Luận Văn Cuộc vận động yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản ở Việt Nam đầu thế kỉ XX

Cuộc vận động yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản ở Việt
Nam đầu thế kỉ XX
MỞ ĐẦU
Đầu thế kỉ XX, châu Á thức tỉnh, phong trào cách mạng dân chủ tư sản ở
các nước thuộc địa và nửa thuộc địa như Iran, Thổ Nhĩ Kì, Trung Quốc, Ấn
Độ… mang một nội dung mới: Đấu tranh yêu nước giải phóng dân tộc kết hợp
đấu tranh giành quyền dân chủ.
Ở nước ta, vào những năm đầu thế kỉ XX, dưới tác động của chính sách
khai thác thuộc địa lần thứ nhất của thực dân Pháp, nền kinh tế - xã hội Việt
Nam có sự biến đổi. Nền kinh tế có tính chất tự nhiên, tự cấp, tự túc đã bị phá
vỡ, mặc dù chưa tan rã hoàn toàn. Nền nông nghiệp cổ truyền còn chiếm ưu
thế, nhưng một nền công thương nghiệp theo kiểu tư bản đã xuất hiện, thể
hiện một cảnh quan mới, khác lạ ở Việt Nam và hơn hẳn chế độ phong kiến.
Đồng thời, mâu thuẫn giữa nhân dân Việt Nam với thực dân Pháp ngày càng
sâu sắc.
Trước sự suy tàn của chế độ phong kiến và những yêu cầu mới của lịch
sử, những người yêu nước Việt Nam đã ý thức được sự lỗi thời của thiết chế
cũ về mọi mặt, họ nhận thấy rằng, “quan niệm trung quân ái quốc” của thời kì
Cần Vương không thể là con đường cứu nước, cứu dân được nữa. Đây là
những tiền đề cho sự hình thành một khuynh hướng cách mạng mới.
Đúng lúc, các tân thư, tân văn của Trung Quốc, Nhật Bản dội vào nước ta
đã giới thiệu những tư tưởng dân chủ tư sản của phương Tây dưới lăng kính
của các nhà tư tưởng lập hiến. Các học thuyết về nhân đạo, dân quyền của
những nhà tư tưởng trong trào lưu triết học ánh sáng Pháp thế kỉ XVIII cũng
truyền bá vào Việt Nam, được các sĩ phu yêu nước tiến bộ tiếp thu nồng nhiệt.
Trào lưu tư tưởng đó đã cổ vũ, hướng theo họ lí tưởng của cuộc Cách mạng
Pháp (1789), cuộc vận động Duy Tân (1898) và Cách mạng Tân Hợi (1911) ở
Trung Quốc, giúp họ đoạn tuyệt những tư tưởng quân chủ bảo hoàng, chuyển
1
sang tư tưởng dân chủ cộng hòa. Mặt khác, hơn 30 năm sau duy tân, Nhật Bản
đã trở thành một nước tư bản hùng mạnh, nhất là sau chiến thắng vang dội của

quân đội Nhật trong chiến tranh Nga – Nhật (1904-1905) càng củng cố niềm
tin của các sĩ phu yêu nước vào con đường cách mạng tư sản và họ đã dấy lên
một cuộc vận động yêu nước theo khuynh hướng này.
I. Hoàn cảnh lịch sử
1.1. Sự thất bại của phong trào yêu nước dưới ngọn cờ phong kiến và
những vấn đề đặt ra trong phong trào giải phóng dân tộc
Năm 1858, thực dân Pháp nổ súng chính thức xâm lược Việt Nam. Lúc
đầu, triều đình Huế cũng lãnh đạo quần chúng nhân dân đứng lên đấu tranh
chống Pháp để bảo về độc lập chủ quyền của đất nước. Đã có lúc chúng ta đã
giành được thắng lợi, đẩy thực dân Pháp vào thế bị bao vây khốn đốn. Song sự
bạc nhược, đớn hèn, thiếu kiên quyết, tư tưởng “thủ để hoàn” của vua quan
nhà Nguyễn đã khiến cho cuộc chiến của chúng ta từng bước bị thất bại. Thực
dân Pháp đã chớp lấy thời cơ, chiếm lấy từng phần lãnh thổ Việt Nam. Vớí
hiệp ước Nhâm Tuất (5/6/1862), hiệp ước Giáp Tuất (15/3/1874), hiệp ước
Hácmăng ngày (25/8/1883), hiệp ước Pa-tơ-nốt (6/6/1884), triều đình đã đi từ
từng bước đến hoàn toàn đầu hàng thực dân Pháp.
Trái ngược với triều đình Huế, phong trào đấu tranh trong quần chúng
nhân dân vẫn diễn ra rất mạnh mẽ và quyết liệt. Cuối thế kỷ XIX, phong trào
vũ trang chống Pháp dưới ngọn cờ Cần Vương do vua Hàm Nghi và Tôn Thất
Thuyết đứng đầu bùng nổ. Phong trào lan rộng ra khắp các địa phương, kéo
dài cho đến hết thế kỷ XIX, với các cuộc khởi nghĩa tiêu biểu như: khởi nghĩa
Ba Đình (1886-1887), khởi nghĩa Bãi Sậy (1883-1892), khởi nghĩa Hùng Lĩnh
(1887-1892), khởi nghĩa Hương Khê (1885-1896). Song phong trào Cần
Vương cuối cùng đã tàn lụi với sự thất bại của cuộc khởi nghĩa Hương Khê
(1896).
2
Sự thất bại các phong trào này, đã gây nên một không khí u ám báo trùm
trong phong trào giải phóng yêu nước Việt Nam. Sĩ phu văn thân ở thế hệ
trước bắt đầu bị phân hóa thành năm, bảy mảnh. Một số đã hy sinh trong
kháng chiến, trong một cuộc chiến không cân sức, không có lý tưởng vững

vàng. Một số khác bị bắt bớ, tù đày. Một số công khai quay trở về công tác với
địch… Thế nhưng, đến thời điểm này, do tình trạng phân hóa trong cơ cấu xã
hội Việt Nam xuất phát từ những chủ trương duy trì chế độ phong kiến lỗi
thời, lạc hậu gây ra nên hệ tư tưởng mới không có điều kiện nảy nở, truyền bá
từ bên ngoài vào. Trong điều kiện như vậy, cuộc dấu tranh yêu nước của nhân
dân ta nửa cuối thế kỷ XIX vẫn không có con đường nào khác là hướng tới
việc khôi phục lại chế độ cũ giống như mơ ước của Hàm Nghi, Tôn Thất
Thuyết được thể hiện dưới dạng một bài học kêu gọi nhân dân: “chuyển loạn
làm trị, chuyể ngụy làm an, khôi phục lại bờ cõi”. Người lãnh đạo tối cao cuối
thế kỷ XIX, vẫn là sĩ phu văn thân yêu nước.
Tuy vậy, cũng có không ít sĩ phu vẫn một long sắt son với sự nghiệp cứu
nước, cứu dân, ngày đêm trăn trở với câu hỏi: Vì sao dân tộc ta mất nước ?
Làm thế nào và đi theo con đường nào để cứu được nước. Tóm lại, cuối thể kỷ
XIX Việt Nam bước vào một thời kỳ xã hội lố lăng, vua là tượng gỗ, dân là
than trâu, mọi người dân bị tước hết quyền dân sinh, dân chủ tối thiểu. Người
nông dân bị cướp hét ruộng dất, công nhân bị bóc lột đến tận xương tủy.
Phong trào giải phóng dân tộc ở nước ta đang lâm vào tình trạng bế tắc, khủng
hoảng về một con đường cứu nước.
1.2. Những biến đổi về kinh tế - chính trị - xã hội Việt Nam cuối thế
kỉ XIX
1.2.1 Cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp
Năm 1897, Pôn Đu - me được cử làm Toàn quyền Đông Dương. Ngay
khi vừa đặt chân đến Đông Dương, y đã đưa ra chương trình hành động gồm 7
điểm, trong đó tập trung vào các vấn đề:
3
+ Hoàn thiện cơ cấu tổ chức hành chính trên toàn cõi và cho từng xứ ở
Đông Dương.
+ Sửa đổi chế độ tài chính, thuế khóa, xây dựng các thiết bị khai thác, tạo
điều kiện chắc chắn cho tư bản Pháp đầu tư vào Đông Dương.
+ Ổn định tình hình chính trị và quân sự, đồng thời khuếch trương ảnh

