Phan Đình Phùng

á°o Trinh Nh∂t









Phan á÷nh PhÔng

Nh° l¨nh Ω≠o 10 nØm Khüng Chi∆n
(1886 ñ 1895) Í NghŒ Tÿnh

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 1/1
1) Mất lng nhiu mề cỹnh chun


Trn ỹnh sau cễng vậi quàn Phỹp l trn Hu m 23/5/1885, quàn ấi chnh quy
ca triu ữnh Vit Nam cềng tht bi nt.
Thnh mt vua chy.
Bày giẩ chng vậi Phỹp ch l vỉn thàn vậi dàn binh.
Ngẩi ny ỹnh mất hai trn, nhm kia gi ẽc ãi ba nỉm ri cềng tan vẻ.
Duy cn mất ngẩi c gng cẻng li, triu tp t nhiu anh em ng ch, rt du nhit
huyt vo trong cày ứn dàn tấc t lp, khu cao ngn la ỹi quc cn bng ln mất gc
H Tnh, Quđng Bữnh mẩi nỉm sau na mậi tt.
y l Phan ỏữnh Phễng.
Ngẩi lng ỏãng Thỹi, huyn La Sn, tnh H Tnh, Phan ỏữnh Phễng sinh nỉm 1847,
dng di nh nho.
ỏãng Thỹi vn l mất lng ni ting nht trong tnh H Tnh, vữ xa nay c ngẩi u

t lận, lm quan to rt nhiu. Khi ln t ẩi nh L, phỹt mất ãng Qun cãng, nh giu
c lận, hay lm vic phểc c, dàn trong a phng u ẽc nhẩ cy, cho nn ngẩi ta
sễng bỹi lm, tãn ãng l Kiu Qun cãng.
ỏn ẩi gn ày, lng ỏãng Thỹi li cng i phỹt, thi u hay lm quan cềng vy.
Tc nh Qun cãng Hong Cao Khđi, v hai tng c Hong Mnh Tr, Hong Trng Phu,
ba cha con hin hỹch mất thẩi ; cn nhậ lểc qun Hong by tic th bđy mi, c ngẩi
mng càu liến nh vy ểng lm : Con cỹi mất nh hai tng c, Phỹp Nam hai nậc mất
cãng thn.
H Phan thữ t ãng Phan Nh Tnh, lm tng c tnh Hđi Dng hi cn thuấc v
Nam triu v chnh l thy hc ca c Phan ỏữnh Phễng cho tậi cỹc ãng tin s Phan ỏữnh
Du, Phan Trng Mu, Phan Huy Nhun u l ngẩi ng hng v ng thẩi vậi c
Phan.
Ngẩi ta vn bđo hai thỹi cc khãng gƠp nhau. ỏng ny chểng ta thy hai thỹi cc
cễng mất lng ỏãng Thỹi : h Hong ph tỹ Bđo hấ ẽc vinh hin n tất bc, h Phan
chng c Bđo hấ cềng quyt lit tất bc !
H Phan, t thy t ẩi L, truyn n ỏữnh Phễng l 12 ẩi, m ẩi no cềng c
ngẩi thi u lận, lm quan to, cho nn ngẩi ta thu trậc ă tng Ơt tn cho xm h
Phan l ỗ y hng, t l mất xm ton ngẩi u t cao sang.
ỗng thàn sinh ra Phan ỏữnh Phễng l Phan ỏữnh Tuyn, u ph bđng khoa giỹp thữn
(1814) v thẩi vua Thiu Tr. Lm quan tậi Ph doăn ph Tha Thin, sau vàng mnh vua
sai ra Bc lm chc Tỹn l quàn v dơp giƠc tnh Lng Sn, b t trn.
Phan ỏữnh Phễng c nỉm anh em.
Anh cđ l Phan ỏữnh Thãng, u tể ti, lm Ph quđn c mất ấi thuyn chin ; th
hai l Phan ỏữnh Thut, u c nhàn lm Giỹo th ; th ba l Phan ỏữnh Tun mt sậm ;
c tc l th t ; cn ngẩi em ểt l Phan ỏữnh Vn, u Ph bđng lm Tri ph. C li cn
hai em khỹc mơ na, nhng khãng ai thnh t gữ.
Phan ỏữnh Phễng phu nhàn l con gỹi mất quan ph lng Th Tẩng cềng thuấc v
tng Vit Yn, ly c sinh ra ẽc bn ngẩi con trai. V sau, phu nhàn v my ngẩi con
trai lận u mt sậm v bnh in, nhm lểc Phan ang cm quàn khỹng c binh Phỹp
nểi V Quang, cho nn c ă c càu than th :

