Tam Điệp (Ninh
Bình) , Biện Sơn (Thanh Hóa). Quân ta lợ dụng địa hình lợi hại ở vùng
này, xây dựng thành một chiến tuyến vững chắc vừa có thể chặn đứng
cuộc tiến công quân địch vào phía Nam, vừa chuẩn bị địa bàn tập kết
cho đại quân và căn cứ xuất phát cho cuộc phản công sau này. Quang
Trung đã rất khen kế đó “Nén nhịn để tránh mũi nhọn của chúng, ta
chia quân ra trấn giữ các nơi hiểm yếu, bên trong thì kích thích lòng
quân, bên ngoài thì làm cho giặc kiêu căng, kế ấy rất đúng.”
Thứ ba, giáo viên kết hợp cả tài liêu tham khảo và câu hỏi “ Phân tích ý
nghĩa đoạn trích trong bài hiểu dụ của vua Quang Trung ”. Tại Thọ
Hạc (thị xã Thanh Hóa), Quang Trung làm lễ “thệ sư” và ra lệnh “ Bớ
chư quân, Phàm ai bằng lòng chiến đấu thì hãy vì ta giết sạch quân
giặc. Nếu ai không muốn thì hãy xem ta giết vài vạn ngươì trong một

trận, đó không phải chuyện hiếm lạ đâu”. Cũng trong buổi lễ tuyên thệ
trang trọng đó, Quang Trung đọc bài hiểu dụ tướng sĩ với những lời
tuyên bố đanh thép biểu thị cao độ ý chí độc lập, tựu chủ và quyết tâm
tiêu diệt địch:
Đánh cho để dài tóc,
Đánh cho để đen răng.
Đánh cho nó chích luân bất phản,
Đánh cho nó phiến giáp bất hoàn.
Đánh cho sử tri Nam quốc anh hùng chi hữu chủ
Theo nguyên văn chữ nôm của Quang Trung. Hai câu nói lên ý thức
đánh giặc để bảo vệ nền văn hóa dân tộc lâu đời, để giữ gìn những
phong tục tập quán của nhân dân. Hai câu giữa nói lên quyết tâm đánh
tiêu diệt khiến cho quân giặc không còn chiếc xe nào trở về, không còn
mảnh giáp nào nguyên. Câu cuối nghĩa là: đánh cho biết rằng nước
Nam anh hùng là có chủ.
Lễ “Thệ sư” ở Thọ Hạc là một hình thức động viên chính trị có tác
dụng bồi dưỡng thêm bước nữa ý chí, nghị lực và khí thế của quân đội,
nâng cao tầm vóc của quân đội lên ngang với yêu cầu của sứ mạng lịch
sử. Sách Lê quý ký sự mô tả không khí buổi lễ như sau: “Huệ vừa dứt
lời, chư quân dạ ran như sấm, rung động cả hang núi, trời đất đổi
màu. Rồi chiêng trống đồng thời khua vang, quân lính qấp đường ra
Bắc ”
Thứ tư, giáo viên dùng tài liệu để phân tích, chứng minh cho tài
nghệ dùng binh của Quang Trung trong phần tiểu kết cuối mục 2
“Kháng chiến chống Thanh”. Quang Trung là một nhân vật lịch sử đặc
sắc trong thế giới Đông Tây Kim Cổ. Sự xuất hiện của ông vào thế kỉ
XVIII là một kỳ thú, niềm tự hào của dân tộc Việt Nam. Tài năng xuất
sắc của Quang Trung được biểu hiện trên nhiều mặt: chính trị, văn hóa,
ngoại giao Đặc biệt về phương tiện quân sự, ông là một thiên tài xuất
chúng, một danh tướng trăm trận trăm thắng.

Những kẻ thù đương thời cũng phải thừa nhận đúng tầm vóc và
thiên tài của Nguyễn Huệ: Quân Nguyễn cho Nguyễn Huệ “Ứng biến
như thần” giặc Xiêm thua trận đầu năm 1785 coi Nguyễn Huệ là “
Tướng nhà trời” còn Tôn Sĩ Nghị nghe thấy ông đưa quân ra Thăng
Long thì “Sợ mất mật, bủn rủn chân tay ” và báo với Càn Long là do
bọn Lê Chiêu Thống “ Nghe tin Nguyễn Huệ thân hành đem binh đến
mất cả hồn vía, bỏ chạy, làm cả đội quân thiên triều cũng chạy theo”.
Trong nghệ thuật quân sự của người anh hùng áo vải thì yếu tố
thần tốc là nghệ thuật tiêu biểu, độc đáo. Năm 1788, Quang Trung hai
lần ra Thăng Long, lần đầu vào tháng 4 để phán xét tên phản bội Vũ
Văn Nhậm, đội quân có 150 voi với 100 võng thế mà đoạn đường từ
Phú Xuân ra Thăng Long chỉ chưa đầy 10 ngày.
Lần thứ hai – là cuộc phản công tiêu diệt quân xâm lược Thanh,
ra đi từ Phú Xuân vào ngày 22 tháng 12 năm 1788 đến 30 tháng 1789
đã vào Thăng Long chỉ mất 40 ngày. Bằng phương tiện vận chuyển thô
sơ, điều kiện đi lại hiểm trở khó khăn của nước ta vào thế kỷ XVIII,
trên hành quân lại vừa tuyển quân, bồi dưỡng sức chiến đấu, vừa đánh
địch trên hệ thống phòng thủ Thăng Long ở tuyến phía Nam, dày đặc
gần 100km.
Ví dụ tiêu biêu, vừa đến Tam Điệp, Quang Trung đã tuyên bố với
quân lính ở Bắc Hà: “ Lần này ta ra, thân hành cầm quân, phương
lược tiến đánh đã tính sãn. Chẳng qua 10 ngày có thể đuổi được người
Thanh”
.
3. 2. 3. Sử dụng tài liệu tham khảo để làm kết luận, chứng minh cho
một luận điểm khoa học.
Ví dụ khi chứng minh luận điểm đánh giá về công lao bước đầu
hoàn thành sự nghiệp thống nhất đất nước giáo viên có thể sử dụng
đoạn trích sau:
“Tuy còn dang dở, nhưng thực tế là phong trào Tây Sơn và vương triều

