Hệ thống câu hỏi và đáp án gợi mở môn triết học

MI)CLI)C
. H~ THONG cAu HOI -
nAP
ANGQ'I MO
~ Cau 1: Triet hoc la gi? Trinh bay ngudn goc, d~c diem va dOi
nrcng
cua triet hoc.
f
1-
~ Cau 2: Van de cO ban
cua
triet hoc, Co sa de phdn bi~tchu
nghla
duy v~t va chu
nghia
duy tam trong triet hOC?
2tt
~ Call 3: GiCraphtrong phap bien chtrng
va
phlfOng
phap sieu
hinh
co su
khac
bi~t din
ban gi?
37-
~ Call 4: Vai tro cua triet hOCtrong dOi song xa h(>i.Vai tro cua triet hoc Mac _ Lenin
dOiv6i hoar d(>ngnhan thtrc va thuc tien cua con ngU'Oi.
q)
~ Cau 5:

Vi
sao sl/ ra dOi cua triet hoc Mac la m(>ttat yell lic~
SU'
va Ia m(>tcu(>ceach
,
mang tren Iinh
vue
triet hOc?
52
~ Ca~ -~: Trinh bay nhfrng tU'tU'Ongtriet hC?eeOban ella Ph~t giao nguyen thlly. ~~
~ Cau 7: Trinh bay quan ni~m
ve
d~o due - emnh trl - xa hQi ella Nho gia nguyen
thuy 6~
Page 9 of 487
- -' A ., ,.
I'
I.,
HE 'IHONG CAUHOI -
nAP
AN Gal
MO
.
.
» Can 1: Triet hQc la gi? Trinh hay nguon goc, d~c diem va doi tllQ'ng cUa triet hQc.
1. Triet hC?e
la
gi?
Triet hQc ra dOl
a

cil phlfong Dong va phlfong
lay
gan nhlf cimg m~t theli gian (khaang
tlr the
kI
VIII den the
kI
VI trlf6'c CN)
-a
phlfOng DOng,thea quan ni(!m cUa nglfOi Trung Quae, thu(lt ngO'triet hQc c6 gac
la
chCr
"trier',
dl,1atheo tlr nguyen chtl Han c6 nghIa la trl, am chI sl,1hieu biet, nh~n thl1c sau
sac cua can nglfOi ve the giO'iva ve d~a
Ii
liun nglfOi. Con thea
quan
ni(!m cua ngU'OiAn
£>(>,triet hoc dLfgc gOi la Darshara, co ngma Ia chiem
ngU'Ong,
nhltng v6'i ham
y
Ia sl,1hieu
biet dl/a tren
Iy
tri,
la
con QU'ang
suy

ngam
de dan dilt con nglfOi den Ie phiH.
-a
phUOng Tay, thu~t ngCr Htriet h9C" co nguon goc tlr tieng Hy Lc;lpdlfQ'c gOi la
philosophia, co nghia la y€u men (philo) sf! thong thai (sophia).
a
day, khi noi t6i triet h9C,
t6'i philosophia, nglfOi Hy Lc;lPco d~i khong chI mUOnnoi toi sl/ hieu biet sau sac ve nhieu
lInh vl,1ctri thuc a tam cao nhat
(tuc
sl,1thong thai) rna con the hi~n khat vOng vUOnt6'i tam
Page 17 of 487
-
cao nhan thirc do. DOi vOi ngLtOi Hy Lap cO d~i, triet hoc chinh Ulhinh thai cao nhat cua
~i '~.
thuc.
Nha
triet
hoc
1ftnha
thong thai, la ngLt' i co
kha
nang tiep c~n chan ly, lam sang to
ban
chat cua
su vat.
Co the thay rang, khai ni ~m
"triet", "triet
noc:
dii a

phtrcng
Dong hay _
phtrong Tay deu bao ham hai yeu to: do la
eu to nh~n thuc
(str hieu biet ve
vii
tru
va con
ngLfoi, sl/ giai thich the giOi bang mOt
kha
nang tLfduy logic nhat
djnh)
va
yeu to nh~n djnh
(su'
danh
gia ve m~t
dao
ly de co thai dO
va
hanh dong tLfOngLrng).
- Theo quan diem
cua
triet
hoc
Mac - Lenin:
Triet h9CIah~ thong tri
thuc
Ij Iu~n chung
nhat cUa

can
ngU'Oi
ve
the giai,
ve
vj tri
va
vai tro cUacan ngU'Oitrong the giai.
2. Nguon goe
va
d~e
diem
eLla
triet
hQc
~ ~
a) Nguongoe
Nguon
g6c
nh~n
thUc: De tOn t~i va thich nghi vOi trong the.giOi, con ngLtOican phai
co hieu biet ve the giOi xung quanh cling nhLfve ban than. Xuat ph:it tLryeu _~aukhac~ quan
do, nhCi'ngcau hoi nhLf:The giOi xung quanh ta la gi? No c6 bat dau va ket thuc hay khong?
SLrcm~nh nao chi phOi the giOi? Con ngLtOila gi? N6 dLfQ'csinh ra nhLfthe nao va c6 quan
h~ nhV the nao vOi the giOi ben ngoM? Ban chat dfch thl/c cLlacu~c song nam
0
dau? v.v.
Page 18
of
487

da dLtQ'ed~t ra a mOt
muc
dO nhat dinh, dLtoi hinh thue nhat dinh, va da dVQ'ed~t ra ngay tLr
thai nguyen thLly.
Tuy nhien, chi den thai
kY
cO d~i,
khi
rna tri thLrecLlacon ngLfoi ve the giOi da nch lily
toi mOt mLrcdO cho phep, kha nang tLfduy cLlacon ngLtOida dLfQ'c"mM sac" va nang cao toi
muc
cho phep dLl de dien ta the gioi mOt cach trW tLtQ'ngbang h~ thong ph~m
trU,
khM
ni~m trW tVQ'ng,thlluc d6, nhCrngcau hoi tren mOi dLtQ'ctra lOi mOt cach sau sac. Noi cach
khac,
khi
con ngLtOid~t tOi trinh dO phat trien tLtduy trW tLfQ'ng,chi tOi lue d6, triet hOCvOi
tinh cach
1ft
Ij Iu~n,
la
h~ thong quan ni~m chung nhat ve the giai va cUQcsong
can
ngU'oi
moi ra
doL
Nguon goc xu hl)i: Th(rnhat,
d6
Ia

sl! ph;h trien cLlasan xuat v~t chat va qua trlnh phan
cong lao d{mg xa hQi. De triet hOCra dOi din phai c6 nhCrngngLtOichuyen lao dQng
tri
6c.
Bai
vi,
chi c6 hO mOi co the kh.1iquat nhCrngtri thuc rna nhan lo~i da nch luy dLfQ'cthanh h~
thong cac quan ni~m c6
tinh
chlnh the ve the giOi - tLrctri thuc triet hOC. 51/ phiit trien cLla
san xuat v~t chat den
muc
nao do se dan tOi sl/ ph§n cong lao dOng xa hOi, ph§n chia thflnh
Page 19 of 487
,<
h~ I09i lao d(mg: lao dQng chan tay va lao dQng tri oc.
Chfnh
sir
xuat hi~n lao QQng
tri
oc,
bie'u hi~n
a
sl/ ra
doi tang lap
tri
thuc
dii
teo
dieu ki~n cho triet

hoc
ra dOi.
Thu hai,
cling vOi qua
trinh phat
trien san xuat
va
phan
cong
lao dQng xa hOi, sl/
phan
chia giai cap trong xii h9i thimt: thong
tr]
va
b]
tri,
boc
IQt
va
b!
boc
IQt, ciing
nhu sl/
xuat
hi~n qua trinh dau tranh giai cap cua giai cap
bi
tr],
bi
boc lQt chong giai cap thong
tri,

boc
lQtciing Ia nguon goc xii hQi cua
sir
ra doi triet h9C.
BO'ivi, nham de bao ve quyen IQ'icua
giai cap rna minh d~i di~n,c.ic nha tl1 tl1O'ngda xay dtmg cac hoc thuyet triet hoc khac nhau,
vOi nhirng quan diem chinh
tr]
khac nhau. Tren thl!c te, tlr khi ra dot, triet hOc luon mang tinh
giai cap, ngrua la no luon phl,JCvl,Jcho IQ'iich cLlanhCrnggiai cap, nhCrngll,J'cIU'Q'ngxii hQi
nhat dinh. Dieu do cling gop phan ly giai vi sao triet hOc khong ra doi
0'
thai
k.Y
cQng san
nguyen thuy rna chi den thai
k.Y
chiem hCruno l~, vOi vi~c xii hOi xuat hi~n phan chia giai
cap va sl! ra doi bQ ph~n lao dQng tri oc thl triet hOc mOi ra doi.
b)
£)~c
diem
- Tinh h~ thong: Triet hOc baD gio cling la mQt h~ thong cac quan ni~m chung ve the
giOi. Khong giong cac khoa hQc CI,Jthe chTxem xet the giOi tren tUng ph110ng di~n CI,Jthe,
Page 20 of 487
nhat dinh, triet hOc xem xet the giOi nhl1 mQtchTnh the va tren cO sa do tim cach dl1ara mQt
h~ thong quan ni~m chung ve chTnhthe do. Tl1 duy triet hOc, do do, cling la tl1 duy ve chlnh
the.
- Tinh
the

giOf quan:
The giOi quan la h~ thong cac quan ni~m ve the giOi, ve vi
tri
cLla
con ngl10i trong the giOi cling nhU' quan ni~m ve chinh ban than va cUQcsong con ngl1oi.
Trong the giOi quan khong chi co nhCrngquan ni~m ve the giOi rna con baDham ca nhan sinh
quan, la nhCrngquan ni~m ve cUQcsong cLlacon ng110iva loai ngU'Oi.Chinh do chO triet hOc
co tinh h~ thong, baD gom h~ thong nhCrngquan ni~rn chung ve the giOi trong
tinh
chTnhthe,
cho nen no cling dong thai mang tinh the giOi quan, hOn nCrano con la h9t nhan ly lu~n cLla
the giOi quan.
- Tinh
giai
cap: Do triet hQc ra dOi va ton t?li trong diau kien xa hQi dii phful chia giai
cap cho nen no luon luon mang tinh giai cap. Khong co triet hOc phi giai cap, rna a day, triet
hOc chinh Ia sl! khai quat cLla mOi giai cap trong xii hQi ve the giOi va ve cUQcsong con
ngU'Oi,ve trlnh dQ nh~n thuc, ve thai dQ va IQ'iich cLlagiai cap do. Thl!c te, cac nha triet
Page 21 of 487
hoc
trong
lich
sCrdeu
xuat phat
tLrIQ'iich
cua
giai cap minh rna
khai
quat triet
hoc,

d~a
ra
cac
quan ni~rnve the giOi
noi
chung, ve
cuoc
song con ngLtai
noi rieng,
3.
DOi
tLtQ'ng
nghien
Ctlu
cua
triet
hQc
"" hi
A ,'
cu a trier hoc
lufm
thay dOi
ke
tLr
khi
no ra dai cho toi nay.
Doi tLtQ'ngng en Cuu .
- ThOf
kY
cO

diiJi,
trong dieu kien tri thLrccon
ngheo
nan, khong co sir phful nganh khoa
hoc,
khi
rnoi ra dai,
voi nr each
la hinh thai tri thuc cao
nhat
cho
phep ngLtai
ta hieu dLt~~
ban chat
cua moi
v~t
thi
triet
hoc khong
co dOi
urcng nghien ciru rieng. Noi
each
khac, doz
tU'<;Jngnghiencuu cua triet h9Cluc nay bao gam tat
ca
moi llnh vV'ctri t~(tc, tl/ nhien c~n~
nhU'xu h9i.
Triet hQc dLtQ'eeoi la
"khoa h9c cua cac khoa h9c".
:Nha triet hQe dLtc;1ecOlla