Mữnh sinh gƠp phđi lểc gia bin, quc bin, th bin, t bin.
Trong bn ngẩi con trai ca c, duy c ngẩi st li l Phan ỏữnh C c ting thãng
minh can đm.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 2/2
Phan ỏữnh C t l Bỹ Ngc, hi nh theo c luãn trong quàn. ỏn nỉm bnh thàn
(1896), ngha l sau khi c mt mất nỉm, thữ trn i du hc Nht Bđn, ng vo hng
thanh nin anh tun trong ỹm Vit Nam ch s vong mnh qua ỏãng Kinh lểc by giẩ.
Nhiu ngẩi tng chc mai sau Bỹ Ngc c th ni ẽc ch lận ca cha. Nhng v sau
xoay i xu hậng, c th suy ngh vic nậc khãng th cu li ẽc na, du c lm gữ,
chng qua cềng nh d trng xe cỹt bin ãng, nhc lng m chng nn cãng cỹn gữ, ri
ngẩi ta thy Nguyến Bỹ Trỹc v trậc a Bỹ Ngc v sau, quy thun chnh ph Bđo hấ.
Tãi nhậ c mất ln ẽc gƠp Bỹ Ngc H Nấi, nổt mƠt t ra ngẩi hin lnh cng ci ;
nhng hi chuyn chi cềng ngp ngng khãng mun ni ra ; hữnh nh c mất tàm s gữ un
khểc kh ni lm vy. Lểc y sau cuấc ẹu chin 19141918 va tan t làu.
Cỹch sau mất nỉm, nghe tin Bỹ Ngc li i sang Tu, song ln ny i mất cỹch
ẩng hong. Khãng bit Bỹ Ngc li i nh th c mc ch gữ, ch bit cui nỉm 1921, c
tin ngoi bỹo v rng mất hãm Bỹ Ngc ang do chi Hng khu cãng vin ti Thẽng
Hđi, thữnh lữnh b mất ngẩi cm sểng lc cha ngay Bỹ Ngc m bn bđy phỹt cht ti.
Khãng ni, ai cềng bit ngẩi bn Bỹ Ngc chnh l mất ngẩi ng bo Vit Nam.
Nhàn m ng thẩi c d lun phàn vàn ni ln, k bn vy ngẩi ni khỹc.
Nhng m thãi ! chểng ta nn ngẩi dậi sui vng yn ngh l hn.

C Phan li cn mất b vẽ th na, tc l em ruất ãng Li bấ Tham tri Trn Trm. B
ny v vậi c sinh ẽc mất ngẩi con trai l Phan ỏữnh Cam mt sậm ; li sinh h mất
ngẩi trai na, hi 19251926, tãi tậi H Tnh nghin cu ti liu vit cun sỹch ny,
ẽc thy b v cu th nam lng ỏãng Thỹi. Sau tậi giẩ, tin tc ra sau khãng r.
Hi c Phan cm quàn khi ngha, nhng lểc ln ghnh xung thỹc, xãng pha hn n
mềi gm, sậm ti u c b truy tễy trong quàn cho tậi khi chung cuấc, nn ngẩi ta gi
b l c nguch rng. Nguch l mất ting Ngh Tnh dễng ch ngẩi n b no

con u lng l gỹi ; rng ct ch t rng b theo hu cễ Phan trong rng rể vy.