hưởng của Pháp ra khỏi vùng Viễn Đông, nhất là đối với các nước lân cận.
Để thực hiện chương trình trên, Dume đã cho thi hành một loạt chính
sách trên tất cả các mặt từ chính trị, kinh tế, xã hội đến quân sự, văn hóa, giáo
dục:
+ Về chính trị:
Chúng áp dụng triệt để chính sách chia để trị, “dùng người bản xứ trị
người bản xứ”. Tổ chức liên bang Đông Dương (thành lập từ năm 1887) tiếp
tục kiện toàn để chia rẽ nhân dân Đông Dương trong một cấu trúc thống nhất
giả tạo, xóa tên Việt Nam, Lào, Campuchia trên bản đồ thế giới. Chúng liên
kết với các thế lực phong kiến phản động ở Việt Nam để đàn áp về chính trị và
vơ vét, bóc lột về kinh tế.
Song song với việc tổ chức hành chính nhà nước là bộ máy quân sự, cảnh
sát, tòa án, nhà tù. Chúng ra sắc lệnh bắt thanh niên Việt Nam đi lính, lập lực
lượng lính khố xanh (6/1897), xây dựng lực lượng cảnh sát đặc biệt, lập sở
tình báo an ninh.
+ Về văn hóa giáo dục
Ngu dân về giáo dục, đầu độc về văn hóa là một trong những biện pháp
cai trị của thực dân Pháp. Mục tiêu của chính sách này là hướng vào việc xác
lập và duy trì vĩnh viễn ách thống trị của thực dân. Vì vậy, tùy theo yêu cầu về
chính trị mà ở từng giai đoạn cụ thể, thực dân Pháp đã cho thi hành những
chính sách về giáo dục khác nhau.
Song song với chính sách giáo dục nô dịch, thực dân Pháp còng cho thi
hành một số chính sách phản động về văn hóa nhằm phá hoại lòng tự hào dân
4
tộc, reo rắc tư tưởng tự ti trong nhân dân, duy trì nếp sống hủ lậu của xã hội cũ
và truyền bá nếp sống tư sản phương Tây không kém phần hủ bại.
+ Về kinh tế:
Trong chương trình khai thác thuộc địa lần thứ nhất (1897 – 1914), thực
dân Pháp đã chú trọng đẩy mạnh đầu tư vào Đông Dương (từ năm 1896 đến
năm 1914 đầu tư 514 triệu Phơrăng vàng dưới hình thức vốn nhà nước).

Ngoài việc vơ vét thóc gạo để xuất khẩu, bọn thực dân còn tăng cường
việc tước đoạt ruộng đất lập đồn điền. Khi nền nông nghiệp mang các yếu tố
tư bản chủ nghĩa xuất hiện thì tất yếu sẽ dẫn đến sự xuất hiện các cơ sở công
nghiệp chế biến và sản xuất hàng hóa. Các nhà máy xay xát, xay bột, nấu rượu
nối tiếp nhau mọc lên. Để có đủ lượng gạo xuất khẩu, thương nhân Pháp được
chính quyền thực dân giúp đỡ đã sử dụng mọi hình thức ép nông dân phải bán
rẻ cho chúng số lúa gạo ít ỏi của mình. Nông dân do đó bị kiệt sức, không còn
khả năng để cải tiến kĩ thuật canh tác.
Tình hình trên đã dẫn đến hậu quả là nông nghiệp Việt Nam vẫn ở
nguyên tình trạng độc canh, năng suất rất thấp mà lại phải đáp ứng nhu cầu
xuất khẩu cao, cho nên đời sống nhân dân, nhất là nông dân vô cùng bi đát.
Nền công nghiệp Việt Nam lúc này nằm trong tay nhà nước thực dân.
Hướng phát triển của nó đã được vạch sẵn là: “Chỉ giới hạn trong phạm vi sao
cho nền công nghiệp đó không tổn hại đến công nghiệp chính quốc. Nền công
nghiệp chính quốc phải được nền công nghiệp thuộc địa bổ sung chứ không bị
nền công nghiệp này phá hoại”. Nói cách khác, công nghiệp thuộc địa được đẻ
ra là để làm những cái mà công nghiệp Pháp không thể làm được, để cung cấp
những sản phẩm đến những nơi mà sản phẩm công nghiệp Pháp không đến
được.
Phần lớn hàng tiêu dùng phải nhập từ Pháp.
Do đó có thể nói rằng nền kinh tế Việt Nam đầu thế kỉ XX về cơ bản vẫn
mang nặng tính tự cung tự cấp. Các ngành thủ công do đó còn rất cần thiết.
5
Nhưng hàng hóa nhập từ Pháp ngày càng nhiều cùng với chính sách độc
quyền kinh tế của nhà nước thực dân đã làm cho nhiều ngành thủ công dân
gian gặp khó khăn. Hàng tiêu dùng cần thiết cho nhân dân hết sức khan hiếm.
Pháp độc chiếm thị trường Đông Dương, nắm nguồn thuế, độc quyền
thương mại, thuế quan, xuất nhập khẩu. Hai thứ thuế trực thu và gián thu tăng
mạnh. Nhiều thứ thuế mới được đặt ra để nuôi sống một số lượng quan lại
đông đúc, nhất là các quan chức Pháp lương cao, đồng thời góp tiền của để

hoàn chỉnh cơ sở kĩ thuật cho cuộc khai thác thuộc địa đại quy mô của Pháp.
Tất cả các vấn đề trên đây đã tác động mạnh mẽ đến xã hội Việt Nam,
làm cho xã hội đó bị lay động đến tận nền tảng của nó. Từ một nước phong
kiến tuy lạc hậu nhưng là một nước độc lập thống nhất, từ đây Việt Nam biến
thành một nước bị đô hộ, chia cắt với một xã hội thuộc địa nửa phong kiến, có
đổi mới nhưng không thật sự tiến bộ và cởi mở, ngược lại ngày càng bị lệ
thuộc vào đế quốc Pháp.
1.2.2. Tác động đến xã hội Việt Nam
Cuộc khai thác thuộc địa quy mô của thực dân Pháp cuối thế kỉ XIX, đầu
thế kỉ XX đã làm cho cơ cấu kinh tế Việt Nam có những chuyển biến quan
trọng. Phương thức bóc lột tư bản chủ nghĩa bắt đầu du nhập vào nước ta,
thâm nhập vào các khu vực kinh tế nông nghiệp, công nghiệp, thương nghiệp,
kết hợp với phương thức sản xuất phong kiến (do thực dân Pháp cố tình duy
trì) đã dẫn tới hình thành phương thức bóc lột thuộc địa, đảm bảo siêu lợi
nhuận tối cao cho thực dân Pháp và phong kiến tay sai. Trong bối cảnh đó, xã
hội Việt Nam từ đầu thế kỉ XX bắt đầu có sự thay đổi nhanh chóng.
- Các giai cấp cũ phân hóa. Nông dân và thợ thủ công bị bần cùng hóa và
phá sản hàng loạt.
Các giai cấp địa chủ được thực dân Pháp nâng đỡ nên thế lực kinh tế và
chính trị của giai cấp này tăng lên.
6
Ngoài địa chủ Pháp, địa chủ nhà thờ, địa chủ quan lại, địa chủ thường,
còn xuất hiện thêm các địa chủ kiêm công thương.
Địa chủ Việt Nam phát triển hơn trước, trở thành chõ dựa vững chắc cho
thực dân Pháp trong công cuộc khai thác thuộc địa và duy trì trật tự có lợi cho
chúng.
- Một số giai cấp và tầng lớp mới ra đời như giai cấp công nhân. Tuy
nhiên, giai đoạn này công nhân nước ta còn đang trong giai đoạn tự phát.
Sự ra đời của giai cấp công nhân Việt Nam trước giai cấp tư sản dân tộc
là một đặc điểm lịch sử, quy định những nét đặc thù sự phát triển của phong