nha thong thai, dong thai efulg la nha khoa hQe el:Jthe.
- ThOf
19'
Trung
co,
trong dieu ki~n che dO phong kien thong trl va giao hOi La Ma anh
hLtOng het sUe to Ian
0
ehau .Au, triet hQe khong con la mOt khoa hQc dOc l~p m~ da trO
thanh mOt bO ph~n cLlathan hQe, no co nhi~rn Vl:J1ygiai nhCrngvan de ton giao. DOi tLtc;1ng
nghien cLrucLlatriet hQc
hk
nay khong con 1anhCrngvan de tri thlrC tV'nhien, xa hOi rna 1a
Page 22 of 487
nhCrngVan de co tinh-ton giao nhLt sV'tOn t~i va vai tro cLla ThLtc;1ngde, niem
tin
ton giao,
v.v
- ThOi
19'
phf:lc hung -
c~n
diiJi,
vOi sV'phat trien m~nh me ella khoa hQe thV'enghi~m
nham dap Lrngnhu cau cLlathV'e tien, d~c bi~t la thV'etien san xuat cong nghi~p, rna tLrthe
ky
xv
tro
ill,
triet hQe cling thay dOi sau sac. Do sV'

hlnh
thanh cac man khoa hQc doc l~p rna
tham vQng ella triet hQc muOn dong vai tro
"khoa h9Ccua m9i khoa h9c"dan
dan bi pha san.
DOi tLtQ'ngella triet hQe khong con bao ham mQi linh vV'e tri thLrekhoa hQc nhLtthai cO dc;:li.
Dong thai, triet hQc cling khong con la mot bO ph~n ella than hQc, la "toi to" cLlathan hQc
nhLt thai trung COnO'a. SV'phat trien ella khoa hQe thV'c nghi~m da anh hLtOngtieh eV'etOi
triet hQe thai
Icy
nay. Triet hQe dan khoi phl:Jclc;:livi
tri
Clla
minh
VOitinh each la linh vV'etri
thlrc khill quat nhat ve sl,J'ton t~i the giOi.
Hoan eanh kinh te - xa hOi va sl! phat trien m~nh me cua khoa hQc VaG
dau the ky XIX
da dan tOi sl,J'ra dai triet hQe Mac. Triet hQc Mac ra dai da do~n tuy~t tri~t de vOi quan
ni~m "triet hQe la khoa hQe cua mQi khoa hQe"; dong thai xae dinh dOi tLtc;1ngnghien cCru
rieng eua
minh. Kh,k
vOi cac khoa h9C Cl:Jthe xem xet cae
lInh
vl,J'cCl:Jthe eua sl,J'tOn t~i the
Page 23 of 487
\
gjOi, triet hoc Mac xac djnh dOi tU(Jng nghien cuu rieng cua minh la nhCrngvan de chung
nhat lien quan tai ton t9i the giai nhtr la van de quan h~ giUa
y

thuc va V?t chat, cling nhtr
cac
quy Iu?t chung nhat chi phOi
su
v?n
dQng, phat trie"nctia the giai (tV
nhien, xCi
hQi va tu
duy can ngU'Oi).
)- Call2: van
de
cCi
ban
cua
triet
hec,
CCisa
de
phan hi.t
chu
nghia duy v~t
va
chll
nghiaduytam trong triet hQc?
1.van
de
cCi
ban clla triet
hec
"

van de
co
ban ctia triet h9C Ia van de
ve
mOi quan h~ giUa
y
tiurc
va
V?t chat (hay
giUa tu duy
va
tim
t9i / tinh than
va
ur nhien). Trang tac pham L(i'tv[chPhoiObac
va
5l/
ceio
chung cUa triet h9C
cO"
die"nDuc, Ph.Angghen da chi ra: "Van de
ca
ban
Ian
cUa m9i triet
h9C, d~c bi~t Ia cUa triet h9C hi~n d9i,
lQ
van de quan h~ giUa tu duy va ton t?i"l.
SO
eli

g9i van de quan h~giCra y thltc va v~t chat, tLfduy va t6nt~na:vaifde-cb'ban cua triet h9C
vi:
Ie.
Mac va Ph.Angghen, Toan t?P, T.21, Nxb Chfnh
tri
Quae gia. Ha NQi. 1995,
tr.
403.
Page 24
of
487
Thu nhat, day chfnh la van de lien quan trl!c tiep toi van de quan h~ giCra
linh
hon cua
can ngLfoi vOi the xac rna ngay
tu
thoi cO xLfacon ngLfoi da d~t ra. Chinh
tu
vi~c giai thlch
nhCrnggiac mO, ngLfoi xLfadi tOi quan ni~m ve sl! tach roi giCralinh hOn va the xac, ve sl!
bat ttl cua linh hon.
Tu
do nay sinh van de quan h~ giCralinh hon con ngLfoi vOi the giOi
ben
ngom.
Khi
triet h9C ra doi vOi tU'cach ly lu~n ve the giOi va ve quan h~ giCracon ngLfoi
vOi the giOi thi no kh6ng the kh6ng giai quyet van de nay.
ThLrhai, suy cho clIng, tat ca cac hi~n tU'c;1ngxay ra trong the giOi deu co the qui ve mQt
trong hai mang hi~n tLfc;1ngIon nhat trong the giOi - ho~c no thuQc mang hi~n tLfc;1ngv~t

chat, ho~c no thuQc mang hi~n tLfc;1ngtinh than. van de quan h~ giCratinh than va v~t chat,
hay giCratU'duy va ton t~i chinh la van de quan h~ giCrahai mang hi~n tLfc;1ngIon nhat nay
trong the giOi. Triet h9C vOi tLfcach ly lu~n chung nhat ve the
giOi
kh6ng the kh6ng
de
c~p,
giai quyet quan h~ giCrachUng. Dieu do dU'Qcbieu hi~n 0 cho, tat ca cac h9c thuyet triet
h9C, du chUngco sl)' khac nhau nhLfthe nao thi cling phai tra loi cac cau hoi nhU':TU'duy can
ngU'Gi
co
quan h~ the nao vai
51./
V?t ben ngoai? The giai dU(Jc t9
0
ra
trong c1au
oc
con
Page 25 of 487
'I
ngU'C1i
CO
quan h~ the nao vOi the giOi ton t9i ben nqoa! dau
oc
con ngU'oi? Tu
duy
cor.
ngU'C1ico kha ncinghie'u biet dU'(Jcton t9i ben ngoai hay khong?
v,v

-mo
ba, van de quan h~ giCratU'duy va tOn tat, giCra
y
thirc va v~t chat dU'Q'ccoi la van .
de
ca
ban hay toi cao cua triet hoc con
vi
vi~c
giai
quyet van de nay la
ca
sa
de giai quyet
moi van de
khac cua
triet
hoc.
Thuc
te
cua ljch sLl'
ur
tLfong triet
hoc
cho thay, tuy thuoc
vao thai dO,l~p trutmg bieu hien trong vi~c giai quyet van de quan he giCra
y
thLrC
va
v~t

chat rna ngLfOita co thai dO, quan diem urong irng trong viee giai quyet cac van de khac
cua triet hoc, th~m chi la ea nhCrngvan de khfmg thuan tuy triet hoc nhtr chinh trj, d~o duc,
v.v
Co the khang dinh ngan gQn: van de quan h~ giCra
y
thuc va 'v~t chat, hay giCratU'duy
va tOn t~i la van de cO ban eua mQitriet hQe, rna neu ldIong giai quyet van de nay
thl
mot
hQc thuyet nao do khong the gQi la hQCthuyet triet hQe dUng nghla dLf<;1c.Viee giai quyet
van de cO ban eua triet hc;>eehinh la tieu ehuan de xae dinh l~p trLfong the giai quan eua
bat
k.Y
mOt hQe thuyet triet hQe hay mOt triet gia nao.
Page 26 of487
Ve
n(li dung, van de eO ban eua triet hc;>eeo hai in~t, rna
a
mOi m~t, eae nha triet hc;>e
phai tra lOi eho mot cau hoi Ian: M(lt
la,
giUa
y
thuc va v~t chat, cai nao co trU'oc cai nao
co
sau, cai nao quyet djnh cai nao? Hai
Id,
y
thuc con ngU'Oi
co

the' phan anh trung thl/c the
giOi ben ngoai khong? noi cach khac, con ngU'oi co kha ncing nh~n thuc dU'(Jcthe giOi hay
khong?
2. Cae trU'Ong phai triet hQc
a) Chu nghia duy v(h va chu nghia duy tam
, Vi~e giai quyet m~t thLrnhat van de eO ban eua triet hQe da hinh
thanh
trong lieh
sLl'
triet hQe hai trU'Ongphai triet hQe Ian - chu nghia duy v~t va ehu nghia duy tam
.• Chu
nghla duy v~t la quan dit~m eua eae triet gia, hQe thuyet eoi v~t chat, tl/ nhien co
trUoc va quyet djnh
y
thuc, tinh than cua con ngU'Oi.Noi each khae, ehu nghia duy v~t khang
dinh rang the giOi v~t chat tOn t9i mQt cach khach quan, dQc I~p vOi
Y
thuc con nguoi;
y
thuc xet cho cung chi 1£1sl/ phan anh the giOi v~t chat khach quan vao trong dau
oc
con
ngU'Oi.Trang qua trlnh hinh thanh, phat trien cua Ijeh slt triet hQc, chu nghia duy v~t eo ba
hinh thuc bieu hi~n eOban sau:
Page 27 of 487
t
+ ChtJ nghia duy v~t chat phcic (thai co' Q?i): Hinh thtrc nay xuat hi~n, tOn t9i 0 nhieu
dan tOe tren the giOi, nhat 1.1
0
cac nuoc An DO, Trung Quoe, Hy L9p. D9i bieu nOi tieng

cua chu nghIa duy v~t cO d9i 1.1:Taler (Thales), Heraclft (Heraelite), Demoerit (Demoerite),
Epiquya (Epicure)
0
Hy L9P cO d9i, tnrong phai Lokayata
0
An DO cO dai v.v M~t rich eire
cua chu
nghia
duy v~t cO d9i 1.1khang djnh
ve
sir
ton t9i
khach
quan, dOcl~p vOi
y
thtrc
con
ngtrcl cua the giOi
ur
nhien, lay giai tl/ nhien de"giai thfch
ve
giGi
tir
nhien: Tuy nhien, han
che cua chu nghIa duy v~t cO d9i 1.1tfnh
true
quan. NhCrngquan diem duy v~t thai
Icy
nay
chu yeu dVa VaGcac quan sat trtrc tiep chir chua dua VaGcac

thanh
tuu cua cac khoa hoc
cu
the, bOi Ie VaGthai nay, eac mon khoa hge ev the ehVa phat trien. Dieu do the hi~n
0
quan
ni~m duy v~t thai
Icy
nay dong nhat v~t chat vai v~t the"
Cl:J
the"nao do. Co the khang dinh,
quan diem eua chu nghia duy v~t cO d9i ve the giOi nhin chung 1.1dUngdan song con n~ng
tinh ngay thO',chat phae.
+ ChtJ nghia duy v~t sieu hinh mciy moc (the ky XVII-XVIII):
Hinh
thue nay eua ehu
nghIa duy v~t tOn t9i trong giai d09n khoa hge el) the, d~e bi~t 1.1cO'hge co
sv
phat trien
m9nh me. D9i bieu nOi tieng eua hinh thue nay 1.1T.HOpxO' (T.Hobbs, 1588-1679),
Page 28 of 487
Gi:LoeeO'(J.Loeke, 1632-1679). 51!phcittrien rVe rO eua cO'hge va eua cae khoa hge el) the
khae mOt m~t t9
0
cO'sa khoa hge eho cae quan diem duy v~t trong vi~c giai thieh the giOi,
song m~t khae 19i khien eho cae quan diem nay mang n~ng tinh may moe, siE~uhinh. Tfnh
may moe eua quan diem nay bieu hi~n 0 che cae nha duy v~t may moe xem xet gioi tl! nhien
cling nhLtcon ngVai nhLt1.1mOt h~ thong may moe phue t9P rna thoi. Tinh chat sieu hinh eua
quan diem nay bieu hi~n
0