ỏỹng tic nhng giy tẩ v th bểt ca h Phan b tiu tỹn tht lc ht sch. Phn thữ
mt ngay trong lểc binh ha bãn ba, phn thữ mt bi nhng d đng b hng u bt bậ,
nhng nh ng ch b khỹm xổt tch thàu. C nh phđi ngm ngễi t ấng t i, ko sẽ
lin ly. Phđi bit, vậi khàm sai Nguyến Thàn lểc by giẩ, mất ch ca Phan ỏữnh Phễng
cn nm st li trong tay ai, cỹi u ngẩi y ch l c chui !
Thnh ra cãng vic su tm ti liu nhiu ni gian nan.
Cn chỉng, ch l nỉm ba mđnh on giđn tn bin, mc ă mẩ, giy ă nỹt. ỏn ni
ng knh hm đnh phđi t chi, khãng chu bt sang, v nu ta a ln nƠng tay, sẽ giy rẩi
ră. Nhng my cỹi di tch mong manh st m y cềng cn lp le chểt t tia sỹng cho k
su tm c th hiu thm ẽc t nhiu v quàn s b tr ca c Phan. V mất ãi phn v
kin c i vậi thẩi cuấc.

C ngẩi ni sinh thẩi c Phan cềng nghin nha phin. Tãi khãng th tin. MƠc du bđo
l s mc kch ca mất v c lăo, ngẩi Bc, ă truy tễy c Phan rt làu v mậi qua ẩi
H Nấi ấ nỉm nỉm nay.
Nhng bc ká cu ỹng knh t Lam Hng m tãi ă ẽc phng vn, xa kia hoƠc
ng nin cấng s, hoƠc giao thip thàn mt vậi c Phan, khãng nghe mất ai ni c c cỹi ỹc
tt .
Vn bit thu ngẩi Anh ă em sểng bn n thuc phin vo nậc Tu (nha phin
chin tranh nỉm 1840) v tt ngẩi Tu ă truyn bỹ sang bn ta ri, nhng vua ta c lnh

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 3/3
cm oỹn rt nghim. Tht th, quàn ch Vit Nam ngy xa khãng nẻ lng lẽi dng mn
thu thuc ấc hi dàn lm mất ngun lẽi cho cãng kh.
Hai triu Thiu Tr, T ỏc, vua nhiu ln h d cm ngƠt quan li hểt nha phin, ai
khãng tuàn lnh c th b cỹch chc v kt ỹn b , b lu.
C Phan l mất nh nho trữ trng, mất v quan thanh lim mc thậc, khãng lĂ àu t
hi sc khe mữnh v phm phổp nh vua ?

Hay l nỉm ba thỹng trậc khi anh hễng mt lấ, c Phan ta quàn th mc phđi bnh
l trm trng, khãng chng trong bấ h c k hin k dễng mất vi iu thuc phin ha
may cu nguy, ri nhng ngẩi bng quan vữ y tng rng bữnh thẩi c vn c cỹi lc thể
y chỉng ?

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 4/4
2) Toan liu cht vữ cha ẽc i thi


Nhng ngẩi ẽc gn c Phan, u ni c tậng mo rt xu, nu c ly ngoi da m
xổt ngẩi, thữ khãng c ai ngẩ àu v sau c lm nn ẽc anh hễng. Nh tậng s ni c
ch khỹc ngẩi ẽc mất qu tậng, l khi nm ng thữ mữnh my ng hng ho ln,
l tậng l.
Thu cn i hc, i hc n ấn ti tỉm, n ni hc trậc qun sau, thy hc ă ni
mai sau tt Phễng khãng lm gữ nn thàn. Nhng c c tnh rt t hễng, thy anh em mữnh
ai cềng thãng minh hc gii, thữ ly lm phn ut vã cễng, c gng hc theo kp mậi
nghe.
Thnh ra rng ră trong bn nỉm nỉm, trong tay khãng rẩi quyn sỹch, chàn khãng
bậc ra ẩng, ch mi mit ni ỹn sỹch ngn ứn, quyt ch lp ẽc cãng danh s nghip.
Cu bổ thẩng ni vậi bn ng hc :
Ta c hc mai sau chim ẽc khãi nguyn mậi nghe.
Chng qua cềng ch kh khoa c nh ai ! C nhin, thẩi i no k cng y. Thẩi i
thẩng un ch kh con ngẩi theo khuãn n, my ai h dế thoỹt ẽc ra ngoi.
Nậc ta t ẩi nh Trn, cỹch kổn chn nhàn ti, ch c t chng khoa c. Ai khãng
trong vng bậc ra thữ khãng th l nhàn ti, m cềng kh c ng no xut thàn cho
ẽc.
Cỹi li t chng khoa c, truyn v ẩi sau, chng nhng khãng bật i m li cng
thm bi vĂ thnh hnh ln măi.
Sau khi vua Gia Long va thng nht trong nậc xong, tc thẩi gm giỹo xp x, thi
phể ln n. Vua quan lm gng v khuyn khch dàn : luãn my triu Minh Mng, Thiu