trào cách mạng Việt Nam.
Ngoài giai cấp công nhân, còn xuất hiện tầng lớp tư sản và tiểu tư sản
thành thị. Vì bị thực dân Pháp chèn ép nặng nề, tư sản Việt Nam phát triển
chậm chạp về mọi mặt, chưa đủ điều kiện để hình thành một giai cấp. Tuy
vậy, sự phát triển của kinh tế tư bản chủ nghĩa nói chung và sự lớn lên của
tầng lớp tư sản dân tộc nói riêng đã trở thành cơ sở thuận lợi cho sự tiếp thu
các trào lưu tư tưởng cách mạng từ bên ngoài.
3. Sự thức tỉnh của Châu Á và sự truyền bá Tân thư, tân văn vào
Việt Nam
Sự thức tỉnh của Châu Á là khái niệm của Lênin đầu thế kỉ XX dùng để
chỉ những trào lưu tư tưởng muốn thoát khỏi chế độ phong kiến để vươn tới
những nền văn minh mới ở Châu Âu. Phong trào ấy bắt đầu ở Nga với xu
hướng cải tổ nhằm thủ tiêu chế độ Nga Sa hoàng, thiết lập chế độ tư bản chủ
nghĩa ở Nga. Sau đó trào lưu tư tưởng này xuất hiện ở Tây Ban Nha, Mianma,
Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia, Việt Nam, Nhật Bản… Khi nói tới sự thức
tỉnh của Châu Á, người ta hay nói đến Trung Quốc, Nhật Bản, trong đó có sự
xuất hiện của những cuốn sách, những tờ báo đề cập những vấn đề về kinh tế,
chính trị, tư tưởng của phương Tây.
7
Năm 1868, Nhật Bản tiến hành cuộc Minh Trị duy tân. Cuộc cải cách này
đã giúp Nhật thoát khỏi thân phận thuộc địa của tư bản phương Tây, và hơn
nữa còn nhanh chóng phát triển thành một cường quốc. Đặc biệt, năm 1905,
Nhật Bản đánh thắng Nga hoàng. Sự kiện này đã gây chấn động lớn đến các
nước Châu Á, làm xuất hiện trào lưu sùng bái Nhật, muốn học theo Nhật Bản.
Ở Trung Quốc, vào năm 1899, Lương Khải Siêu và Khang Hữu Vỹ đã
vận động vua Quang Tự tiến hành cuộc cải cách mà sách vở gọi là biến pháp.
Mở đầu cuộc vận động là chống lề thói phong kiến, vận động mở trường học,
thư quán, báo quán để tuyên truyền tư tưởng mới, dân chủ tiến bộ; khuyến
khích, chấn hưng nền kinh tế dân tộc. Những biện pháp này đã động chạm đền
quyền lợi của triều đình phong kiến Trung Hoa nhất là quyền lợi của phái Bảo

thủ do Từ Hy Thái hậu cầm đàu. Phái bảo thủ đã sử dụng quân đội, thậm chí
liên kết với tư bản nước ngoài, sử dụng vũ lực để đàn áp phái cải cách. Nhiều
người trong phái cải cách đã bị bắt, tra tấn, tù đày. Một số người chạy sang
nước ta. Họ đem theo tất cả tài liệu, tân thư tân văn vào. Đến lượt mình, các
nhà nho Việt Nam đón nhận rất hồ hởi. coi như món ăn tinh thần vô giá.
Cùng với ảnh hưởng của Nhật Bản, Trung Quốc, làn sóng Tân thư tràn
vào Việt Nam. Có thể khẳng định Tân Thư là một hiện tượng chung của các
nước Châu Á lúc bấy giờ trước nguy cơ bành trướng của chủ nghĩa tư bản chủ
nghĩa phương Tây. Nhưng do hoàn cảnh và các điều kiện của mỗi nước khác
mà sự du nhập Tân Thư và ảnh hưởng của loại sách đó đối với mỗi nước khác
nhau mà sự du nhập Tân Thư và ảnh hưởng của loại sách đó đối với mỗi nước
không giống nhau. Ở Việt Nam từ đầu thế kỉ XX, dưới ảnh hưởng của chính
sách khai thác thuộc địa lần thứ nhất của thực dân Pháp, cơ cấu kinh tế cũng
như cơ cấu xã hội đã có nhiều biến chuyển mới.
Từ đầu thế kỉ XX cho đến chiến tranh thế giới I, xã hội Việt Nam ở vào
buổi giao thời, xét về mặt phân hóa giai cấp, ngoài các giai cấp cũ của xã hội
phong kiến là địa chủ và nông dân đã bắt đầu hình thành những giai tầng mới.
8
Trước hết là giai cấp tư sản và giai cấp vô sản đang trong quá trình hình
thành. Cùng với sự mở mang đô thị và các bộ máy hành chính, sự nghiệp của
chính quyền thực dân, giai cấp tiểu tư sản thành thị cũng đã ra đời. Nhưng đó
là một giai cấp trung gian, phức tạp, không có hệ tư tưởng riêng, do đó không
có khả năng lãnh đạo cách mạng.
Thực dân Pháp cũng đã mở một số trường học. Nhưng trong thời gian
đầu thế kỉ, chúng chỉ mới nhằm đạo tạo một số công chức và kinh tế viên cấp
thấp. Do đó, tầng lớp trí thức Tây học chưa có mấy người.
Trong những điều kiện như trên, bộ phận có tinh thần yêu nước và tiến bộ
trong tầng lớp trí thức. Nho học đã được lịch sử giao cho một số nhiệm vụ
trong chức năng lãnh đạo cách mạng Việt Nam (nuôi dưỡng tinh thần yêu
nước của nhân dân, tố cáo tội ác của giặc, tiếp thu tư tưởng mới, đưa ra đường

lối cứu nước…). Vào thời điểm đầu thế kỉ, bộ phận này của tầng lớp trí thức
Nho học là những người có khả năng nhất trong việc vận động phong trào cứu
nước và học hỏi, tiếp thu các tư tưởng. Tự giác hay không tự giác, họ đã đảm
nhận sứ mệnh mà lịch sử đã giao cho họ trong buổi giao thời của xã hội.
Các nhà Nho yêu nước hồi đầu thế kỉ có nhược điểm cố hữu là được đào
tạo trong trường Nho học cũ kĩ, không biết tiếng nước ngoài nào khác ngoài
Trung Quốc, họ chỉ có thể tiếp xúc với tư tưởng mới qua các sách báo Trung
Quốc. Tình hình này chẳng những hạn chế họ rất nhiều trong việc tiếp thu cái
mới mà luôn đặt họ trước nguy cơ chỉ có thể tiếp thu được các học thuyết của
phương Tây đã bị “khúc xạ” qua tư tưởng của các tác giả và dịch giả Trung
Quốc.
Đối với các nhà Nho hồi đầu thế kỉ XX đã thấy sự lỗi thời của Nho giáo
và đang khao khát giải thích nhiều vấn đề có liên quan đến sự nghiệp giải
phóng dân tộc, Tân Thư đã có sức hút mãnh liệt.
Niềm say mê Tân Thư còn được kích thích thêm bởi tấm gương duy tân
của nước Nhật “đồng văn đồng chủng”, và bởi các sự kiện trên thế giới như
9
cuộc chính biến Mậu Tuất 1898 ở Trung Quốc, chiến tranh Nga – Nhật 1904 –
1905, Cách mạng Tân Hợi 1911.
Các nhà Nho Việt Nam yêu nước đầu thế kỉ XX đã say mê Tân Thư
không phải là để thỏa mãn lòng yêu thích cái mới lạ, mà là để tìm phương
sách giải quyết vấn đề dân tộc. Họ đã vận dụng các học thuyết mà họ tiếp thu
được từ Tân Thư vào sự nghiệp cứu nước. Tình hình Việt Nam lúc bấy giờ có
nhiều điểm khác Trung Quốc. Họ không rập khuôn máy móc những trào lưu
duy tân của Trung Quốc.
Tóm lại, tư tưởng tư sản đã được đưa vào Việt Nam từ những năm cuối
thế kỉ XIX sang đầu thế kỉ XX, thông qua các cuốn Tân Thư theo hai con
đường Trung Quốc và Nhật Bản. Những cuốn sách của Khang Hữu Vi, Lương
Khải Siêu, Đàm Tự Đồng, Nghiêm Phục… đề cập tới yêu cầu của cải cách thể
chế chính trị, tổ chức kinh tế, giáo dục xã hội… theo lối phương Tây. Đồng