ehe cae d9i bieu eUa no xem xet sl! v~t trong tr9ng thai co l~p,
taeh rai, khong quan h~ vOi nhau, ding nhLttrong tr9ng thai tInh t9i, khong v~n dong, khong
phat trien.
+ ChtJ nghia duy v~t bi~n chUng: Hinh thLrcnay ra dai VaGgilla the ky XIX trong qua
trinh khae phve nhCrngh9n ehe eua ehu nghIa duy v~t cO d9i va eUa ehu nghia duy v~t may
moe, sieu
hinh
the ky XVII-XVIII. D9i bieu eua ehu nghIa duy v~t bi~n ehLrng1.1
C.M.ic
(1818-1883), Ph.Angghen (1820-1895), V.I.Lenin (1870-1924). Dl/a tren cO'sa nhCrngthanh
tl,fukhoa hge el) the VaGeuoi the ky XVIII dau the ky XIX, chu nghIa duy v~t bi~n ehdhg
da dLtara quan ni~m dUng dan ve
51!
tOn t9i eUa the giOi trong
sV
v~n dOng, phat trien
khaeh quan eua no. Chu nghia duy v~t bi~n ehLrng,mOt m~t, khang dinh the giOi v~t eh~t
Page 29 of 487
tOn tai khach quan, dQc l~p vOi
y
thtrc con ngUoi; mar khac, no ding kh2mg djnh
y
thCt~"
khong phai la nh§n to l~ thuoc hoan toan vao v~t chat, rna trill 19i, no con co kha nang .tac
dQng lam bit~n doi v~t chat ben ngoai thong qua boat dQng cua con ngUOi. Noi each khac, .
thea chu nghIa duy v~t bi~n chtrng, moi quan h~ gilta v~t chat vOi
y
thirc khfmg phai la moi
quan h~ mQt chieu rna la mOi quan h~ bi~n chtrng, moi quan h~ hOUcO tac dQng hai chieu,
• Chu nghia duy

tam
la quan diem cua cac triet gia, h9C thuyet coi
y
thLrc,tinh than co
trUC1c
giOitV nhi€n,co
mrac
the giai V?t chat. Trong qua
trinh hinh thanh,
phat trien cua
ljch
slr triet h9C, chu
nghia
duy tam co hai hinh thirc
ca
ban sau: "
+ Chu nghTaduy tam khcichquan: D~i bieu eua chu nghIa duy tam khach quan la Platong
(Platon,
427-347
tr.CN), Ph.Heghen (F.Hegel,
1770-1831).
Chu ngliia duy tam khcichquan cho
rang yeu to tinh than quyet dinh v~t chat khong phai la
tinh
than,
y
thLrccon ngU'Oirna la
tinh than cua rnQtthl!c the sieu nhien nao do tOn t~i trU'oc,
a
ben ngoai con ngU'Oiva the giOi

.v~t chat_.·Thl!c the tinh than nay sinh ra v~t chat va quyet dinh toan bQ cac qua trinh v~t
chat.
Page30 of 487
+ Chu nghTaduy tam chu quan: D~i bieu la G.BeccOly (G.Berkeley,
168~1753),
D.Hiurn (D.Burne,
1711-1776).
ChU nghia duy tam chu quan cho rang cam giac,
y
thLrccon
ngUoi co trUoc cac sl! v~t, hi~n tU'Q'ngben ngoai. Sl! tOn t~i cua cae sl/ v~t ben ngoai chi la
phLrchQ'pcua cae cam giac ay rna thoi. Trong cUQcsong, quan ni~m cho rang
y
thLrchay
y
chi con ngUoi dong vai tro quyet dinh, bat chap rn9i hoan canh, meu ki~n v~t chat khach
quan la bieuhi~n Gua quan diem duy tam chu quan.
• Chu nghia duy tam ra doi tlt hai nguon g6c:
MQt la, nguon g6c nh?n thuc lu?n: D6 la sl/ tuy~t doi hoa, thoi phong m~t rich cl/c cUa
nh§n to
y
thLrecon ngU'oi, trong nh~n thltc va thl!c tien. Sai lam cua chu ngbIa duy tam triet
hQc bieu hi~n
a
vi~e kh2mg dinh ve sl! tOn t9i truoc va c6 vai tro quyet djnh eua nhan to
y
therc, tinh than dOi vOi nhan to v~t chat truoc het bat nguon
tu
che trong cUQcsong con
ngUoi (ca trong nh~n thLrcva th~rc tien),

y
thltc c6 vai tro rat to lon, rich el!c. Chinh xuat
phat tLrkha nang sang t90 eua
y
thltc, tU'duy con ngU'OivOi nhCi'ng"mo hinh" tOn t~i trong
dau, thong qua ho~t dQng thl!c tien cua con ngU'oi dB.cho ra dOi ca mQt the giOi cae sl/ v~t .
mOi, dB.lam eho bQ rn~t eua the giOi v~t chat, eua XB.hQi bien dOi sau sac.
Page31 of 487
'·,1
"
. Ttrong tl/, trong nhan thirc ding v~y, de di tOi su' danh gia nhat djnh ve su' vat, hi~n
nrong ben ngoai, doi hoi nglfoi ta phai thong qua y thtrc, cam giac, phai dua vao vOn hieu
biet cling nhir nang ltrc tlf duy nhat djnh cua
minh.
TLrthtrc te do, cac nha triet hQCduy tam
di toi quan diem cho rffmg
nhan
to y thirc, tinh than co trlfoc sl/ v~t ben
ngoai,
ton tgi dQc
l~p vOi sl/ v~t ben
ngoai,
th~m
chi
quyet dlnh
su'
ton tgi sl/ v~t ben
ngoai.
HQ khong biet
rang hay co

tinh
khong biet,
xet
cho toi cling, nhCihghinh anh trong dau, nhfrng "mo
hinh"
co
san,
chl
co the co dU'<;1cthong qua su' phan
anh
cac str v~t hi~n ttrong ben
ngoai vao
dau
oc
cua
con nglfOi. Co the khang
dinh,
chu nghia duy tam the hi~n mQt quan diem phien di~n,
doi vOi vai tro nhan to
y
thLre,tinh than. V.I.Lenin cling tUng chI r6: "Theo quan diem cua
rn"t chu nghia duy v~t tho
10,
gian dOn, sieu
hinh,
thl chu nghia duy tam triet hQc chI la rnQt
sl/ ngu xuan. Trilllgi, thea quan diem eua chu nghia duy v~t bi~n chLrng,thl chu nghia duy
tam triet hQc la mQt sl/ phat trien (mQt sl! thOi phong, bOrn to) phien di~n, thill qua ( ) cua
mQt trong nhCrngd~c trUhg, cua mQt trong nhCihgm~t, cua mQt trong nhCrngkhia cgnh cua
nh~n thLrcthanh mQt cai tuy~t dOi, tach rOi khOi v~t chat, khOi giOi

tV
nhien, than thanh
hoa" (2).
20 V.I.Lenin, Tolm
t~p,
T.29, Nxb Tien b(i, Matxcova, 1981, tr.385.
Page 32
of
487
Hai la, nguon g6c xii h9i: Do l~ sl/ tach rOi giCralao dQng
trf
oc va lao dQng chan tay trong
cac che dQ xii hQi co sl/ phan chia giai - tang, d~mg cap: thong tri va bi tri, boc lQt va bi boc
IQt.Trang che dQxii hQi nay, sl/ tach rOi gil1alao dQng
tri
oc va lao dQng chan tay dlf<;1cbieu
hi~n CI:Jthe bang dia vi thong tri cua lao d"ng
tri
oc doi vOi lao dQng chan tay. Tinh trgng do
dii dan tOi quan ni~m cho rang nhan to tinh than, tU'tVang co vai tro quyet dinh tOi sl/ bien
dOi, phat trien cua xii hQi noi rieng, the giOi noi chung. Chang hgn nhlf Nho giao quan ni~m
rang yeu to dgo dLrcdong vai tro quyet dinh
sV
on dinh va phat trien cua xii hQi. Quan diem
duy tam nay 19i dlf<;1ccac giai cap thong tri dlfOng thOi ung hQ, bao v~ de lam cO
sa
ly lu~n
cho cac quan diem chfnh tri - xii hQi nham duy
tri
dia vi thOng tri cua minh. Chinh vi the rna

trong lich slr triet hQc, cUQcdau tranh giCrachu nghia duy v~t va cua nghia duy tam thlfong
gan lien
vOi
cae cuQc dau tranh ve h~ tlf tlfang chinh trio Chu nghia duy v~t thLlOnggan
lien VOitLltlfang chinh tri dan chu, ton trQng cac quyen l<;1icO ban cua giOi lao dQng chan
tay, bi tri trong xii hQi. Chu nghia duy tam thlfOng gan lien vOi tlf tlfang chinh tri dQc dom,
phi dan chu, thieu ton trQng, th~m chi khong quan tam tOi quyen l<;1icua ngLrOilao dQng bi
trio
Page 33 of 487
'.
• Vai tro cua chu nghza duy tam bi(~uhi~n
a
chO, nhan manh tOi vai
tro
het
sue
to
Ian cua nhan to tinh than, ly tinh dOi vOi sl,J'ton t9i va phat trien xa hQi. M~c dti dien gii~i
ve nhan to tinh than, ly tinh b~mg mQt hinh thirc duy tam than bi, rna thtrc chat IIIsu'
tuyet .
doi hoa
cac
nhfin to nay, tach rOi
su
ton t9i cua no ra khoi hoat dQng cua can ngLfoi, song
vi~c clni trong xem xet, phan tich, danh gia vai tro cua nhan to tinh than cua chu nghIa duy
tam
era
gop phan quan trong vao sV phat trien nr duy ly luan cua nhan Ioal, t~iOnen mQt hien
urong rna V.Ll.enln got la "chu nghIa duy tam thong minh".

• Trong each giai quyet m~t thLrnhat van de cO b-an cua triet hOC,ngoai hai
each giai quyet cO ban
0
tren - chu nghia duy v~t va chU nghia duy tam - dl1Q'cgQi chung la
quan c1ie'mnhat nguyen, can co cach giai quyet thLrba, theo quen c1ie'mnhi nguyen. D9i
bieu cua triet hOCnhi nguyen la R.DecactO (R.Deseartes, 1596-1650), LCantO (LKant, 1724-
1804). Neu cae nha triet hOCnhat nguyen khang dinh giCrahai hl~n tl1Q'ngy thLre va v~t
chat, tinh than va tl,J'nhien co quan h~ vOi nhau: v~t chat, tV nhien sinh ra va quyet dinh y
thLrc,tinh than (nhat nguyen duy v~t) hay y thLrc,tinh than sinh ra va quyet dinh v~t chat, tl,J'
nhien (nh~hnguyen duy tam)
thi
cac nha triet h9c theo quan die'm nhi nguyen l~i cho rang hai
Page 34
of
487
hi~n tU'c;1ng
y
thUCva V?t chat (tinh than va tl/ nhien) c1QCi?p vOi nhau, song song tOn t9
i,
khong cai nao sinh ra cai nao. ThVc chat, cac nha triet hOCnhi nguyen
tim
cach dung hoa giCra
chU nghia duy v~t va chU nghia duy tam, the nhllng quan diem cua hO thLfong kh6ng nhat
quan, cuoi cling, hO th110ng nga thea l~p trLfong duy tam han la rOi vao quan diem duy v~t.
b) Thuyet
co
the biet
va
thuyet
khong

the biet
Vi~c gifli quyet m~t thLrhai van de cO ban cua triet hOC,bieu hi~n 0 vi~c tra loi cau
hOi: Con ngU'Oico the' nh?n thuc dU'c;1cthe giOi hay khong? lam xuat hi~n trong lich slt triet
hOChai quan diem trai ngl1Q'cnhau - thuyetco the'biet va thuyet khong the'biet.
• Thuyet co the biet khang dinh con ngU'oi hoan toan co kha nang nh?n thUc the
giO;' Da sO cae nha triet hOC(ea duy v~t va duy tam) thea thuyet co the biet. Trm l~i, mQt sO
triet gia di thea thuyet khong the biet l~i phu nh~n kha nang nh~n thLrcdo eua can ngLfOi.
• Thuyet khong the biet eho rang con ngU'Oikhong the' nh?n thUCdU'c;1cthe giOi,
hay chf ft ding khong the' nh?n thUc dU'c;1cban chat cUa the giOi. BOi vi ban chat eua mQt
sl,J'v~t nei rieng, eua the giOi noi chung la
em
nam (1 phfa sau, an giau qua vo van hi~n
tl1<}ng,be ngoai. Can ng110i, dti co gang lam, cling chi nh~n thLrcdl1Q'c
em
hi~n tl1<}ng,be
Page 35 of 487
" ngoai d6 chtr
khong
the biet
diroc
cai ban chat t~n
cung
d6
cua cluing.
Nhtr v~y, thuyet
khongthe biet the hi~n thai d¢ hom nghi, bi quan ve kha nang nhan thuc the giai cua can
ng110i.
CO
sci
cua 51!ra dOiva tOn t~i thuyet khong the' biet la:

nc nhat, xuat phat tu nhCrngkh6 khan
ma
con ngUai yap phai trong qua
trinn
nh?n
thtrc, d6nh gia ve 51!v~t, hi~n ttrong, Nang 11!cnhan thtrc cua mOi con ngU'Oi, cua
ca
10m
ng110ia moi giai doan lldi
5U
la c6 giai han, Cac giac quan cua con ngLtOivai ur each la cac
cO quan nh~n
thirc
cO ban dau tien
han
che trUac 51!bien dOi, phat trien cua the giai khach
quan (ca ve m~t khdng gian
va
thOi gian).
Tu
nhOng kh6 khan thl/c te d6, thuyet khong the
biet di tai ket lu~n can ngLtOihoan toan khong c6 kha nang danh g1adUngdLtQ'c51/v~t, hi~n
tLtQ'ng,khong c6 kha nang nh~n thLrcdLtQ'cdUngdan the giai.
•
' ThCrhai, xuat phat
tu
tfnh tUCfngdOi cua chan
If
Chan ly vai tinh cach la 51!hieu biet
.dUng dan ve 51/v~t khach quan khong chi c6

tinh
tuy~t doi rna con c6 tinh tLtOngdoL
Tinh
tLtOngdOi cUa chan ly bieu hi~n
0
cho, do 51!v~t luon tOn t~i trong tr~ng thm v~n d¢ng
khong ngUng cho nen m¢t danh gia dUngve 51!v~t trong meu ki~n, hoan canh nay dLtQ'ccoi
Page 36 of 487
la chan ly, l~i c6 the tra thanh 5ai lam trong dieu ki~n, hoan canh kh~c. Sai lam cUa thuyet
khong the biet a day la dli tuy~t dOi h6a
tinh
tLtOngdoi d6 cUa chan ly, dan tai hom nghi ve
tinh
dUng dan cUa chan ly va cuOi cimg phu nh~n kha nang nh~n thLrCthe giai cUa con
ngLtai.
Thl/c ra, con ngLtai hoan toan c6 kha nang nh~n thuc dUng dLtQ'c51/v~t khach quan, c6
kha nang nh~n thLrcdLtQ'cthe giai. HOn nCi'a,con ngLtOicon co the kiem tra dLtQ'cm¢t danh
I
gia nao d6 ve 51/v~t hi~n tLtQ'ngkhach quan ben ngomla dUnghay 5ai b~mg thl!c den. Neu
thong qua thl!c tien, ng110ita c6 the tai t~o ra dLtQ'c51!v~t dl/a tren nhUng hieu biet ve n6
thi meu d6 chLrngto 51/hieu biet d6 ve 51!v~t
18
dUng.
)0>
Can 3: Gili'a phUOng phap.bi~n chung va phUO'ngphap sien hiob co sl.!khac bi~t din
bangi?
1.
SI.!doi l~p gili'a phUOng phap bi~n chUngva phUO'ngphap 5ienhiob
Trang lich
5U

triet hOc, ben c~nh van de ban chat the giai la v~t chat hay tinh than, con
m¢t van de quan trong khac can triet hOCgiai quyet - d6
18
van de ve tr;;:lngthm ton t~i cua
Page 37 of 487
the giai tOn t9i trang tr9ng thai bi~t I~p, tach rOi, d(/rzg im, bat bien hay
co
quan h~, r-ang
bUQcvai nhau, khfmg ngLtng v~n dQng, bien d6i?
Giai dap eau hoi d6 da lam nay sinh hai
phtrong phap (quan diem) nhan thirc dOi l~p nhau -
phUOng phap bi~n ch(/rzg
va
phUOng
phap
siiu
hinh.
a)
PhltO'ng
phap
sieu
hinh
1ft
plurong phap xem xet sl! v~t trong
tr9ng thai bi~t I~p, tach
rOi
v6'i cac sl!v~t khac; xem xet sl!v~t trong
tr9ng thai khong v~n dQng, khong bien d6i.
PhLfOngphap sieu hlnh bat nguon tlt quan niem eho
dmg

mudn nhan thtrc mQt doi
urong nao d6 mroc het phai tach doi tirong d6 ra khoi moi mOi quan h~ vai cac su v~t,
hi~n nrong khac; dong thai phai nh~n thirc dOi urong trong tr~ng thai khOng v~n dQng,
khOngbien doL Vi~e xem xet dOi tLf<;tngsl! v~t thea quan ni~m nhLfv~y cling e6 tac dVng
nhat dinh. Tuy nhien, sai lam can ban ella phLfOngphap sieu
hlnl1
ehlnh la da tuy~t dOi hoa
tri;:lngthai tInh tLfOngdOi ella dOi tLf<;tngsl! v~t. Trong thl!e te, cae sl! v~t, hi~n tLf<;tngkhong
tOn ti;:litrong tri;:lngthai tInh, bat bien mQt each tuy~t doL Trai li;:li,cae sl! v~t hi~n tLf<;tng
luon nam trong nhOng moi quan h~ va trong tri;:lngthai v~n dQng bien doi khong nglrng.
Page 38 of 487
Ph.Angghen da tltng Vi;:lchra sl! hi;:lnehe ella phLfOngphap sH~u.hinh la
"Chi nhin thay
nhCrng
51!
v~t
ma
khong nhin thay moi lien h~ qua I9i gi[la nhCrngv~t ay, chi nhin thay 51/
tOn t9
i
cua nhCrng
51/
v~t ay
ma
khong nhin thay
51/
phat sinh
va
51/
tieu yang cua nhCrng51/

v~t ay, chI nhin thay tr9ng thai tfnh cua nhCrng
51/
v~t ay
rna
quen mat
51/
v~n
dQng cua
nhCrng5l/v~t ay, chi nhin thay cay
rna
khong thay rLtng,,3.
b) PhU'O'ng phap
bi~n
chUng
la phLfOngphap xem xet sl! v~t trong
tr9ng thai quan h~
qua I9
i,
rang bUQcIan nhau
v6'i cae sl! v~t khae xung quanh; xem xet sl! v~t trong
tr9ng thai
v~n
dQng, bien
d6i
khong ngLtng
ella n6.
PhLfOngphap bi~n chLrng la h~ qua tat yeu ella quan diem bi~n ehLrng, - quan diem
khang dinh cae sl! v~t hi~n tLf<;tngdeu luon ton ti;:litrong tri;:lngthai v~n dQng va trong moi
quan h~ hCrucO vOi nhau. Do do, muOn nh?in thLredUngve sl! v~t, d~n phai nh?in thLre,xem
xet sl! v?it trong tri;:lngthai v~n dQng, bien (lOikhong nglrng ella no, trong tri;:lngthai quan h~

qua li;:li,rang bUQeIan nhau giCtan6 vai cae sl! v~t khae xung quanh.
3
c.Mac,
Ph.Angghen,To~mt~p, T~p 20, Nxb Chfnhtrj
Quoe
gia,
Ha
NQi,1994, tr. 37.
Page 39 of 487
"
Co the ket luan rang: SV'khac bi~t can ban giCraphirong phap sieu hinh va phU'Ong
phap
bi~n chtrng la a cho, phtrong phap sieu hinh nhin nhan sir v~t bang rnQt nr duy cirng nhac,
may mac; con phU'Ongphap bi~n chtrng nhin nhan, xern xet su' v~t vOi rnQt ur duy mern
deo, linh
hoar,
Phuong phap bi~n chtrng khfmg chi nhin thay nhCrngsu' v~t Cl:Jthe rna con
thay rnei quan h~ qua l?ii giCra
cluing; khong
chi thay sV'tOn t?ii cua sV' v~t rna con thay ca
sV'sinh
thanh,
sV
di~t vong cua cluing: khong chi thay trang thai tinh rna e~n thay ea trang
thai dQng cua
sV
v~t; khong chi "thay diy rna con thay ea rirng". Dei vOi phtrong phap sieu
hinh thi, sir v~t ho~c ton tal, ho~c khong ton t?ii; ho~c la the nay, ho~c
IQ
the khae; "ho~e

Hi
ho~e la ", ehLrkhong the vita
la
the nay vita
IQ
the khae; "vLrala vLra la ". Dei
vOi phU'Ongphap bi~n ehLrngthi, rnQt sV'v~t vua la the nay vita:la the kia, "vLrala vLra
la ". PhU'Ongphap bi~n ehCrngphan anb hi~n thl/e khach quan dUngnhU'no dang ton t?ii. Vi
v~y, phlfOng phap bi~n ehCrngtra thanh eong el:JhCruhi~u giup 'ConngU'Oitrong qua
trinh
nh~n thlre va eait?io the-gioi.
2. Cae hinh thue eO
ban
eua phep
bi~n
ehUng
Page 40 of 487
Voi tV each la rnQt phU'Ongphap nh~n thLre dUng dan ve the giOi, phU'Ongphap bi~n
ehLrngkhong phai ngay
khi
ra dOi dil tra nen hoan ehlnh, rna trai l?ii no phat trien qua tLtng
giai dO?ingan lien vOi sV'phat trien eua tU'duy con nglfOi. Trong lieh su triet hQe,
sv
pbat
trien eua phU'Ongphap bi~n ehLrng dlfQe bieu hi~n qua ba hinh thLrelieh su eua phep bi~n
ehLrng:phep bi~n chUng tl/ phcit,phep bi~n chUng duy tam, phep bi~n chUng duy
v~t.
+ Phep
bi~n chUng
tV phcit la hinh thLrebi~n chCrngtOn t9i a thoi cO d?ii. Cae nha bi~n

ehCrngcO d?ii ea phU'OngDong l~ln phU'OngTay dil nh~n thlre dVQe cae
sV
v~t, hi~n tUQng
eua
vt1
trl:Jluon tOn t?ii trong tr9ng thai v~n dQng, bien doi va trong nhCrngmei lien h~ chang
chit vOi nhau. Tuy nhien, nhCrngnh~n xet eua cae nha bi~n ehCrngcO d?ii ve
sV
v~n dQng,
bien dOi eua sV'v~t, hi~n tU'Qngehu yeu van chlla ket qua eua
sV
quan sat, trV'ekien thien
till chlr chUa phai la ket qua eua sl/ nghien eLruva eua thV'enghi~rn khoa hQe. Vi v~y, tU'
tU'ang bi~n ehCrngthOi ky nay chu_yeu dLrnga nhCrngdanb gia ve hi~n tU'Q'ngbien dOi, mei
lien h~ giCracae sV'v~t chLrchua th~t
sV
di sau vao xern xet ban than sV'v~t de co nhCrng
nh~n xet sau sac ve sl/ v~n dQng eua sl/ v~t. Theo Ph Angghen, each nh~n xet the giOi eua
Page 41 of 487
cac nha bien chtrng cO
dai
nhV tren 1.1each
nhan
xet con nguyen thuy, ngay
tho
nhung can '.
ban
1.1diing.
+ Phep
bi~n

chUng duy
tam
bieu hien t~p trung, ra net nhat trong trit~t hoc cO dien DLre,
rna ngVai khOi dau 1.1LCantO va ngVai hoan thien 1.1Ph.Heghen. Co the noi, Ian dau tien
trong llch su cua ur duy nhan loai, cac nha bien chirng trong nen triet hoc cO dien
Duc
da
trinh bay mQt each eo he thong nhfrng nQi dung quan trong nhat cua phep bien chtrng. Cac
nha bien clurng eO dien
DUe
khong chl
nhin
the giOi trong qua ttrinh v~n dQng, phat trien,
trong
tinh chlnh
the thong nhat rna con khang dlnh ve tinh quy
lU~1:
cua
sl!
phat
trien do. Tuy
nhien, phep bien chtmg nay 19i rnang tinh duy tam, bieu hien a viec khang djnh
51!
phat trien
cua the giOi xuat phat tLrtinh than va ket thuc ding a tinh than.: Theo Ph.Heghen, sl! phiit
trien thl)'c chat 1.1qua trinh v~n dQng, phat trien cua yeu to tinh than gQi 1.1
"y
niem tuyet
doi" hay "tinh than tuyet doi". Trong qua trlnh phat trien cua
minh;

lOy
niem tuyet doi" tl/tha
hoa chuyen thanh giOi tl! nhien, xa hQi de sau do 19i quay trO ve ban than minh. Nhv v~y,
dOi vOi phep bien chUng duy tam nay, sl! v~n dQng phiit trien eua giOi hien thl/c chang qua
chI 1.1
51!
sao chep 19i
51/
til v~n dQng cua "y niern tuyet dOi".
Page 42 of 487
+PfJep·
bi~n
chUng duy
v,t
1.1hinh thLrcbien chlrng bieu hien trong triet hQc do C.Mac
va Ph.Angghen xay dvng tren eO sa khae phl)Ctinh chat duy tam cua phep bien chlrng duy
tam cO dien DLrc, sau do dVQ'cV.I.Lenin phat trien. C.Mac va Ph.Angghen da g9t be
tinh
chat duy tarn, than bi dong thai ke thLranhCrngh9t nhan hQ'p
ly
trong phep bien chlrng duy
tam de xay dvng phep bien chUng duy v~t vOi tinh each 1.1khoa hQe ve moi lien he pho bien
va ve sl! phiit trieri.
~ CaD 4: Vai tro cua triet hQc trong dOl song xa hQi. Vai tro eua triet hge Mac _
Lenin doi v6'i ho~1tdQng nh~n thue va th,!e tien eua con ngU'Oi.
1.
Vai tro eua triet hQe trong dOl song
xii
hQi
a) Vai tro the gi6'i quan