Tr, T ỏc, ton l Thin t thi phể ; by tãi danh vng nh H Tãn Quyn, Doăn Uu,
ton l qun thn t chng. Vua tãi ch tng trong nậc c bẩ ci, c nhàn dàn, th l trẩi
Nam nh phn, khãng bit bn ngoi c cẩng làn, c ch quc, thẩng mt n ta. Mi
vic kh kh chng chu cđi cỹch. Quan đi khãng khai, ca b ng chƠt, thẩi th chng
hiu, v b lãi thãi, triu ữnh ch lo ngàm thi Ơt phể vậi nhau, tng àu my vn thi
phể cho hay, sc tr dàn gi nậc. Kổn ngẩi, thữ khinh v bẩi m trng vỉn chng.
Dy dàn, thữ b thc hc m chuấng khoa c. Bi th, ngẩi ẩi y ai khãng hc t chng
khãng nn ngẩi, hc m khãng thi u cềng khãng nn ngẩi, thi u m khãng ẽc lm
quan cềng khãng nn ngẩi.
Gia lểc thin h àu thãng minh tin ha rm rm, k thữ ang ra tay chinh phc
t xa, ngẩi thữ bit lo thàn t cẩng cđi cỹch, th m nậc mữnh, vua quan vn km gi
nhàn dàn chƠt trong vng hc cề thi xa. Ngẩi ta lo m mang nhng thng măi, nhng
cãng ngh, nhng c kh, nhng khoa hc, cn mữnh ày thữ khi ng khi ngi, khi tnh khi
m, ch lo c mất vic t chng khoa c.
Chnh nh vua c trỹch nhim sa nậc dy dàn, ãm gi măi ch ấ t chng khoa
c, buấc dàn phđi theo m i, bđo rng ai i n ch khoa hon mậi l tậi mc ch
nhàn sinh, hế ai i trỹi con ẩng y, thữ khãng ng xut thàn no khỹc. T nhin, nhng
ngẩi dậi cỹi ch ấ giỹo ha , bao nhiu t tng, bao nhiu hy vng, bao nhiu ch
kh, u quanh qut sa , trong c bn ch ; bn ch y chia ra lm hai on, l : thi u
v lm quan.
C Phan, sinh ra nhm gia hon cđnh nh th, thữ cỹch lp ch xut thàn ca c tr
khoa c ra, khãng c con ẩng no hn, vy ta thy c c cỹi ch hc quyt khoa, chng
nn ly gữ lm l.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 5/5
Vữ lp ch mai sau phđi chim ẽc giđi khãi nguyn, cho khi ph lẩi mữnh ă ni
cng cỹp, n ni c mất phen Phễng ă liu cht.
Nỉm 21 tui cễng em l Phan ỏữnh Vn, th nghip vậi ãng bỹc l Phan ỏữnh Tuàn,
u tể ti gƠp gia nỉm y c khoa thi, Phễng nỉn n b thàn mu n xin bỹc cho mữnh
ẽc cễng em i thi. ỗng bỹc ni :