thời còn có một số sách báo từ Nhật Bản tới của các tác giả Cát Điền Tùng
Âm, Phúc Trạch Dụ Cát… Dù còn thiếu hệ thống và sơ sài nhưng nó cũng là
chất men kích thích, có tác dụng giải tỏa những ràng buộc cũ trong suy nghĩ
và hành động, hâm nóng bầu nhiệt huyết của những người yêu nước thức thời
– tức bộ phận sĩ phu tiến bộ đầu thế kỉ XX – để bước vào thời kì mới.
II. Nội dung cuộc vận động yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư
sản ở Việt Nam đầu thế kỉ XX
1. Khuynh hướng “dân chủ tư sản” và sự biểu hiện của nó ở Việt
Nam
Khuynh hướng dân chủ tư sản là một khái niệm dùng để chỉ một hướng
đi của phong trào duy tân mà theo đó sẽ có sự định hướng về con đường giải
phóng và phát triển xã hội, đoạn tuyệt với chế độ quân chủ và hướng tới xã
hội tiến bộ hơn. Sự tiến bộ đó sẽ được tìm thấy trong các mô hình xã hội
phương Tây – cuộc cách mạng tư sản từ thế kỉ XVI – XVII. Nói cách khác,
10
khuynh hướng dân chủ tư sản là một hướng đi, thoát khỏi xã hội phong kiến
lạc hậu để xây dựng một xã hội tiến bộ theo mô hình phương Tây.
Khuynh hướng dân chủ tư sản ở Việt Nam tồn tại song song với các
khuynh hướng khác như khuynh hướng bảo hoàng. Khuynh hướng này còn
ảnh hưởng ở nước ta cho đến tận Cách mạng tháng Tám 1945. Biến thiên của
khuynh hướng dân chủ tư sản chịu sự chi phối của các màu sắc tư sản xuất
hiện ở nhiều nước xunh quanh lúc bấy giờ. Đó là khuynh hướng quân chủ lập
hiến. Nhật Bản là nước điển hình. Sau đó là Thái Lan, thực chất đó là thể chế
chính trị dung hòa giữa tư sản với phong kiến, nhưng quyền lực thực tế trong
tay giai cấp tư sản.
Ngoài ra, còn có thể chế cộng hòa. Đầu thế kỉ XX, có nước Trung Hoa
dân quốc thành lập sau Cách mạng Tân Hợi (1911).
Như vậy, khuynh hướng dân chủ tư sản ở Việt Nam xuất hiện như là một
nhu cầu khách quan tất yếu nhằm hướng tới thay thế xã hội quân chủ bằng
một thể chế cộng hòa tư sản, lúc đầu là quân chủ lập hiến rồi đến dân chủ cộng

hòa.
+ Khuynh hướng dân chủ tư sản bắt nguồn từ nhu cầu nội tại sự phát triển
của xã hội Việt Nam.
+ Xuất hiện từ nhu cầu của công cuộc giải phóng dân tộc. Nói cách khác,
khuynh hướng dân chủ tư sản vừa là mục tiêu, vừa là phương tiện để đi tới
độc lập. Điều này khác với cách mạng tư sản ở Châu Âu.
Sở dĩ có những đặc điểm như vậy là vì: các mầm mống tư bản tuy xuất
hiện từ sớm nhưng lại không có điều kiện phát triển. Những nhân tố mới
không đủ thắng thế lực cản của xã hội cũ. Đến khi nhà Nguyễn thắng Tây
Sơn, để duy trì, bảo vệ chế độ phong kiến đã làm cho những nhân tố TBCN bị
thui chột. Đến lúc nhà Nguyễn có sự biến đổi, nhận thức cần phát triển thì lúc
đó thực dân phương Tây xâm chiếm. Quá trình thực dân Pháp khai thác Việt
Nam, đã dựa trên nền sản xuất cũ cộng với khuynh hướng TBCN, tạo ra một
11
nền kinh tế lai căng để thu lợi nhuận. Xã hội Việt Nam vì thế không thể phát
triển tự do để tiến lên TBCN. Cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc đã đưa nước
ta quay trở lại quỹ đạo của nó.
Nghiên cứu chuyên đề là một trong những điều kiện để tiếp tục nghiên
cứu những khuynh hướng khác xuất hiện từ những năm 20 của thế kỉ XX, khi
xuất hiện khuynh hướng vô sản. Tuy nhiên, do những điều kiện đặc biệt của
lịch sử dân tộc, sự xuất hiện khuynh hướng dân chủ tư sản ở Việt Nam có
những nét hơi khác biệt so với khuynh hướng này ở các quốc gia khác như
Thái Lan, Trung Quốc, Nhật Bản.
Nghiên cứu chuyên đề này còn mở rộng thêm những kiến thức lịch sử thế
giới, soi rọi vào Việt Nam, so với Việt Nam để thấy được những nét tương
đồng và khác biệt.
Ví dụ: bắt đầu từ thế kỉ XVII, XVIII, CNTB đã xuất hiện, chiếm ưu thế ở
phương Tây, sang thế kỉ XIX, song song với quá trình xâm lược và đô hộ của
các nước tư bản phương Đông đã xuất hiện làn sóng đổi mới. Làn sóng này ở
cuối XIX, gọi là thời kì “Châu Á thức tỉnh” với sự chuyển biến mạnh mẽ về tư

tưởng xã hội ở Thổ Nhĩ Kì, Iran, Mianma, Thái Lan, Indonesia…, đặc biệt là
ở Ấn Độ, Trung Quốc và Nhật Bản.
Con đường đi tời dân chủ tư sản ở các quốc gia nói trên khác nhau nhưng
sau mấy thế kỉ bị kìm hãm bởi sự thống trị của chế độ quân chủ ở tất cả các
nước phương Đông nhìn chung hướng tới sự biến đổi chế độ chính trị - xã hội,
ít nhất những cải tạo xã hội cũ theo hướng tiến bộ.
Riêng ở Việt Nam, quá trình này được bắt đầu từ ảnh hưởng bên ngoài là
chính, còn những yếu tố nội tại chỉ có tác động kích thích những nhân tố kinh
tế TBCN chưa đủ mạnh đẻ tiến tới một cuộc CMTS như ở Châu Âu. Con
đường phát triển TBCN ở Việt Nam cũng có những quanh co ở một số điểm
như Thái Lan hay Nhật Bản. ở những nước này lựa chọn con đường TBCN
12
thể hiện trong chính sách của Nhà nước (Minh Trị, Rama) trong khi ở Việt
Nam mới chỉ là các phong trào xã hội do quần chúng tiến hành.
2. Nội dung cuộc vận động yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư
sản ở Việt Nam đầu thế kỉ XX
Như đã trình bày ở trên, luồng tư tưởng dân chủ tư sản sau khi vào nước
ta đã được các sĩ phu yêu nước tiến bộ tiếp nhận và họ đã khởi xướng lên một
cuộc vận động yêu nước. Nội dung cuộc vận động này được thể hiện ở ba mặt:
chính trị tư tưởng, kinh tế và văn hóa – xã hội.
2.1. Về tư tưởng chính trị
Thất bại của phong trào yêu nước theo ngọn cờ yêu nước cộng với những
trào lưu tư tưởng mới từ bên ngoài dội vào đã khiến các sĩ phu có sự thay đổi
về mặt tư tưởng chính trị. Vẫn hướng tới một mục tiêu chung là độc lập dân
tộc nhưng cách đi đến độc lập đã có sự đổi mới. Ở đây, chúng ta phải kể đến
hai nhà chí sĩ tiêu biểu cho hai xu hướng cách mạng khác nhau, đó là Phan
Bội Châu với xu hướng bạo động và Phan Châu Trinh với xu hướng cải cách.
a) Phan Bội Châu và xu hướng bạo động
Phan Bội Châu hiệu là Sào Nam, tự là Hải Thu, sinh năm 1867 tại quê mẹ
ở Sa Nam, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Cha là Phan Văn Phổ, một nhà nho