+
The giOi quan
IiI
tocm b9 nhCrngquan ni~m
cua
con ngUGi ve the giOi, ve vj tri con
ngUGi trong the giOi ciing nhU ve ban than cU9CSOng con ngUGi. The giOi quan co vai tro
quan trQng trong viec dinh hvang h09t dQng cua con ngvai trong cuQc song cua
rninh ;
bOi
Page 43 of 487
I'e ~ong the giOi quan bao gam khong chl yeu to
tri
thuc rna trong do can co ca yeu to
tinh
cam, niem tin, Iy tVang, bieu hi~n thai dO song cua con ngVOi.
Trong the giOi quan, m~c dii co ca
cac
yeu to
khac
nhir niem tin, ly tLfang nhung yeu to
tri thuc dong vai tro quyet
djnh,
Bai Ie,
tri
thtrc chinh Ia nen tang, cO
sa
cua
511
xac l~p niem

tin va Iy tVang. 'Niem tin
cua
con ngLfoi can phai
dtra
tren
cO
sa
tri
thirc. Neu niem tin
khong
dV<;1cxay dung
tren
cO sa tri thirc thi niem tin do se bien
thanh
niem
tin
mil
quang.
TVOng til, Iy nrong ciing phai
dua
tren cO so
tri
thtrc.
Neu Iy tVang
khong dua
van tri
thtrc
thi Iy tvang do se bien thanh
51/
cuong tin. "

Tuy nhien, til ban than tri thtrc chua phai Ia the giOi quan. Tri thirc chl gia nh~p the quan,
tra thanh mot bO ph~n cua the quan chUng nao no chuyen thanh niem tin va cao han, chuyen
thanh Iy tVang song cLlacon ngVoi, rna vi ly tVang song do, ngVoi ta san sang hy sinh ban
than minh. Bai Ie, chI
khi
nao tri thuc chuyen thanh niem tin, Iy tuf1ng thi tri thuc do mOi tra
nen ben vLrng,trO thanh cO sa cho mQi ho~f dQng C:Llacon ngLrOi.
NhV v~y co the noi, the giOi quan co mOt ket Cal:
U1a
phuc t~p, trong do cac yeu t6
tri
thuc, niem tin, Iy tVong cua the giOi quan khong
t: .
r
l'
nhau rna hoa quy~n vilOnhau, t~o
T
of
487
•~:'b ella can
L
'ii,
C
r ,-,,_, _,'
~uandung dan lit c_ ~ -"'-'" ._., ,,., '!e xac 1", '_ nhful smh quan tich
cllc, bieu
bi~n
bang thm dO song tieL '-~ trinh dO pl' {-'-"'1 cua
t',,:;
gioi

quan Ia
mOt tieu chuan quan trQng de daM
P'2 - "~
dO phat trien,
tt -
"l;;'nt. __
Ja
mOt ca nhan
cling nhV mOt cOng dang nhat dllU; Ch~mg h~n, thai
kY
nguyen - ?"', con ngVai nguyen
thuy co the giOi quan huyen tho~i chua dl/Ilg nhieu tV tVang phi thl/c te, phi khoa hQc, dieu
do cho thay
trinh
dO qua I~c l~u, mong mUQicLlahQ.
+
Khi noi tOi
tri
thuc trong the giOi quan, ngLfai ta can phai noi t6i toan bO
tri
thuc a
mQi ITnhvllc, bao gam tri thuc khoa hQc til nhien, tri thuc khoa hQc xli h¢i va ca tri thuc triet
hQc, ding nhV ca kinh nghi~m sOng cua can ngVai. Tuy nhien, trong
tat
ca cac tri thuc do,
tri thuc triet hQc chinh Ia nhan to cot I5i nhat, trllc tiep nhat t~o nen the giOi quan. So
ill
v~y boi Ie, xuat phat tLrban chat cua minh, triet hQc va chi co triet hQc mOi d~t ra, mOt
cach trl!c tiep, r5 rang de rOi tim IOi giai dap cho cac van de mang tinh the giOi quan nhV
ban chat the giOi Ia gi? Can ngVai co quan h~ the nao vOi the giOi? Con nguoi co vi tri va

vai tro gi trong the gioi nay? V.v M~t khac, vOi net d~c thil cua minh la mot lo~i hinh Iy
Page 45 of 487
lu~n, trit~t hoc da cho phep dien ta the giOi quan cua con ngU'Oi dLfOi dang mot h~ thong cac '.
"
pham
trii
truu nrong, khai quat. Qua do, triet h9C da tao
nen
mot h~ thong ly lu~n bao gom
nhCrngquan diem chung nhat ve the giOi
nhu
mot chlnh the, trong do co con
ngiro!
va moi
quan h~ giVa con ngLfoi vOi the giOi xung quanh.
NhU'v~y, co the khartg djnh fang, in~c-
au
trong' me "giofquan ngoai yeu to
tri
thtrc
can
co niem tin, Iy tLfong V.V•••, hen nfra trong yeu to tri thLIccua the gi6'i quan kh6ng phai chi
co tri thirc triet h9C rna can co ca cac tri thirc khac (bao gem tri thtrc khoa h9C Cl:Jthe va tri
thLIC
kinh
nghiem), song tri thlrc triet h9C dong vai tro Ie}
h?t nhdn
ly
Iu~n ctia the giOi quan.
+ Triet h9C, vOi nr

each
Ia hat
nhan
Iy luau cua the giOi quan, khi ra doi da dem I~i cho
the giOi quan mot sV thay doi sau sac. VOi nhCrngd~c diem d~c
fuil
cua
minh,
triet h9C da
lam cho sl! phat trien clla the giOi quan chuyen tV
trlnh
dO tl/ phat, thieu can CLIthvc tien,
phi khoa h9C, n~ng ve cam tinh, len trinh dO tV giac, co cO'sa thl)'c tien va cO'sa khoa hQc,
giau tinh
tri
tu~,
Iy tinh. Dieu do t~o cO'sa de con ngLfoi co the xay dl/Ilg, mot thM dO song
dUng dan, nch cl/c, bieu hi~n a vi~c giai quyet cac van de thl/c tien nay sinh trong cuoc
song cua
minh.
Page 46 of 487
Co the khang dinh, vi~c tim hieu. h9C t~p triet h9C Ia mot tie~ de quan tr9ng de nang
cao hieu biet, trinh dO va nang Il/c tU' duy Iy Iu~n de tV do xay dl/Ilg dU'c;1cmot the gioi
quan, nhan sinh quan dUngdan, phil hc;1pvOi sl/ phiit trien cua the giOi va cua thai d~i.
b) Vai
tro
phU'O'ng phap
lu~n
+
PhUOng phcip [u~n

dlfc;1chieu ngan g9n Ia
[:9
[u~n
ve
phUOng phcip.
PhlfO'ng phap Iu~n
bieu hi~n Ia mot
h~
thong nhCrngquan diem, nguyen tac chi d~o ho~t dong nh~n thlrC va
thl!c tien clla con ngLfOi.
+ Triet hQc vOi tLfcach Ia h~ thong quan diem Iy lu~n ve the giOi, kh6ng chi bieu hi~n
Ia mot the giOi quan nhat dinh rna con bieu hi~n Ia
m9t phUOng phcip [u~n phD"'bien
chi d~o
m9i ho~t dong nh~n thLICva thl/c tien clla con ngU'Oi.Boi vi, bat
kY
mot Iy Iu~n triet h9C
nao ra dOi, the hi~n mOt quan diem, mOt sl/ ly giai nhat dinh ve cac sl/ v~t, hi~n tU'c;1ng
thi
dong thai cilng boc
10
mQt phLfO'ngphap xem xet Cl:ithe (bi~n chUng hay sieu hlnb) ve sV
v~t, hi~n tU'c;1ngdo. HO'nnVa, ly lu~n triet h9C do con bieu hi~n Ia mot quan diem chi d~o
ve phU'O'ngphap. Noi cach khac, mOi mot quan diem Iy Iu~n triet h9C dong thai Ia mot
nguyen tac trong vi~c xac dinh phU'O'ngphap, Ia Iy Iu~n ve phLfO'ngphilp. MOt h9C thuyet
Page 47 of 487
"tr!et hoc dong thb'i la mQt h~ thong cac nguyen tac chung, cO b~n nhat, la xuat phat diem
chi d90 mol hoat dQng nhan thirc
va thuc
tien.

Vai tro, chirc nang phuong phap luan cua mOt hoc thuyet triet hoc dOi vOi db'i song con
ngLfoi cangto IOn
khi
hoc thuyet do phan
anh
dung dan, khoa hoc trang thai ton t9i cua the
giOi khach quan. Vi~c
tim
hieu, hoc t~p triet hoc
khong
chi
gop phan x§y
dung
mot the gioi
quan diing dan rna con co y
nghia
quan trong trong vi~c
hinh
thanh
mQt phuong phap lu~n
chung th~t sl/ dung dan, co the dem 19i ket qua tich eire trong hoar dQng nh~n thue va thtrc
tien ella mei con ngtrot.
'.
Tom 19i, triet hoc dong vai tro d~e bi~t quan trong doi vOi su' tOn t9i va phat trien ella
db'i song xa hQi. Vi~e
tim
hieu, v~n dl)ng triet hoc la mQt dieu ki~n kh6ng the thieu ella
vi~e nang eao hieu biet va nang ll/e tLfduy ly lu~n, la dieu ki~n quan trong dOi vOi sl/ phat
trien ella mei ca nhan, moi cong dong dan toe. Ph.Angghen da tung khang dinh: "MQt
diin

tQc muOn dUng vUng tren dinh cao cua khoa h9C thi khong the' khong
co
tii duy -rflu?n" (4):
Dong thb'i 6ng ciing chi
ra
"NhLtng tU duy 1:9lu?n chi
la
mQt d?c tfnh ba'm sinh dUai d?ng
40 C.Mik va Ph.Angghen.Toan t?P. T.20.
Nxb,
Chfnh trj Quae gia. Ha
NQi.
1994. tr.489.
Page 48 of 487
nang ll/c cua con ngUai ta
ma co
thai. Nang ll/c ay can phai dU(1cphat trien hoan thi~n,
va
muOn hoan thi~n
no
thi cho tOi nay, khong
co
mQt cach nao khac hOn
la
nghien
cUu
toan bQ
triet h9C thai trUac"
(5).
2. Vai