Phễng hc hăy cn kổm sểt, n cha i thi khoa ny ẽc, hăy ẽi khoa sau.
Cu nỉn n xin i thi khãng ẽc, àm ra bc mữnh phn ch, lổn sai y tậ ra chẽ mua
mất lẽng hng nhu l v thuc ấc v, vin cậ mua th ch thuc phỹo, nhng ká tht
l em trấn vo ly rẽu, ri gi em l Phan ỏữnh Vn tậi bđo rng :
Sinh ra lm trai, ct ẽc hc, hc ct i thi, hc m khãng ẽc i thi, thữ cn sng
lm gữ. Phen ny anh liu cht cho ri ẩi, nghe em.
Em sẽ quỹ, kim lẩi an i can ngỉn măi, song anh khãng nghe, mất hai i ung thuc
ấc t t m thãi. Cc chng ă, Phan ỏữnh Vn phđi chy mau mau tữm kim b thàn mu
ni cho b nghe rng anh Phễng ang ung rẽu ấc t t. Trong khi ãng Vn chy i
ku mơ, thữ Phễng ă ung thuc ấc m m man bt tnh ri. Sau b thàn mu tậi, hã
hoỹn ngẩi nh hng xm li cu cp. H ly nậc u xanh v cam thđo cy ming ra m
, mất lểc làu mậi tnh. y lểc nh, vữ chểt khoa danh m Phễng ă c can đm khinh sinh
liu cht n th, thđo no sau ra lm quan, mng Tãn Tht Thuyt gia triu ữnh, cễng
l khi ngha trong mẩi nỉm trẩi, ly sc chàu chu ỹ voi, t ra mất ngẩi can đm y
mữnh, lm vic gữ cềng ton l coi cht nh khãng.
ỏn măi khoa thi bnh t (1876) l nỉm c 39 tui, mậi u c nhàn. Qua nỉm sau
(1877) vã kinh thi Hấi, u ỏữnh nguyn Tin s. Lẩi th th no cềng chim giđi khãi
nguyn ngy xa, bày giẩ lm ẽc nh nguyn vy.
Phễng tuy u tin s, nhng ti hc cềng ch trong bẩ ci t chng c nghip m
thãi, khãng phđi l mất nh hc vn uyn bỹc li lc, hay khua bểt mểa vỉn nh ngẩi ta.
Cho nn sinh bữnh khãng c s nhip gữ v vỉn chng ; sut ẩi khãng c càu i no tuyt,
bi thi no hay, lu hnh ng thẩi v truyn tng v sau.
Xem bi vỉn sỹch thi ỏữnh ca c lm trong khoa thi u, cễng l sau ny, nhng lểc
cm quàn trong ỹm la dc n ngang, rng sàu nểi thm, cềng c nhiu khi ngu hng
m phỹt ra ngàm vnh, nhng xem lẩi vỉn u l tht th cht phỹc th thãi, khãng c v
chi hễng ho hay xut sc nh vỉn chng ca nhiu nh nho khỹc. C khi mất vi càu
liến, bi thi ca c, ngẩi ta c th khãng ly lm thch na l khỹc.
Nht sinh c Phan ly c thun phỹc trung hu lm gc s hc, cho nn phỹt ra vỉn
chng cềng vy. Li ẽc mất tnh cỹch tht th mnh dn hn ngẩi l iu gữ bit thữ
ni bit, iu gữ khãng bit thữ ni ngay khãng bit, khãng c thi p im le ẩi nh ai.

ỏn ni khoa i thi ỏữnh, u bi chnh tay vua ra, c vn no c cha hc tậi, cha tng
nghin cu, thữ trong bi lm, tậi ch , cềng vit ngay rng : s v tng c, bt cđm mo
tu, ngha l : ch ny tãi cha hc, tãi khãng dỹm tàu cn. Th cho bit trong s hc ca
c c c thn trng v t khim.
Sau lm nn ẽc bc ngẩi oanh oanh lit lit trong mẩi nỉm trẩi, nậc non thỹc,
bn phc dàn theo, chnh vữ c dềng cđm, c ngha kh, hn l vữ c cẩ bin Tin s. Bi th
ta xem c, ng trãng vo phng din vỉn hc. Vữ c cềng l ãng Nghứ, nhng khãng phđi
l ãng Nghứ hay ch, m ct ãng Nghứ yu nậc.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 6/6
3) Ra lm quan