nghèo sống bằng nghề dạy học; mẹ là Nguyễn Thị Nhàn, một phụ nữ rất mực
hiền hậu.
Lúc còn thiếu niên, Phan Bội Châu nổi tiếng thông minh, học giỏi. Bảy
tuổi, học kinh truyện đã có thể sáng tác ra cuốn Phan tiên sinh chi luận ngữ để
đùa vui, chế giễu bạn bè. Mười ba tuổi, đã làm được thơ văn lối cận cổ, thi đỗ
đầu huyện, đến mười sáu tuổi đỗ đầu tỉnh nên có tên gọi là Đầu xứ San.
Phan Bội Châu sớm có tinh thần yêu nước. Vào lúc chín tuổi, khi cuộc
khởi nghĩa của Trần Tấn, Đặng Như Mai bùng nổ ở Nghệ Tĩnh, Phan Bội
Châu tập hợp bạn bè cùng trường “lấy ống tre làm súng, hột vải làm đạn, giả
cách chơi trò bình Tây”. Pháp đánh Bắc Kỳ lần thứ nhất (1883), Phan lúc đó
13
mười bảy tuổi, đã thảo hịch “Bình Tây thu bắc” để kêu gọi thân hào, nhân dân
đứng lên chống Pháp. Năm 1885, kinh đô Huế thất thủ, hưởng ứng Chiếu Cần
Vương của vua Hàm Nghi, thân hào xứ Nghệ nổi lên mạnh mẽ, Phan (19 tuổi)
đã lập “đội Thí sinh quân” gồm 60 người để ứng nghĩa.
Tiếp đó là năm dạy học, mở rộng giao du, tìm người đồng tâm, đồng chí,
bí mật liên lạc với các dư đảng Cần Vương và “vong mạng lục tâm” chuẩn bị
công cuộc cứu nước.
Phan ra bắc, vào Huế. Tại kinh đô, ông đã dùng văn tự kết giao với các
bậc sĩ phu tên tuổi, như Khiếu Năng Tĩnh, Đặng Nguyễn Cẩn, Nguyễn
Thượng Hiền… Chính nhờ sự giao du này, Phan đã tiếp xúc với các tân thư,
như “Thiên hạ đại thế luận” của Nguyễn Lộ Trạch, “Trung Đông chiến kỉ”,
“Phổ Pháp chiến kỉ”, “Doanh hoàn chí lược”… và tư tưởng thế giới của ông
bắt đầu hình thành.
Năm 1900, Phan đỗ thủ khoa (giải nguyên) kì thi Hương ở trường thi
Nghệ An. Sau đó, Phan Bội Châu chính thức bước vào cuộc đời hoạt động
cách mạng chiến đấu cho độc lập, tự do của dân tộc. Năm 1901, Phan đã tập
hợp lực lượng định đánh úp thành Nghệ An đúng vào lễ Quốc khánh nước
Pháp (14/7) nhưng không thành. Liền sau đó, Phan cùng Đặng Thái Thân đề
ra ba kế hoạch lớn:

1. Liên kết với dư đảng Cần Vương và các tráng kiện ở chốn sơn lâm,
xướng khởi nghĩa binh, mục đích là đánh giặc, phục thù với thủ đoạn bạo
động.
2. Tìm người dòng họ nhà vua lập làm minh chủ rồi ngầm liên kết với
những người có thế lực, tập hợp những người trung nghĩa ở Bắc Kỳ và Trung
Kỳ cùng nhau khởi sự.
3. Khi cần thiết sẽ phái người xuất dương cầu viện.
14
Mục đích: “Cốt sao khôi phục được nước Việt Nam, lập ra một Chính
phủ độc lập, ngoài ra chưa có chủ nghĩa gì khác”
1
.
Ba kế hoạch trên được xem là tiền thân của cương lĩnh chính trị của Duy
Tân Hội sau này.
So với người cùng thời, Phan Bội Châu sớm ý thức về vận mệnh đất nước
và cũng là một trong những sĩ phu đầu tiên đối đầu với các vấn đề liên hệ đến
Việt Nam như một "quốc gia quốc dân".
Ngay từ hồi chưa xuất dương, Phan đã từng đi chu du nhiều nơi trong
nước - miền Nam xứ Nghệ (quê Phan) từ Huế vào Nam Ngãi, Bình Phú, rồi
Gia Định, cho đến tận vùng Thất Sơn ở Châu Đốc; miền Bắc từ Nam Định, Hà
Nội, lên tận rừng Yên Thế của Đề Thám - nhằm tìm cách kết giao đặng mưu
đồ việc nước với những người có nghĩa khí, từ sĩ phu tới các "hảo hán" trong
giới "lục lâm giang hồ" sống ngoài vòng pháp luật. Trong thời kỳ Đông Du
(1905-1909), hàng ngày tiếp xúc và lo việc ăn học cho các thành viên từ Nam
chí Bắc, Phan ý thức sâu sắc về tình trạng thiếu đồng thuận giữa người Việt
với nhau do một lý do khá đơn giản: đây là lần đầu tiên các thanh niên này có
dịp tiếp xúc, đối thoại và sinh hoạt với nhau. Trong Việt nam quốc sử khảo
(1908), Phan nêu lên 5 điều khiếm khuyết trong dân trí nước ta: hay nghi kỵ
lẫn nhau, coi trọng những điều xa hoa vô ích (như trong việc hôn nhân, cúng
bái, v.v ), biết lợi mình chứ không biết hợp quần, tiếc của riêng mà không

nghĩ đến lợi chung, biết thân mình mà không nghĩ đến việc nước [4]. Ý thức
"quốc gia quốc dân" trong tư tưởng cũng như hành động của Phan phải nói là
một sự đề kháng đối với chính sách "chia để trị" của chính quyền đô hộ, khác
hẳng với đầu óc địa phương hẹp hòi thường thấy ngay ở các nhân vật tai to
mặt lớn trong nước lúc bấy giờ. Bình tĩnh mà nói, bệnh chia rẽ, óc địa phương
không chỉ do chính sách cai trị của người nước ngoài, bởi lẽ ngay khi người
Việt nắm lấy vận mệnh đất nước, vẫn không thấy những biện pháp tích cực
1
Phan Bội Châu – Niên biểu, 1957, H: Văn – Sử - Địa, Hà Nội, tr 33.
15
nhằm khắc phục tư tưởng cục bộ "ăn cây nào, rào cây ấy" hay tình trạng "phép
vua thua lệ làng". Đóng góp của Phan trên mặt này ngay từ hồi đầu thế kỷ
đúng là một điểm son đáng trân trọng, cần được ghi nhớ.
Sau Cách mạng Tân Hợi ở Trung Quốc (1911), tư tưởng của Phan Bội
Châu đã có sự chuyển biến từ quân chủ sang dân chủ. Cụ nhận thấy sự lỗi thời
lạc hậu của chế độ phong kiến và muốn thay thế nó bằng thể chế cộng hòa tư
sản. Sự chuyển biến tư tưởng này được đánh dấu bằng việc thành lập tổ chức
Việt Nam Quang phục hội (1912) Tôn chỉ "độc nhất" của Quang phục Hội là
"khôi phục nền độc lập của Việt Nam" và thành lập một nước "cộng hòa dân
quốc". Nói một cách khác, với sự thành lập của Quang phục Hội, lần đầu tiên
trong lịch sử Việt Nam chủ nghĩa quân chủ đã bị phủ nhận và chủ nghĩa dân
chủ "được xác định". Dĩ nhiên Phan Bội Châu đã đóng vai trò quan trọng
trong sự chuyển hướng đường lối của Quang phục Hội. Cho dù việc thay đổi
"ngọn cờ quân chủ" (mà Phan Bội Châu đã đề cao để chống Pháp lúc xuất
dương) thành lá cờ dân chủ phần nhiều là do ảnh hưởng của Cách mạng Tân
Hợi (1911) ở Trung Quốc, nhưng trong bối cảnh lịch sử nửa đầu thế kỷ XX ở
Việt Nam, sự kiện này có ý nghĩa như một khúc nhạc dạo đầu báo hiệu sự cáo
chung của chế độ quân chủ ở nước ta mà trên thực tế sẽ xảy ra trong quá trình
ba, bốn mươi năm sau đó.
Chủ trương cứu nước xuyên suốt trong tư tưởng của Phan Bội Châu, đó