tro
Clia
triet
h9C Mac - Lenin
- Triet hoc Mac - Lenin la triet hoc do Mac va Angghen x§y dl)'ng van giCrathe ky XIX
tren cO sa ke thua va phat trien nhCrngthanh tl/U quan trong nhat cLlatLfduy triet hoc nhan
109i, dong thb'i dLfQ'cLenin phcittrien, hoan thi~n van dau the ky xx. Triet hoc Mac - Lenin
kh6ng phai la mQt ly lu~n thuan my rna la mQt ly lu~n tri~t de, mang
tinh
khoa hoc eao do
che no dIng dLfQcx§y dl)'ngtren cO
sO
tong ket, khai quat cae thanh tl/U quan trong ella khoa
hOCCl)the
hk
do.
- Trang triet hQe Mac - Lenin, the giOi quan va phLfOngphap lu~n thong nhat eh~t che
vOi nhau.
The
giOi quan trong triet hOC Mac - Lenin la the giOi quan duy v~t bi~n ehLrng.
PhU'Ongphap lu~n trong triet hOCMac - Lenin la phU'Ongphap lu~n bi~n ehLrngduy v~t.
Dieu do bieu hi~n, mei lu~n diem ella triet hOCMae - Lenin vera mang tinh the giOi quan
50 C.Maeva Ph.Angghen.
Sdd.
tr.
487.
Page 49 of 487
vLra mang tinh phtrcng phap Iuan, Do do, triet hoc Mac - Lenin co vai tro d~c bi~t quan trong-
doi vai vi~c trang b] cho con ngltOi the giai quan va pbtrong phap lu~n diing d~1nchi p~~
moi

hoat
d{mg nhan thirc va
thuc
tien cua con ngl10i. Vi~c
tim
hieu, v~n dung triet hoc
Mac - Lenin chinh la tim hieu, tiep thu
va
v~n
dung
mOt the giai quan khoa hQC va mot
phlfOng phap lu~n dUng dan. Dieu do the hi~n 0 thai dO khach quan trong danh gia 51/v~t,
biet tan trong 51!vat khach quan, ding nhtr bieu hi~n 0 mOt phtrong phap ur duy bi~n
chirng, xem xet, doi xU' vai 51/v~t mot each linh hoar, mem deo. Noi
each
khac, vi~c bOi
dl10ng the giai quan duy v~t
va ren
luy~n tlf duy bi~n chtrng troag qua trinh nhan thirc va
v~n dl:Jngtriet hQc Mac - Lenin chinh la ml:JCdlch va ding la ket qua cao nhat de co the
t'ranh
rOi vao ChLlnghia chLiquan va phlfOng phap tl1 duy 5ii~uhinh. :
- Vai tl1 cach la
cO'
sO
the gi61quan
va
cO'
sO
phuong phciplu~n pho bien,

triet hQc
Mac - Lenin co moi quan h~ hCrucO vai cac bO man khoa hQc Cl:Jthe.
No
vLrala ket qua cLla
sl/ tOng ket, khai quat cac thanh tl/U cLiakhoa hQc Cl:Jthe lQi vLrala cO 50 the giai quan va
phVOng phap lu~n pho bien dung dan cho 51!phat trien cLia cac khoa hQc cl:Jthe. Vi v~y,
vi~c hQp tac ch~t che giCratriet hQc Mac - Lenin va cac khoa hQc Cl:Jthe la doi hoi tat yeu
Page 50 of 487
khach quan doi vai sl! phat trien cLla ca hai prua. Nha bac hQC
'vi
d~i cLla the ky xx
A.Anhxtanh da kh~mg dinh: "Cac khili quat hoa triet hQc d1n phai dl/a tren cac ket qua khoa
hQc. Tuy nhien, mOt
khi
da xuat hi~n va dl1Qctruyen ba rong rai, chUng thVong anh hl1ang
den 51/phat trien cLiatV tVong khoa hQc
khi
chUng chi ra mot trong rat nhieu phl10ng phap
phat trien co the co"
(6).
Trang dieu ki~n cach m~ng khoa hQCva cang ngh~ hi~n dQi
Uun
nay
sinh nhieu van de ,mai, mOt m~t doi hoi triet hQc Mac - Lenin phai co sl)'tong ket, khai quat
kip thoi, m~t khac doi hoi khoa hQc Cl:Jthe phai dUng vCrngtren l~p trLtong the giai quan
duy v~t bi~n chUng va phVOng phap tV duy bi~n chUng duy v~t cLlatriet hQc Mac - Lenin.
- Trang thoi d~i ngay nay, cimg vai 51!bimg nO cLiacach mQng khoa hQCva cang ngh~
hi~n d~i, the giai ding co 51/thay doi va cimg sau sac. De co the dQt dLtQcml:Jctieu tien bO
xa hOi do thoi d~i d~t ra, doi hOi con nglJ'Oiphai dltQc trang bi mOt the giai quan khoa hQc
vCrngchac va nang ll/c tLtduy sang tQo. Vi~c nam vCrngtriet hQc Mac - Lenin se giup chUng

ta tl/ giac trong qua trinh trau dOi pham chat chinh tri cling nhLtnang ll)'c tLtduy sang tQo cLla
60
A
Anhxtanh va InphendO',
51/
pMt tfien cua v~tIj h9C,
MatxcO'Va,
1965, tr. 58 (th~ngNga)
Page 51 of 487
" ,I
I,
minh.
Bieu d6 d~e bi~t e6 y nghIa doi vOi su nghiep xay dung CNXH n6i chung, cong euoe
dOimOi dat nucc ~~n nay n6i rieng.
)I.>-
Cau 5:
Vi
sao s\l' ra dOi cua tri4!t hQC Mac la mQt tat yeu llch su va la mQt cUQc
each mang tren linh v\I'e triet hQc?
1. Triet hQc Mac ra dOlvao nhU'ng Dam 40 the ky XIX
St,J'ra dai
cua
triet
hoc
Mac la mot tat yeu
ljch SU
vi
n6 ehinh la mQt san pham ly lu~n
cua su' phat trien ljch slr nhan lo~i xuat hi~n vao giCrathe ky XIX'vOi nhCrngdieu ki~n, tien
de

khach quan
cua n6.
a)
fJieu
ki~n kinh
te-
xii h9i
+ str cung cOva phat trien manh me cua phtrong thuc san xuat TBCN trong dieu ki~n
•
each mang cong nghiep, Vao nhCrngnam 30 - 40 the ky XIX, dLfOianh hLfang eUQeeaeh
m9ng eong nghi~p, phLfOngthue san xuat TBCN da:tht,J'est,J'
ill
vao giai d09n phcittrien moi
va tra thanh It,J'elLfQng
kinh
te thong trj a cae nLfoe ehau .AunhLfAnh, Pha.P.
Due.
PhLfOng
thue san xuat TBCN phcittrien the hi~n tinh hOn han eUa n6 so vOi phLfOngthue san xuat
Page 52 of 487
phong kien trong vi~e_thue day ll/e lLfQngsan xuat phat trien, dong"thai lam cho nhCrngmau
thuan xa hQi dll1gngay dmg gay gat hOn. Xung dQt giCragiai cap vo san va giai cap tLfsan a
cae nLfoenay da tra thanh nhCrngcuQe dau tranh giai cap gay go, quyet li~t.
+ Trang cuQe dau tranh giai cap eUa giai cap vo san chong giai cap tV san trong eac
nLfoctLfban nay, bieu hi~n a phong trao cQng san nhCrngnam 30 - 40 the ky XIX ngay cang
phat trien va tra nen chin mui. Giai cap vo san chau .Au dan dan trLfang thanh va tra thanh
mQt It,J'eIVQngchinh tri - xa hQi dQc l~~tren
vii
dai Iich
sU.

+ Sl/ ra dOi giai cap vo san each m9ng va sl/ phat trien mgnh me phong trao eong nhan
da:t90 cO
sO
xa hQi eho sl/ ra doi ly Iu~n tien bQ va each m9ng eUa C.Mac va Ph.Angghen,
trong d6, triet hQc Mac Ia h9t nhan, ly lu~n chung cua n6. Chlnh sl/ ra doi eua ly lu~n nay da
Iy giai mQt each khoa hQe ve sl/ xung dQt khong the dieu hoa giCratVban va lao dQng,ve
su
m~Dh ljeh sLr
vi
d9{ cUagiai cap vo san cach m9ng dOivOi sl/ phat trien va tien bQ xa hQi.
C6 the n6i, st,J'ra dOi
tri~t
hQe Mac chinh la sl/ ph2m
cinh,
dong thai dap U'ngnhu cau, doi
hOi ve m~t ly lu~n ella thl/e tien xii hOi n6i chung, nhat Ia tht,J'etien each m9ng ella vo san a
giai d09n 30-40 the ky XIX noi rieng.
Page 53 of 487
b) Tien de
Iy
lu~n
Sl/ ra dOi triet hQCMac khong chi la san pham tat yeu cua nhirng dieu ki~n kinh te -'xa
hQi cua xa hQi TBCN giCrathe ky XIX rna con la san pham tat yeu cua 51!phat trien hop qui ,
luat cua ljch 5lr
nr
tVong nhan loai. Triet hQCMac ra dai la mOt
su
ke thira bien chimg
nhCrnghoc thuyet, ly lu~n trU'Ockia rna
true

tiep varo net nhat la
triet hc;>e
cO
die?nDue,
kinh te ehfnh
trj
hc;>eAnh va ehu nghra XQ h9i khong tUdng Phap
hoi the ky XIX.
+ Triet hoc
cO
dien
DUc,
d~c bi~t la triet hoc cua Heghen va cua Phoiobac, la
ngudn
goe ly lu~n
true
tiep cua triet hQCMac. DOi vOi triet hQCeua Heghen, mOt m~t C.Mac va
Ph Anghgenphe phan tinh chat duy tam than bi trong triet hQe nay, m~t khac hai ong danh gia
rat eao tU'tU'ong bi~n chUng cua no. C.Mac coi tU' tVong bi~n chUng trong h~ thong triet
hQe duy tam eua Heghen la "h9t
nhan
hQp
If'
can phai dU'Qcke thLra,cai t90. Trong
khi
phe
phan ehu nghia duy tam eua Heghen, C.Mac khong chi dl!a vao tniyen thong cua chu nghia
duy v~t rna con trl!c tiep eaH?,o ehu nghia duy v~t cii, khac phVe tinh sieu hlnh va nhCrng
h9n ehe lieh slr eua no. TLrdo, C.Mac va Ph.Angghen da xay dl/ng nen triet hQCmOi, trong
do, chu nghia duy v~t va phep bi~n chUng thong nhat hCrucO'vOi nhau.