Quang Trung đã gạt bỏ được những cản trở lớn nhất của nền thống
nhất quốc gia- đó là tình trạng chia cắt Đàng Trong, Đàng Ngoài và
tình trạng phân quyền của những tập đoàn phong kiến đối nghịch”.
Đoạn trích trên đã đánh giá đầy đủ về sự nghiệp thống nhất đất
nước của Phong trài Tây Sơn. Đến thời Gia Long với việc lên ngôi
hoàng đế năm 1802, đó cũng là sự chín muồi của nền thống nhất, đất
nước liền một dải từ Bắc tới Nam, dưới sự lãnh đạo của một nhà nước
phong kiến chuyên chế tập trung.
Hay đánh giá về những chính sách tiến bộ của vương triều
Quang Trung ta có thể sử dụng một đoạn trong Chiếu lập học: “Nho
sinh và sinh đồ cứ đợi đến kỳ thi, hạng ưu thì tuyển vào, hạng kem, thì
bãi học ở trường xã còn như sinh đồ ba quan nhất thiết bắt về làm dân,
cùng dân chịu sưu dịch”
IV. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM
Tôi đã tiến hành trên hai đối tượng lớp 10a9,10a8 không sử dụng tài
liệu tham khảo kết quả như sau:
Lớp Sĩ số Giỏi Khá Trung bình Yếu Kém
10a8 45 0 10
22,3 %
19
42,2%
16
35,5%
0
10a9 44 1
2,3%
9
20,9%
20
46,5%

13
30,3%
0
và các lớp 10a1; 10a2; 10a3; 10a4 đưa tài liệu tham khảo và trong bài
dạy
đạt kết quả sau:
Lớp Sĩ số Giỏi Khá Trung bình Yếu Kém
10a1 40 13 23 4 0 0
32,5% 57,5% 10%
10a2 44 12
27,3%
22
50%
10
22,7%
0 o
10a3 45 9
20%
17
37,8%
19
42,2%
0 0
10a4 44 8
18,1%
20
45,4%
16
36,5%
0 0

C. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT
I. Kết luận
Để đạt kết quả cao trong giảng dạy bộ môn lịch sử có nhiều phương
pháp khác nhau, tuỳ thuộc vào từng bài học và đối tượng học sinh mà
người giáo viên nên lựa chọn phương pháp nào cho phù hợp vừa tạo
dược hứng thú cho học sinh vừa nâng cao hiệu quả chất lượng dạy học
bộ mộn. Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử là một trong
những phương pháp thường được sử dụng để tạo ra hứng thú cho học
sinh đối với bài học. Tuy nhiên để sử dụng thành công phương pháp sử
dụng tài liệu tham khảo giáo viên cần nắm vững những nguyên tắc của
bộ môn và đối tượng áp dụng.
Từ thực tế giảng dạy trong những năm vừa qua tại một trường
bán công mà điều kiện dạy và học còn gặp rất nhiều khó khăn nhưng
tôi đã cố gắng rất nhiều trong việc đưa nhiều phương pháp khác nhau
trên cùng một đối tượng dạy học. Việc sử dụng tài liệu tham khảo trong
dạy học bài “ Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước,
bảo vệ tổ quốc cuối thế kỉ XVIII” SGK lịch sử 10 chương trình chuẩn
đã cho tôi những thành công sau mỗi tiết dạy. Học sinh không còn thờ
ơ với những tiết học lịch sử mà các em thực sự hứng thú và say mê từ
đó tích cực học tập bộ môn.
II. Kiến nghị đề xuất:
*Kiến nghị đối với nhà trường:
- Có phòng học đa năng để giáo viên có thể sử dụng kết hợp nhiều
phương tiện dạy học một cách dễ dàng, hiệu quả.
- Có những chủ trương, biện pháp cụ thể động viên những giáo viên
ứng dụng những cách dạy sáng tạo, nâng cao chất lượng giờ dạy.
- Có thêm nhiều đầu sách tham khảo tạo điều kiện để giáo viên sử
dụng.
*Kiến nghị đối với Sở giáo dục và đào tạo:
- Thường xuyên có những lớp bồi dưỡng, học tập kinh nghiệm giảng

dạy đối với đội ngũ giáo viên.
Kinh nghiệm nhỏ này của tôi hy vọng có thể được chia sẻ với
đồng nghiệp. Tuy nhiên nó cũng còn có những hạn chế nhất định mong
được sự đóng góp của đồng nghiệp để sáng kiến này có thể áp dụng
rộng rãi trong dạy học hiện nay.

×