là tiến hành đấu tranh bằng con đường bạo động. Lật đổ chính quyền thuộc địa
Pháp bằng phương tiện võ trang (quân sự), đối với Phan, là phương cách duy
nhất để lấy lại độc lập cho Việt Nam. Tuy nhiên, Phan cho rằng người Việt tự
mình không địch nổi người Pháp, do đó phải cậy vào một cường quốc khác.
Sở dĩ Phan và các đồng chí trong Duy Tân Hội chọn Nhật Bản để cầu viện vì
Nhật là nước "đồng văn đồng chủng" mà lại vừa mới thắng Nga. Sau khi bị
nhà đương cuộc Nhật trục xuất khỏi Nhật, Phan chuyển hướng, muốn liên kết
với các nước "đồng bệnh" - trước hết là Trung Quốc - chống lại "cường
16
quyền". Tuy nhiên, suốt đời Phan không rời chủ nghĩa Liên Á, tin rằng nếu
không có sự giúp đỡ của các nước "đồng văn đồng chủng" như Trung Quốc,
Nhật Bản thì Việt Nam không thể nào lấy lại độc lập.
Nhận thức về quan hệ quốc tế của Phan vừa lỗi thời vừa rất chủ quan. Có
thể nói một trong những lý do khiến Phan thất bại là vì mặc dầu đứng trong tư
thế người lãnh đạo một phong trào chống Pháp, Phan không bao giờ có ý định
tìm hiểu về người Pháp và nước Pháp. Theo phương châm ngày xưa "kẻ thù
của địch là bạn ta", Phan ngỏ ý cầu viện một cách bừa bãi với các nước mà
Phan coi là có quyền lợi xung đột với Pháp lúc bấy giờ: Đức, Nga, và đặc biệt
là Trung Quốc và Nhật Bản. Phan cả tin và chủ quan về những "nước bạn", rồi
với trạng thái tâm lý được diễn tả và châm biếm qua câu ca dao "Thương thì
thương cả đường đi, ghét thì ghét cả tông chi họ hàng" (hoặc "Thương thì trái
ấu cũng tròn, không thương trái bồ hòn cũng méo"), Phan tưởng rằng những
"nước bạn" sẽ là những đồng minh muôn thuở, bất luận trong tình huống nào
và vô hình trung cho rằng "Pháp là nước duy nhất có ý đồ xâm chiếm Việt
Nam". Vì Phan hoạt động trong giai đoạn mà ý thức hệ (hệ tư tưởng) chính trị
chưa chia phối hàng ngũ người Việt trong nước cũng như hải ngoại, nên mặc
dầu những thuật ngữ Phan dùng có thể khác những thuật ngữ của các thế hệ
sau, nhưng phải nói trạng thái tâm lý nói trên vẫn thể hiện đậm nét trong quan
niệm đối ngoại của Việt Nam ít ra mãi cho đến gần đây.
Chủ trương bạo động của Phan Bội Châu tùy thời điểm có mức độ khác

nhau. Chẳng hạn, sau khi sang Nhật để xin viện trợ quân sự chống lại Pháp,
Phan gặp Lương Khải Siêu, và sau khi nghe lời khuyên chí tình của họ Lương,
Phan mới chuyển hướng sang việc gửi thanh niên sang Nhật du học. Qua bút
đàm, Lương khuyên Phan: "Quý quốc chớ lo không có ngày độc lập, mà chỉ
nên lo quốc dân không có đủ tư cách độc lập Thực lực của quý quốc là dân
trí, dân khí và nhân tài". Mặc dầu thời kỳ Đông Du là khoảng thời gian mà
chính Phan xem là "đắc ý" nhất trong đời, Phan vẫn còn vương vấn với
17
khuynh hướng "bạo động" nên cũng không hết lòng tin tưởng vào vai trò của
giáo dục. Sau khi bị trục xuất khỏi Nhật (1909), bôn ba sang Xiêm, rồi cuối
cùng trở về Quảng Đông thành lập Quang phục Hội (1912), Phan chủ trương
"bạo động kịch liệt" nhằm "tìm cái sống trong muôn vạn cái chết" và những
mong bạo động sẽ là "môi giới để cải lương giáo dục"!
b) Phan Châu Trinh và xu hướng cải cách
Trong lúc phong trào Đông Du và những hoạt động của Duy Tân hội diễn
ra sôi nổi thì Phan Châu Trinh và một số sĩ phu yêu nước khác như Huỳnh
Thúc Kháng, Trần Quý Cáp… chủ trương tiến hành một phong trào Duy Tân
nhằm vận động cải cách kinh tế, văn hoá, xã hội và gắn liền với việc động
viên lòng yêu nước, căm thù giặc, đấu tranh cho dân tộc thoát khỏi ách thống
trị của ngoại xâm. Người đại diện tiêu biểu nhất cho xu hướng này là Phan
Châu Trinh.
Phan Châu Trinh hiệu là Tây Hồ, biệt hiệu Hi Mã, sinh năm 1872 ở làng
Tây Lộc, huyện Tiên Phước, phủ Tam Kì, tỉnh Quảng Nam. Cha ông là Phan
Văn Bình – một võ quan nhỏ, đã từng tham gia phong trào Cần Vương Quảng
Nam với chức chuyển vận sứ, phục trách việc quân lương. Phan Châu Trinh
theo cha tập võ nghệ. Năm 1887, Phan Văn Bình bị kẻ xấu sát hại.
Năm 1892, Phan Châu Trinh bắt đầu đi học. Ông nổi tiếng học giỏi. Năm
1900, Phan Châu Trinh đỗ cử nhân, năm sau (1901), đỗ Phó bảng. Năm 1902,
ông học trường Hậu bổ rồi ra làm quan với chức Thừa biện bộ Lễ, nhưng tâm
trạng chán nản cảnh quan trường ô nhục. Tại kinh đô Huế, ông giao du với

nhiều người có tư tưởng canh tân, như Thân Trọng Huề, Đào Nguyên Phổ, Vũ
Trọng Hàm… được đọc “Thiên hạ đại thế luận” của Nguyễn Lộ Trạch, các
“tân thư” giới thiệu tư tưởng duy tân của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu,
các học thuyết về dân quyền của Rút xô, Môngtexkiơ , phong trào Duy Tân ở
Nhật Bản, cách mạng ở Pháp, Mỹ.
18
Tháng 7/1904, Phan Châu Trinh gặp Phan Bội Châu và hai người trở
thành đôi bạn tâm phúc. Cuối năm này, Phan Châu Trinh lấy cớ phải về chăm
lo việc thờ phụng tổ tiên thay cho anh cả đã mất, ông đã từ quan về quê. Từ
đó, ông dốc lòng vào công cuộc cứu nước.
Về đường lối cứu nước, Phan Châu Trinh thẳng thắn và kiên trì bảo vệ
quan điểm của mình là chưa đặt việc khôi phục chủ quyền quốc gia, độc lập
dân tộc thành một nhiệm vụ trước mắt, mặc dù ông rất đau xót cảnh người
Pháp ngược đãi người Việt Nam. Mặt khác, Phan Châu Trinh còn phản đối
việc dùng vũ lực để giành độc lập dân tộc quốc như cầu viện bên ngoài “Bất
bạo động, bạo động tắc tử, bất vọng ngoại, vọng ngoại giả ngu).
Theo Phan Châu Trinh, nhiệm vụ cấp bách của dân tộc ta là:
- Chấn dân khí: Thức tỉnh tinh thần tự lực tự cường, làm cho mọi người
giác ngộ được quyền lợi của mình, xoá bỏ nọc độc chuyên chế. Vì vậy, ông
chủ trương: “Không cần hô hào đánh Pháp, chỉ nên đề xướng dân quyền, dân
đã giác ngộ quyền lợi của mình, bấy giờ mới có thể dần dần mưu tính đến việc
khác.
- Khai dân trí: Bỏ lối học tầm chương trích cú, mở trường dạy chữ Quốc
ngữ, kiến thiết khoa học thực dụng, bài trừ hủ tục, xa hoa, tuyên truyền lối
sống tiết kiệm, văn minh.
- Hậu dân sinh: Chăm lo đời sống cho nhân dân bằng việc phát triển kinh
tế, chỉ con đường làm ăn cho dân, như khẩn hoang làm vườn, lập hội buôn,
sản xuất hàng nội hoá.
Đây chính là tiền đề để tiến đến giải phóng dân tộc.
Để thực hiện các mục tiêu trên, Phan Châu Trinh yêu cầu chính quyền