Page 54 bf 487
+ Sl/ ra dai triet hQe Mac cling dien ra trong sl! tae d9ng qua l~i vOi qua trinh C.Mae ke
thLta,eai t90 cae ly lu~n ve kinh te va ve CNXH. Vi~c ke thLta va eai t90 kinh te ehinh tri
hQc Anh vOi nhC'rngd9i bieu xuat sac la A.Xmit va D.Ricacdo da tao dieu kien eho C M' .
. . . ae
hom thanh quan ni~m duy v~t lieh slr cling nhv xay dl/ng nen hQc thuyet ve kinh te eua
minh.
• A'
+ ~:.~~~e thLtava cai t90 ly lu~n ve chu nghia xa hOi khong tVong Phap vOi nhCrngd9i
bl~U nOI tieng nhv Xanh Ximong, SaclO'Phurie da giup C.Mac va Ph.Angghen xay dvng ly
IU9n khoa hQe eua
minh
ve CNXH. Tren thl!c te, sl!
hinh
thanh va phat trien triet hoc Mac
khong tclchrai vOi sl! phat trien ly lu~n ve CNXH eua Mac, tue CNXH khoa hQc. .
c)TieD de khoa hoc
nl
nhieD
.
.
Cling vOi nhCrngnguon goc ly lu~n tren, 51!ra dai triet hQc Mac con dl!a vao nhC'rngW~n
de khoa hQc tl! nhH~n.NhCrngthanh tl/U ve khoa hQc tl! nhien lam boc
10 fO
tinh ha h
A'
b A'
? •• •
nee, at
ll!e eUa phU'O'ngphap tV duy sH~u

hinh
trong viee nhan thue theA'gl·O'I·do" g thO'.
? • , ,
n
1
eung cap cO'
s~
ttl
thUe khoa hQc eho 5l! phat trien tV duy bi~n chUng, hlnh thanh phep bi~n chUng duy
v9t.
Page 55 of 487
Trong sO nhfrng thanh tuu KHTN thai do, Ph A.ngghenneu b~t
y
nghia cua 3 phat minh
Ian doi vai str
hlnh thanh
triet hoc duy v~t bi~n chtrng: djnh lu~t
baD
toan va chuye'n hoa
nang lUr;1ng,thuyet te biu: va thuyet den
hoa
Dacuyn.Binh luat bao toan va chuyen
hoa
nang
Ilfc;1ngvach ra mOi lien h~ thong nhat giCracac
hinh
thtrc v~n dQng cua v~t chat. Thuyet te
bao chimg minh ve sl! thong nhat va sl/ phat trien cua sl! song tu thap len cao, tlt don gian
tai phLtct9P· Thuyet tien hoa Dacuyn da ly giai ve tfnh bi~n clnrng cua su phat trien phong
phil, da dang

cua
cac giong 10m.
2.
SI!
ra
dOl
cua triet
h9C
Mac
fa
m9t cu9c each
mang
treo
firth
vl!c triet
h9C
- Triet hoe Mae da khae phl)e dU'c;1esl/ taeh rai giCrathe giai quan duy v~t va phep bi~n
chUng trong lieh sLl'phM trien eua triet hoe
trU'ae
do. Tren eO
sa
~ai t90 chu nghia duy v~t
eli mang tfnh sieu hlnh cling nhlf phep bi~n chUng duy tam. Triet hoe C.Mac va Ph.Angghen
•
da xay dl/Ilg nen mQt nen triet hoe mai - triet hoe duy v~t bi~n chUng.
- Sl/ ra dai ehu nghia duy v~t lich SLl',mQt bQ ph~n eua triet hoe Mac chinh la thilnh tl/U
vi
d9i nhat cua tlf tU'ang khoa hOc. Vai vi~c x§y dl/Ilg chu nghia duy v~t lieh sLl'cua
minh,
C.Mac va Ph.Angghen da lam cho ehu nghia duy v~t

tra
nen hoan bi va tri~t de, bieu hi~n sl/
Page 56
Of
487
rna
rQng hOc thuyet nay tLrcho nh~n thLtc
giai
tl/ .nhien den cho nh~n thLtc xa hQi 10m
nglfoL
- Vai sl/ ra dai triet hoc Mac, vai tro xa hQi cua triet hoc cling nhlf vi tri cua triet hoe
trong h~ thong tri thLtckhoa hOc da co sl! bien doL Neu nhU'doi vOi triet hOc trU'ac kia chu
yeu dong vai tro giai thich the
giai
thl triet hOc Mac ra dai khBng chi giai thich the giai rna
chu yeu la cBng cl) cai t90 the giaL Triet hoc Mac tra thilnh cang cl) nh~n thLtcthe giai va
cai t90 the giai bang thl!c tien cach m9ng cua giai cap cBng nhan va quan chUnglao dQng.
Triet hOc Mac la the giOi quan khoa hoc ella giai cap cBngnhan, la
"vii
khi ly lu~n" eua giai
eap nay trong cBng cuQc cai t90 xa hQi, giai phong ban than va giai phong 10mngU'ai noi
chung. TlfOng tl/, giai eap cBng nhan chfnh la
vii
khf
v~t chat, la ll!c Ilfc;1ngv~t chat quan
trOng ella triet hoc mac, de nha do, triet hoc Mac the hi~n dU'c;1cvai tro eai t90 the giai ella
minh.
Ngom
ra, triet hOc Mac cling 'tro thanh the gioi quan va phU'Ongphap lu~n chung can
thiet cho sl/ phat trien cua cac khoa hOc Cl)the. Bong thai, sl! ra dai triet hOc Mac cling

cham dLrtquan
ni~m
cua triet hOc eli coi triet hOc Ia "khoa hOc cua cac khoa hOc", dUng tren
Page 57 of 487
moi khoa hoc, Trai
lai,
triet hoc Mac khang dlnh ve vai tro ella khoa hoc
nr
nhien va
khoa "
hoc xa hQi doi vOi
sV
phat trien ella ban than triet hoc; trong do, my van
str
phat trien ella
khoa hoc
ur
nhien va khoa hoc xa hQi, doi hoi triet hoc ding phai bien dOi theo, phai thay
dOi hinh thLreeho phil hop.
~ Call
6: Trinh bay nhCrngnr tVang triet hoc cOban ella Ph~t
giao
nguyen thuy.
Ph?t
gi60 la mQt trVong phai triet hoe - ton
giao
Ian
ella nen van hoa
An
DQ eO dai. No

co anh hvang rQng rai va lau dai den doi song
tinh
than ella nhieu dan tQe
tren
the giOi,
trong do co Vi~t Nam. Theo truyen thuyet, ngVoi sang l~p ra Ph~t giao la DLre Ph~t Thieh
Ca,
nrc
Thai tl'r
Xitdcicta Gotama (Siddhartha Gautama,
563 - 483 T-CN)7.TV tVang triet hoc
7
Xitdacta Gamma. con vua SutdMana (Suddhodana). thuQcbQtQc Thich ca (Shakya) cua nltac Capilavaxtu. - mQt nltac nhe
a
mien
E>6ng- Bac An E>Q.nam dlt6'i cMn day Himalaia. nay thuQc dat Nepan; Nlim 29 tuoi. Thai
tlr
Xftr1actaxuat gia di tu d~ tim Idem con
dt.rOng
cU'u
vat nhlrng noi kho cua loai
nguili.
Nhltng qua 7 nlim theo cac b~c chan tu kho h9nh cua truyen th6ng tu lu~n ~n E>(Ima Ngai
van chlta tim ra chan
'Y.
Cuoi C\)ng.Ngai lang thang den canh rUng thieng Uravela (Gaya. thuQc dnh Bihar. mien Bac An E>¢)va ngoi
thien dlt6'i goc cay bo de. Sau 3 ngay dem suy ngam. Ngai phat hi~n ra ban tinh
va
ngli. v6 thuimg cUathe giai. Ngai tiep tl,lCngoi dl1ai
goc cay bo de them 49 ngay nCrade chiem nghi~m tam linh va giai thlch thau dao ban chat cUaton t9i. nguon goc cua mQikho dau; Ngai

cho rang mlnh dl!.tim dl1qCcon dt.rOngcw vat chUngsinh. TV d6
tra
tti.
ngt.rOi
ta
gQi Ngai la Ph~t (Buddha). nghTala ngl.lC1iliii giac ng¢.
tMu hieu chAn
/Y.
Sau khi thiinh Ph~t, Ngai xay dl,fng Giao lioon Ph~t giao de rao giang giao
19
cUa minh. Ngai dl1qCd~ tlr ton Xltng la
Thich Ca M~uni. nghTala b~c hien triet cua dong tpc Thfch Ca. •
Page 58 of 487
ella Ph~t giao nguyen thLly the hi~n trong the gioi quan va nhan sinh quan ella Ph~t Thich
Ca, chUngdVQe
trlnh
bay trong t~ng
Kinh,
rnQt trong
Tam t?ng - kinh
dien ella Ph~t giao.
a)
The
giOi quan ella Ph~t giao nguyen thLly dVQe phan
cinh
trong thuyet duyen khOi
va dVQelam sang to qua ph~m
trU
vo ngii va vo thuang.
+ Duyen khOi_la noi tat eau "Chv phap do nhan duyen nhi khai", eo nghia la cae ph6p, -

v~n v~t, bao gam ca v~t chat va tinh than,
ke
ca giao ly, - deu do
nhan duyen
rna co. Con
nhan duyen
la nguyen nhan va dieu ki~n.
Duyen
giup cho
nhan
bien thanb
qua
Ph~t giao
cho rang rnQi st/ v~t, hi~n tVQng deu do
nhan duyen
hoa hQp rna thanh.
Duyen
khai tLr
tam
rna ra.
Tam
la cQi nguon cLlav~n v~t. Tlr day, Ph~t giao nguyen thLlyChLltrVang
va t?o gia,
tue khong co vi than linh toi cao nao t90 ra the giOi Quan ni~rn
va t?O gia
g2)lllien vOi
quan ni~m
va ngCi,
vo
thUang.

+
Vo
ngil la khong co rnQt thl/c the toi thV<;1ngtOn t~i vinh hang nao ca. Trang the giOi,
v~n v~t va con ngVoi dVQc cau t~o tlr cae yeu to
sac (V?t chat
nhV
dat, nuac, lUa, gio')
va
danh (tinh than
nhV
thV, tUong, hanh, thuc)
rna khong co
a?i ngCi
hay
tie"ungCi
gi ca.
Page S9 of 487
.'
<,
+
Vo
thuifng
hi khong co cai gi
tnrong
tOn va
vinh
ciru ca. Trong the giOi, su xuat hi~n
cua
van
v~t, ke

ca
con
ngirci
cling chl la
ket
qua hOi
tu
tarn
thai gifra
sc3c
va
danh; khi
sac
va danh tan ra, dning se mat di. Dieu nay co nghia la, V9n v~t lufm nam trong chu trinh
sinh
- tru - dj - di~t;
cluing
lufm
b]
cudn
vao
dong bien
hoa
hu
ao
va eimg theo
lu~t nhiin qua.
Nhiin
nho
duyen

moi sinh ra
qua, qua
nho
duyin
rna thanh
nhiin
mOi,
nhdn
moi1~i
nho
duyen
rna
thanh
qua
moL.; ell'nhu' the,
van
v~t bien dei,
hop -
tan, tan -
hop
rna ]d1ong co nguyen
nhan dau tien va ket qua cudi eimg nao ca.
NhU'v~y, the giOi quan eua Ph~t giao nguyen thuy mang tinh va than,
nh]
nguyen luan
nga ve phia duy tam chu quan va co chira nhCrngtLftVong bi~n ehCrngchat ph.ic.
b) Nhan
sinh quan
la nOi dung chu yeu eua triet ly Ph~t giao-nguyen thuy. No the hi~n
co dQng trong eau noi eua Ph~t Thich Ca:

HOi chung sinh, ta chi d~y cho ccic ngu'Oi chic6
mQt dieu, d6 la dieu kho
va
di~t kh6; Neu nL16'cbie'n
c6
mQt vj
la
vj m~n thi h9c thuyet cUa
il1~ciing
co
m-Qtvj la vj giai thocit.
Nhan sinh quan eua Ph~t giao dLf<;1etrinh bay trong
thuyet
Ttl di~u de.
Thuyet nay gom bOn bO ph~n la:
kho de,nhiin de(t?p dey, di~t
de
va
d~o de.
Page 60 of 487
+
Kho de
la
If lu?n
ve
nhLrngnOi kh6
ro
rang 0
the gian. Theo Ph~t co 8 nOi khe
(bcit

kh6)
tram luan bat t~n rna bat ell'
ai
rung phai ganh ehiu la:
sinh kh6: lao kh6: b~nh kh6: ttl'
kh6: ciibi~t ly kho
(yeu thU'Ongrna phai ehia ly),
sO
eau bat dac kho
(muon rna khong dU'<;1e),
oan tang hQi kho
(ghet nhau rna phai song vOi nhau),
ngii ua'n kh6'
(sl/ hOi tl,Jva xung dQt eua
ngii uan - sac, thl,J,tLfong, hanh, thue).
+Nhtln
de(t~p dey
la
lj
lu?n
ve
nhCrngnguyen nhiin dan den nOi kho
nO'ieuoe song con
ngLfOi.Ph~t giao cho rang con ngU'Oi con ehim dam trong be
kho
khi khong thoat ra khOi
dong song
luiin hoi.
Ma luan hoi la do
nghi~p

t90 ra. So
di
co
nghi~p
la do long ham muOn,
tham lam (ham song, ham 1ge thll, ham giau sang ), do sl/ngu dot va si me, noi ngan gQn la
do
tam dQc (tham, siin, si)
gay ra. Ngoai ra,
nhiin de
dLf<;1edien giai mOt cach logich va el,Jthe
trong
thuyet th?p nhj nhiin duyen (12
nguyen nhan dan den be khe): vo
minh, hanh, thuc,
danh - sac, Ivc nh?p, xuc, thv, ai, thu, hCru,sinh, lao - ttl'.
Trong
12
nguyen nhan ay thi vo
minh
la nguyen nhan thau tom tat ea,
vi
v~y, di~t
trLr
va minh la di~t
trLt
t~n goc
51/
dau kho
nhan sinh.