Sinh bữnh, c Phan vn c hai tnh cỹch Ơc bit l : thng v gan.
Khi cn l hc tr nh qu, mất lng bn cnh p con ẩng i xuyn thng qua
lng ỏãng Thỹi, theo lĂ m tn phong thy ca ta ngy xa, thữ vic m con ẩng ny tt
nhin c hi cho cuấc lc nghip an c ca dàn ỏãng Thỹi ; nhng khãng ai dỹm ng ln
cđn tr. Cu hc tr Phễng ngang tng đm nhn vic y. Cu xỹch gm ra, ngi lữ bn
ẩng, ni rng hế ai i qua ẩng ny thữ chổm cht. Th m con ẩng y sau phđi b ru
phong c mc, khãng ai lai văng na.
Nhàn c bđn tnh khng khỹi cang cẩng nh vy, cho nn lểc ra lm quan, phm gƠp
vic gữ ngang tai trỹi mt, m thin lng bđo phđi lm sa li, l mnh bo lm ngay,
du bit rng lm vic sĂ c hi n tậc lấc hay nguy n tnh mng mữnh cềng mƠc.
C lm quan, khãng nh nhng k tham quyn c v kia, ấng gƠp vic gữ kh khỉn,
m chnh l vic nn lm v chnh h c sc lm ẽc, thữ co u tht c li khãng dỹm lm.
Rt i c khi khãng dỹm m ming ra ni lĂ phđi na. Trong h ch lo sẽ nu nh vic
phđi m mữnh lm ra hay ni ra, e thit hi cho vẽ con mữnh, thàn danh mữnh, sĂ mt cđ
ỹo m cm no, ln xe xung vng. H ngh th c chiu ẩi ngm ming cho ẽc vinh thàn
phữ gia l hn.
Trỹi li, c Phan khãng phđi l hng lm quan nh th.

Bi vy, khi lm Tri ph Yn Khỹnh Ninh Bữnh, thy mất ãng c o bđn x hay
th tãn giỹo, h hip lng dàn, c Phan khãng king n ngn ngi gữ, c vic hã lnh ứ c
giỹo s xung hi tấi v ỹnh thng tay.
Giỹo s b trn n y tc l c Trn Lc, tc gi l c Sỹu, my nỉm sau nhẩ th lc
Phỹp m ẽc triu ữnh phong lm Tuyn ph s c oai quyn lng ly mất lểc vễng
Phỹt Dim Ninh Bữnh, ai cềng phđi sẽ. Ngẩi ta ni ãng c cỹi c git ngẩi nh r, khãng
kổm gữ Tãn Tht Thuyt.
C Phan ỹnh mất ãng c o l ỹnh k c tấi h hip ngẩi, chậ khãng phđi by t
thàm ghổt o Thin Chểa.
Bn vỉn thàn ta lểc cễng c mất ngh chung, cễng ãm mất mi thễ chung ; gƠp
àu c nh thẩ l t phỹ, gƠp àu c ãng mƠc ỹo di thàm l vƠt ràu, gt u, bt bậc
qua cày thỹnh giỹ, thch ch vo mƠt, ri git cht. Bi cỹc ãng vỉn thàn lm tng phm
nhng ngẩi theo o Thin Chểa u l quàn nấi cãng ca ngẩi Phỹp v o Thin Chểa
l tđ o. y, ẩi xa t vua n quan, t quan n dàn, u tin tng nh th cho nn ă
gày nn khãng bit bao nhiu vic lng giỹo ỹnh git nhau, rc ri lãi thãi măi.
Nhng c Phan suy ngh th khỹc.
Vậi k thàn tn, c vn thẩng ni :
ỏo Thin Chểa ly Giatã lm trẩi, cềng nh Thch ca Màu ni l Trẩi ca o Pht
hay Khng phu t l Trẩi ca nh nho. Hế ai ă tn ngẻng iu gữ, thữ iu y l Trẩi ca
mữnh. Mữnh mun ngẩi ta ng xàm phm n s tn ngẻng ca mữnh thữ mữnh ng
xàm phm n s tn ngẻng ca ngẩi ta. Thin Chểa cềng l mất th tãn giỹo, mƠc ai tin
thữ theo.
Cn nh thu y ngẩi ta bđo giỹo dàn l quàn nấi cãng ca ngẩi Phỹp, thữ c ni :
y l ti nậc mữnh hứn yu, khãng c nhàn ti, khãng c tu bn, sểng lận, quàn
mnh tậng gii, ch li chi giỹo dàn. Chn mẽn oai hễm, d eo da cp, y l thẩng
tữnh ca con ngẩi ta, c ly chi lm l. X no m khãng c hng ngẩi hứn y.
Gia lểc nh nho u c chp m c Phan c t tng rấng lẽng ẽc th, quđ tht
t quan.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 7/7