thuộc địa sửa đổi chính sách cai trị hiện hành để có thể giúp nhân dân Việt
Nam từng bước tiến đến văn minh (ỷ Pháp cầu tiến bộ). Tuy vậy, ông đề cao
phương châm “Tự lực khai hoá”, vận động những người cùng chí hướng thức
tỉnh dân chúng, tuyên truyền tư tưởng dân quyền, vận động mở trường học
19
theo lối mới, hô hào phát triển công, nông, thương nghiệp, cải cách phong tục,
chống lề thói phong kiến cổ hủ.
Với phương châm đã xác định, Phan Châu Trinh cùng với Huỳnh Thúc
Kháng, Trần Quý Cáp đi khắp tỉnh Quảng Nam, vào các tỉnh phía nam (đến
Phan Thiết) để hô hào duy tân cải cách. Ông lại ra Bắc, đến căn cứ Phồn
Xương, Yên Thế tìm gặp Hoàng Hoa Thám.
Năm 1906, nghe tin Phan Bội Châu cùng Cường Để xuất dương sang
Nhật, Phan Châu Trinh cũng định ra nước ngoài để tìm gặp Phan Bội Châu,
nhưng khi đến nhà Lưu Vĩnh Phúc ở Quảng Đông, ông đã gặp Phan Bội Châu
ở đây. Hơn 10 ngày ở Quảng Đông, hai ông đã cùng bàn bạc việc nước. Phan
Châu Trinh tán thưởng bài Khuyến quốc dân tự trợ du học văn của Phan Bội
Châu và xem chương trình hoạt động của Duy Tân hội, ông không nói gì. Ông
chỉ “… cực lực đả kích vua quan, gọi họ là “độc phu dân tặc”, hại nước hại
dân, hình như không đập tan được nền quân chủ thì dù có khôi phục được
nước cũng không phải là hạnh phúc của dân”
1
.
Trung tuần tháng 3 năm 1906, Phan Châu Trinh cũng sang Nhật với Phan
Bội Châu và Cường Để, trọ tại “Bính Ngọ hiên”. Thượng tuần tháng 4, Phan
Châu Trinh cùng đi Đông Kinh với Phan Bội Châu, nhờ Phan Bội Châu giới
thiệu, Phan Châu Trinh đã tiếp xúc với nhiều chính khách Nhật Bản, tham
quan các trường học, khảo cứu tình hình giáo dục, chính trị Nhật Bản.
Giữa tháng 5/1906, Phan Châu Trinh về nước. Ngày 15/8/1906, ông gửi
cho Toàn quyền Bô (Beau) một bức thư bằng chữ Hán thường được gọi là
“Đầu Pháp Chính phủ thư” (Thư gửi Chính phủ Pháp). Trong thư, Phan Châu

Trinh cực lực lên án bọn quan trường, hủ bại, hà hiếp, tham nhũng, bóc lột
nhân dân, tố cáo thực dân Pháp dung dưỡng bọn quan lại, quy trách nhiệm cho
thực dân Pháp về sự lạc hậu, bế tắc của Việt Nam lúc bấy giờ. Ông yêu cầu
Chính phủ Pháp phải “Đổi chính sách đi, kén chọn người hiền tài trao cho
1
Phan Bội Châu toàn tập, tập 6, H: Thuận Hoá, Huế, 1990, tr 114.
20
quyền bính, lấy lễ mà tiếp, lấy thành mà đãi, cùng nhau lo toan việc dấy lợi,
trừ hại ở trong nước, mở đường sinh nhai cho dân nghèo, rộng đường ăn nói
cho thân sĩ, báo quan cho mở rộng để thông đạt tình dân, phạt cho nghiêm
minh để khuyên răn quan lại, còn đến những việc đổi pháp luật, bỏ khoa cử,
mở trường học, đặt toà tu thư, dạy lớp sư phạm cho đến học công thương, học
kĩ nghệ và các ngạch sưu thuế đều cải lương dần dần”
Cùng với việc gửi thư cho Toàn quyền Bô, Phan Châu Trinh đẩy mạnh
việc “Tự lực khai hoá”. Ông đã gặp các sĩ phu ở Hà Nội (Lương Văn Can,
Nguyễn Quyền…) bàn việc mở tại Hà Nội một trường học theo gương
“Khánh Ứng nghĩa thục” của Nhật Bản.
Tháng 7/1907, Phan Châu Trinh tham gia giảng dạy ở Đông Kinh Nghĩa
Thục.
Trong tư tưởng cách mạng Phan Châu Trinh, ông thường đề cao hiến
pháp, coi đó là công cụ pháp lý để hạn chế quân quyền độc tôn và hà lạm của
chế độ quần chủ chuyên chế phương Đông. Ông nói: "lấy theo ý riêng một
người hay một triều đình mà trị một nước, thì cái nước ấy không khác gì một
đoàn chiên, được ấm no vui vẻ hay là phải đói lạnh khổ sở, là tuỳ theo lòng
rộng hay hẹp của người chăn chiên. Còn như theo cái chủ nghĩa dân trị, thì tự
quốc dân lập ra hiến pháp, luật lệ, đặt ra các cơ quan để lo chung cho mọi
người "1
Lấy mẫu mực là nền dân chủ ở nước Pháp lúc bấy giờ, ông phân tích
quan hệ giữa Tổng thống và Nghị viện đặt trên cơ sở Hiến pháp.
Chính Hiến pháp xây dựng và bảo vệ sự ổn định của chế độ dân chủ pháp trị:

"Khi Tổng thống đã được bầu cử rồi, thì phải thề trước hai viện ấy: "Cứ giữ
theo hiến pháp dân chủ, không phản bạn, không theo đảng này chống đảng
kia, cứ giữ công bình, nếu có làm bậy, thì dân nó truất ngay. Trước thì có
Macmahon, sau thì có Mil1erand bị cách chức cũng vì vi phạm hiến pháp"2.
21
Phan Châu Trinh là một nhà yêu nước lớn, đồng thời với Phan Bội Châu
nhưng biện pháp cứu nước của hai ông không giống nhau, nhất là con đường
thực hiện giành lại chủ quyền cho quốc gia, giải phóng dân tộc
Nếu Phan Bội Châu yêu nước bằng chủ trương bạo động để giành độc lập, thì
Phan Chu Trinh trái lại, ông phản đối chủ trương bạo động cách mạng và đi
cầu viện nước ngoài để giành độc lập. ông muốn nhờ vào chính quyền thực
dân Pháp mà làm chính trị công khai để “Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân
sinh", để từ đó giành lại chủ quyền cho đất nước, tự do, hạnh phúc cho nhân
dân.
Chủ trương cơ bản của Phan Chu Trinh là: "ỷ Pháp cầu tiến bộ" tức là
dựa vào thực dân Pháp mà cầu tiến bộ để từ đó tranh đấu với Pháp về các mặt
kinh tế, văn hoá, chính trị. Chủ trương ấy gọi là "Pháp - Việt đề huề". Nhận
xét về tư tưởng của Phan Chu Trinh, trong Phan Bội Châu niêu biểu, Phan Bội
Châu đã viết: "Cụ thì muốn đánh đổ quân chủ, mà cốt vun trồng lấy nền tảng
dân quyền, dựa vàn Pháp mà đánh đổ quân chủ. Còn ý tôi thì trước muốn đánh
đổ người Pháp, chờ nước mình độc lập rồi, mới bàn đến việc khác. Vì thế mà
đương lúc đánh với Pháp, phải lợi dụng quân chủ ( ) Cụ thì muốn đi theo lối
dựa Pháp đánh đổ vua, tôi ưng đi theo lối bài Pháp phục Việt, sở dĩ mâu thuẫn
với nhau là vì thể”3.
Phan Chu Trinh đề xướng và lãnh đạo phong trào Duy Tân. Ông có ý
định thiết lập ở Việt Nam một chế độ dân chủ tự trị. Tự trị nghĩa là tách khỏi
sự cai trị của thực dân Pháp. Trong Pháp - Việt liên hiệp hậu chi tân Việt
Nam, Phan Chu Trinh viết: 'Tôi đã chủ trương tự trị, tin cậy Pháp. Đã muôn
cậy Pháp ắt không lợi dung lòng dân oán Pháp (…). Tôi đã chủ trương cậy
Pháp thì thủ đoạn không thể do tự trị mà ra. Tự trị cũng chẳng là việc dễ lắm