Page 61 of 487


.
-

+ Di~t dela 1.9lu?n
ve
kha
nang tieu di~t
auac
noi kh6 nOi cUQcsong the gian de dat "
tai niet ban.
Khi
vo minh dU'Qckhac phuc
thi
tam d()c se bien mat, luan hoi se cham dut. ,
tam se thanh than, than se minh man, niet ban se xuat hi~n Di~t de bQCIQ tinh than l?le
quan cua Ph~t giao
a
cho no vach ra cho moi ngU'Oithay cai hi~n t?li den tOi, xau xa cua
minh, de cai dOi, kien tao l?li no thanh mQt cUQcsong xan Ian, tot·d~p hen. Ph~t giao the
hi~n khat vong
nhan
ban, muOn hU'Ong con ngU'oi den coi hanh
phiic
"tuy~t dOi", muOn
nirong
khat vong chan chfnh
cua

con ngVoi t6i chan - thi~n - my.
+
DiilO
dela
Ij
lu?n
ve
con oUang di~t kh6~ giai
tnoat.
NQi dung cO ban cua no the hi~n
trong thuyet Bat chinh 090 (tam con dU'ong diing dan) dU'a
cluing
sinh den niet ban. Do 1.1:
chfnh kien (hleu biet dUng), chinh tU duy (suy ngbi dung), ch!nh ngiSr(loi noi chan th~t), chinh
nghi~p (hanh dQng dUng dan), chinh m~nh (song mQt cach chan chinh), chinh tinh tan (thang
tien mVc dich dii chQn), chinh ni~m (ghi nha nhCrngmeu hay Ie phai), chinh djnh (t~p trung
tV tVOng vao mQt meu chinh dang). Chung quy, bat chfnh ofJO1.1suy nglU, noi nang, hanh
dQng dUngdan ; nhlfng ve thl/c chat, thl/c hanh bat chfnh dfJO1.1khac phl)c tam c1Qcbang
cach thl/c hi~n tam h9c (giOi, djnh,
tu~).
Trang do, tham dVQc khac phl)c bang gioi (chinh
Page 62 of 487
ngCr,chinh nghi~p, chinh m~nh); san dU'Qckhac phl:Jcbang djnh (chlnh tinh tan, chinh ni~m,
chinh dinh);
si
dU'Qckhac phl)Cbang
tu~
(chinh kien, chinh tU'duy).
Ngom ra, Ph~t giao con khuyen chUng sinh thllc hanh ngfi giOi (khong sat sinh, khong
trQm cap, khong to dam, kh6ng n6i dOi, kh6ng a'm tUu); ren luy~n tCroang (tLt, bi, hi, xa)

Ph~t giao phan doi che dQ dang cap, to cao xii hQi bat cong, doi binh dang cong bang xii
h9i, khuyen chUngsinh luon suy nglUve dieu thi~n va lam dieu thi~n
NhV v~y, dli nhan sinh quan cLla Ph~t giao nguyen thLlYmang tinh nhan ban sau sac,
nhlfng no cling chua day tinh chat duy tam chLl quan the hi~n qua cac quan ni~m bi quan
yem the, khong tU'ang ve dOi song xii hQi, va than bi ve dOi song con ngVoi.
~ Can 7: Trinh bay quan ni~m ve d?lOduc - chinh tri - xii hQi cLlaNho gia nguyen thLly.
Nho gia 1.1mQt trU'ong phai triet hQc Ion dU'Qchoan thi~n lien tl)c va co anh hVang sau
rQng, Hiudai den nen van hoa tinh than cLlaTrung Hoa noi rH~ng,cLlanhieu quoc gia phU'Ong
Dong noi chung.
Kinh
dien cLlaNho gia gom bQ Ngfi kinh va bQ TCrthU8•
8
':1>
Ngii kinh
gam 5 quyen Thi.
Thu.
Le. Dich, xuan Thu. B¢
T(t Thu
gam
4
quyen: Lu?n ngCl.f}fli h9C. Trung dung, Mflnh TU.Lu?n
ngu.
Page 63 of 487
"
<,
Nho gia dVQ'eKhong
Tu
(551 - 479 TCN)9 sang l~p VaGcuol thOi Xuan thu; sang thOi
Chien quoe, no b] ehia thanh 8 phai, trong do co phai cua Tuan TLrva phai cua Manh TLrIf!
manh nhat, Tuiin Til (315 - 230 TCN) phat trien Nho gia thea xu hUang duy v~t, con M~nh

Ttl(372 - 298 TCN) phat trien Nho gia thea xu hVang duy tam. H9 bat dong nhau trong vi~e
ly giiH ban tfnh can ngUoi. Tuy nhien, Manh Tlr, da co nhieu dong gop dang ke eho sl/ phat
trien cua Nho gia nguyen thuy'",
Vi
v~y, Nho gia nguyen thuy dVQ'eeoi la tri~t ly cua Kh6
7
ng
Til va M~nh Ttl. NOi dung chu yeu cua no ban ve d~o lam ngUoi quiin ttl, cdch thuc trd
"
9 KhongTlr ten Khau,hi~uTr9ng Ni, ngltoi nltac
La
(Scm£)ong)la mQtnhanr tlJang, nha giao dt,JcIan va dautien cUaTrung Quac. 6ng co
lammQtso chU'cquan a nltac
La
trongmay
nam,
nhU'ngphanIanthOigiantrangcUQcdoi cUaminh, ong chu du nhieu nvac de trlnh baychu
trlfC1ngchinhtrj cua minh,
va
sau d6 rnatrvang d~y hQCva chinh Iycaesach(sanThi,dich Thu,
tan
Dich, dinh Le,
bUt
Xuan Thu).
10 Sang thOiTay Han, Bilng Tn;mg Thu (17-104 TCN) ~a dya tren Ic;li_ichg}aicap phong ~en thong.~, ~~ thac
IY
lu~n Am dltOn~ _Ng?
hanh,dU'a.ra thuyet
tr01
sinh

V~1n
v,t va thien
nMp
cam ung de ho~ chln~.them Nho gla ~ang M~Cglal thich ~n v~t, c~n nplt0L
va ~
hoi. 0ng dii h~thong h6a kinh dien Nhogia thanh T(1thu va NgiJkinh, dong thm dua ra quan nI~m Tam cuang (Quanxu than til,.th~n ~at
ttf bat trung; Phu
xU
tI)
vong.
tr)
bat vongbat hieu; Phu xu&ng. pht,J
tDy),
NgiJ thuang (Nhan. Ie, nghTa,
~r.
t(n) • !"am
to"JI
(T?!~g/atong_
phu xuat gia t6ng phu, phu
tI)
tong tu" TU dUii (Cong;aurig."
ngi5i1;
-h?!nh) doi vai ph", nil. ChUngtro thanh h, tu tuang cua
xA
h(n
pho~gkien TrungQuac; han the
nlJa
Nho gia
cOn
la mQtton giao-Nhogiao.

SangthOinhaTong, Nho giao philt trien rat m~_!lh.Chinh Chu fJdn.Di (1017:107~) v~ Thi,u Un_g(1~~1-1077) I~ nhiJngnQ,lto!dii
~ai
~lt6'ng
Iy
h('C trong Nho giao. VOithuyet Thai c4'C do, Chu£)00Di cho rang: Nguongoc cua Vil
,trv
la~r:h~1ct,Jt; ThaI CI,(Cc6 ~e d9n_~v~ th,,:fin~;
£)ongsinh
ra
dltOng,dQng
CI/C
roi I~i tTnh.va ngU'9CI~i.Am dltOngtilc dQngsinh
ra
Ngil han~, rOIsInh,ra "i!n ~t. Ngoal ra,!h0~nay con cg
hciianh em Trinh Hao (1032-1085), Trinh Di (1033-1107), va Chu Hy (1130-1200) la nhung nha Iy h9c xuat sik HQda neu
ra
thuyet
cach vat
tri
tri
(cach v~t, trf tri, thimh
y,
chfnh tam. tu than. te gia, tri qUDC,blnh thien h?l)
Sang!hOinha Minh- Thanh,Nhogiaonoi chungkhongco phattrien mai
Page64 of 487
_ _._._
-
_.
__

thanh ngU'Oiquiin ttl, cach cai trj dat nU'acbang duc
tr!
11 va thl/c hiinh chinh danh 12 de' xdy
dl/ng mQtxii hpi d~i dong13, ••• Triet ly nay dVQ'e
trinh
bay th.lnh mOt h~ thong bao gom cae
tV tVang ve d?lOdUe - chinh tri - xii hOi co quan h~ eh~t ehe vOi nhau. Co the khai quat nhV
sau:
Nho gia nguyen thLly cho rang, nf!n tang xii h(Ji, cO'
sa
gia dinh kh6ng phai 1ftnhLrng
quan h~ kinh te -
XQ
hQi, rna la nhiing quan h~
d~o
duc - chinh
tr!,
d~e bi~t la 3 quan h~
(d?lo) vua - tOi,cha - con, chong -
v9'.
Khi
cck quan h~ nay chinh danh, nghia la: vua ra vua,
toi ra toi; cha ra cha, can ra can; chong ra chong, v(J ra v(J thi xii hOi On dinh, gia
dinh
yen
vui; va ngVQ'el?li. Xii hOi thOi Xuau thu - Chien quoe lO?lnl?le, luau thUOng d?lo ly suy dOi,
ky eVang phep nVae long leo la do 3 quan h~ nay roi lO?ln,do danh - thl/e oan trach nhau,
11
Khong Tlt cho rang: Cai tri dan
ma

dung mcnh Icnh, c1uadan vao khuon phep ma dung hinh ph?!t thi dan c6 the tranh c1IIrJctoi loi
nhung khdng biet liemsi. Cai trj dan
ma
dung c1?0c1(tc.dua dan vaokhuonphep
ma
dung Ie thl dan
se
biet liem si va thl,lClong q'uypht,Jc.
NQidung dWng lOtc1(tc
tri
la thVChi~n
3
dh~u:dan dong. kinh te pMt trien, d&l dut;1Ch9Chimh. Bi~n phap de thi hanh la: th~n tr9n9 trong
cong viCc,gin giu chu tin, tiet kicm trong tieu dung,fhllClngnguCti.sl) dt,Jngs(tc d&l hf;1p
19
£)e xay dl,Jl1g
xA
hQid~i dong, can dva
vao
su
nghi~p gi8.od,!C de uon nan nhan cach, boi dltang dao ~o nh&l taitheo'hai phltang cham:tien h{JCIe. h~u h{Jc
van
va
h{Jcdi doi
liO'i
himh,
h{JC
de
v?n dt,Jngvao tht,Jtte. £)e h9c tot, ngllOi h9Ctre phai c6tinh than khiemton va cau tien, b~t suy
tIJ

va
luootfch
eve
trong
hoc
~p
M~nh
Tlr
chu tn.rongthl,(Chanh dui1ngloi
c1(tc
tri
dva tren tinhthan
quj
din (Danvi quy, xii tac thll chi, quAnvi khinh c6 nghia la, DAnquy
nhat, ke den la dat nltuc va h.iag~o. con vua la cai quy sau cung), nhin chinh
va
th6ng nhfit
12
Khc5ngTlr cho rang: Danh khong chfnh thi ngon chang thu~n, ngon chang thu~n thl vi~c khong thanh, vi~c khOngthanh thi
Ie _
nh~c
bat hung, Ie - nh~c bat hU'ngthi hinh phiilt khOng!rung
'Y,
hlnh phi;ltkhong tning
lY
thl dan biet bam viu vao daU?Ngltai quan tlr quan
ni~m dltc;lcdanh thi n6i dU'9C,n6i dU'9cthi lam dlf{1C.
13
Quan"quan, TMn than, Phl,Jpht,J,TI) tr1;
t(tc

Vua ra vua, Toi
ra
toi, Cha ra cha, Con ra con.
Page65 of 487