đâu, việc hỏng ắt cũng chết…” 4.
Như vậy, chủ trương của Phan Chu Trinh là dựa vào Pháp để tự trị, còn
Phan Bội Châu thì bài Pháp để độc lập. Mặc dù Phan Chu Trinh chưa có lần
22
nào giải thích rõ ý nghĩa của chế độ "tự trị" ấy, nhưng qua con đường tranh
đấu của ông cũng cho phép xác định được nội dung "tự trị" ấy là tự cai trị
mình, tách khỏi sự thống trị của thực dân Pháp, tự trị cũng nguy hiểm như độc
lập. Cho nên một tài liệu của Phủ Toàn quyền Đông Dương đã viết: "Mặc dầu
khuynh hướng có vẻ khác nhau ở bên ngoài như thế, người ta vẫn phải công
nhận rằng các hoạt động kia khớp với nhau chặt chẽ và đều nhằm mục đích
cuối cùng là đánh đuổi người nước ngoài đi".
Phan Chu Trinh kịch liệt phản đối chế độ quân chủ mà ông gọi là "quân
trị" và đòi thực hiện chế độ cộng hoà tư sản mà ông gọi là "dân trị".
Ông giải thích "Quân trị chủ nghĩa tuy có pháp luật mặc lòng, nhưng cứ
tự tay ông vua lập ra, chứ còn dân thì chẳng biết gì hết. Vậy cho nên khi nào
gặp một ông vua thông minh, anh hùng, hiểu rõ cái sự quan hệ dân với nước là
thế nào mà trừng trị những cái lũ tham quan, lại nhũng để dân được yên lặng
làm ăn, thì dân giàu nước mạnh ”6 . Ông cũng nói: "Nhân trị nghĩa là cái
phép luật thi hành rộng rãi hay là nghiêm ngặt là tuỳ theo cái lòng vui, buồn,
thương ghét của một ông vua mà thôi, còn pháp luật tuy có cũng như không"7.
Phan Chu Trinh cho rằng bên Châu Âu, người ta đã thực hành từ lâu rồi chính
thể "Quân dân cộng trị mà Tàu dịch là quân chủ lập hiến", tức như chính thể
"nước Anh, nước Bỉ, nước Nhật đang theo hiện nay".
So sánh, ông khẳng định: " cái chủ nghĩa dân trị hơn cái chủ nghĩa
quân trị nhiều”, bởi vì "theo cái chủ nghĩa dân trị, thì tự quốc dân lập ra hiến
pháp, luật lệ, đặt ra các cơ quan để lo việc chung mọi người. Lòng quốc dân
muốn thế nào thì được thế ấy ”. Năm 1922, khi vua Khải Định sang Pháp,
Phan Châu Trinh đã viết “Thất điều thư" công kích trực diện chế độ quân chủ,
định tội của Khải Định và hầu như kêu gọi quốc dân tuyên chiến để "nhổ đến
tận gốc, lấp cho dầy nguồn, ra tay quét sạch sành sanh vua, quan

Về chủ nghĩa dân chủ, ông lại lấy câu của Mạnh Tử: "Dân vi quý, xã tắc thứ
chi, quân vi khinh", nghĩa là dân quý hơn hết, lãnh thổ thứ nhì, vua là nhẹ rồi
23
ông lại nói: "Đạo Khổng - Mạnh đã mất rồi, nay ta muốn nước ta có một nền
đạo đức, luân lý vững vàng, thì có gì hay bằng ta hết sức đem cái chủ nghĩa
dân chủ Châu Âu về. Chủ nghĩa dân chủ chính là một vị thuốc tất thần hiệu
dùng để chữa bệnh chuyên chế của nước ta vậy. Đem văn minh Âu Châu về,
tức đem đạo Khổng - Mạnh về”. Nếu chỉ đọc đoạn này thì có thể nghĩ đây là
một cách nói để dễ thuyết phục tầng lớp nho học. Nhưng, gắn liền vào lời nói
của Mạnh Tử về "dân vi quý”, ông đã viết: "Ngày nay, bên Đức, bên Pháp,
bên Nga, tuy chính thể của họ có khác nhau chút đỉnh nhưng đều thực hành
cái chủ nghĩa dân chủ cả".
Phan Châu Trinh là người yêu nước lại chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của tư
tưởng dân chủ tư sản qua tân thư. Con đường cứu nước của ông khác với Phan
Bội Châu ở điểm cơ bản là ông chủ trương bãi bỏ chế độ quân chủ phong
kiến, thực hiện dân chủ, khai thông dân trí, mở mang công thương nghiệp.
Không bạo động, không nhờ ngoại viện, mà nhờ vào chính quyền thực dân,
vin vào những lời hứa hẹn của nhà cầm quyền để làm chính trị công khai, mưu
dân quyền, dân chủ và hạnh phúc cho nhân dân. Cho nên, có thể nói lý tưởng
dân quyền là tư tưởng căn bản quyết định hành động cách mạng của Phan
Châu Trinh.
Chủ trương xuyên suốt của ông là dựa vào "nước Pháp là một nước làm
tiền đạo văn minh của hoàn cầu, nay hiện bảo hộ nước ta, mình nhân đó mà
học theo, chuyên tâm về mặt khai tự trị sinh, các việc thực dụng, dân trí đã mở
rộng, trình độ ngày sẽ một cao, tức là cái nền độc lập ngày sau ở đây".
Thứ văn Phan Châu Trinh tràn ngập tình thương yêu người dân bị áp chế,
nghèo khổ và cực lực chống lại mọi kẻ quyền thế, giàu có, tàn ác…
"Nhớ vợ thương con, dạ nặng trì,
Lên non còi túc, lệnh đòi đi.
Ba quân hiệu giáp nghe vang cả,

Hai mối tình sâu rẽ sá chi.
24
Non nước trót vương cơn bấn loạn,
Cửa nhà đành chịu kiếp phân ly.
Gươm thiêng một lưỡi anh từ giả.
Giọt máu anh hùng luỵ nữ nhi"16.
Hay
"Biết lấy chi chi trả ái ân,
Phần thời làng bắt nộp công ngân.
Đá vàng trơ đấy khôn đòi nợ,
Tiền bạc vơ dâu để rảnh thân.
Nghĩa mẹ ơn cha trời đất nặng,
Bán con đợ vợ tháng ngày lần.
Đắp đàng, đào suối, bòn vàng bể,
Khuấy khoả vì ai khổ kiếp dân".
Trong thư gửi Toàn quyền Paul Beau (Đầu Pháp Chính phủ thư) tố cáo
trước công luận trong và ngoài nước về tội ác của thực dân Pháp đối với nhân
dân Việt Nam Phan Chu Trinh đã kết luận theo hướng "Pháp - Việt đề huề"
của ông như sau: "Nếu Chính phủ quả thật sẵn lòng đồi hết chính sách đi, kén
chọn người hiền tài trao quyền bính cho, lấy lễ mà tiếp, lấy thành mà đãi, cùng
nhau lo toan việc dấy lợi trừ hại ở trong nước, mở đường sinh nhai cho dân
nghèo, rộng quyền ăn nói cho thân sỹ, báo quán cho mở rộng để thông đạt tình
dân, thưởng phạt cho nghiêm minh để khuyên răn quan lại, còn dấn những
việc đổi pháp luật, bó khoa cử, mở trường học, đặt toà tu thư, dạy lớp sư
phạm, cho đến học công thương, học kỹ nghệ và các ngạch giúp việc cho
Chính phủ, chỉ sợ người Pháp bỏ nước Nam mà đi, còn ai toan mưu việc
chống cự nữa?".
Trong “Thất điều thư” gửi vua Khải Định (1922), Phan Chu Trinh cực
lực công kích Khải Định và qua đó lên án chế độ quân quyền độc tôn, quân
chủ chuyên chế, áp bức nhân dân.

25