C ngẩi ni bi c ă c dp gƠp gẻ m lun v vn y vậi Nguyến Trẩng Tấ, mất
danh s Ngh theo o Giatã.
Nhng vy m c mất giỹo s cy th lm xng v hip ngẩi bn lng thữ c lm
phn s chỉn dàn, vn nc k y ra m ỹnh, khãng tha.
S tht ẩi by giẩ, ngoi ra nhng ãng chuyn tàm giđng o, bt can th s ra,
tht cềng c t nhiu giỹo s quỹ th lc ngẩi Phỹp hễng cẩng sn lng bnh vc my
ãng, ri my ãng ẽc trận lm quỹ giậi hn. H vo th lc gi gữn quyn lẽi ca
nh chung v t do truyn giỹo, ă nh l lĂ t nhin ri, nhng c nhiu ãng ẽc trận ri
h hip nhng dàn vã cã. Giỹo dàn li cềng th my ãng c, ãng cha mữnh bt nt anh
em ng loi bn lng. Do m ãi bn sinh ra lm s ỹnh git nghch thễ ln nhau.
Tữnh t nh vy, khin cho phn s lm quan ph mu a phng, bđo c phđi tr t an
dàn, dễ mất ãng c o c li cềng khãng dung th. Nh trn kia ă ni, c ỹnh mất ãng c
o ch l tr mất k th hip ngẩi, khãng phđi c ỹc cđm gữ vậi o Thin Chểa nh tt
cđ ngẩi ng thẩi.
V sau c khi ngha, c mất lểc kổo cẩ ch Bữnh Tày dit Tđ l vàng theo hun
lnh ca triu ữnh lểc by giẩ thẩng h chiu khuyn khch bn vỉn thàn ỹnh phỹ chổm
git giỹo dàn. Nhng sau c suy ngh l khãng nn vữ giỹo dàn cềng l ng bo, c thễ
nghch gữ vậi mữnh àu, cho nn khi ng i binh nểi V Quang, c vn hiu d bn giỹo
dàn rng : Lng dàn hay giỹo dàn u l xch t ca triu ữnh, chậ nn vữ lĂ gữ m hi
ln nhau.
Xem th thữ c Phan tht khãng c lng ghổt o Thin Chểa, ch ghổt nhng giỹo s
hay giỹo dàn no th lm cn thãi.
Song ẩi y, ỹnh mất ãng c o l mất vic dế lm, nhng cềng l mất vic kh x.
Dế, l bn vỉn thàn lểc y ang c thanh th to, bứ đng lận, thữ ỹnh hay git ngay
mất ãng c o, cềng nh l ỹnh hay l git mất ngẩi dàn thẩng vy thãi. Nhng kh, l
kh cho triu ữnh trong vic giao thip vậi nậc Phỹp.
Mất cậ trậc ht, m nậc Phỹp v nậc Nam c cuấc giao binh, sau thnh ra cuấc bđo
hấ, l t triu ữnh ta lm ngỉn tr vic truyn giỹo, bao nhiu nỉm h chiu thểc gic
quàn dàn phđi ngẽc sỹt giỹo dàn. Triu ữnh thy trong mi vic Phỹp Vit giao thip u
c giỹo dàn lm duyn cậ trong, thữ bđo : , quàn ny rậc voi v giy m, bứn ra tay

cm, git o. ỏn khi thy vữ cm o git o quỹ l, m vic giao thip hai nậc cng
thm nguy him kh khỉn cho mữnh, thữ triu ữnh li bđo : , quàn ny mnh gậm, bứn
tr li tr tấi nhng quan nhng quàn dàn no ă xàm phm n ngẩi o. Triu ữnh ct
lm vy chiu lng ngẩi Phỹp. Th l, khi no nậc Phỹp nhn thữ triu ữnh ta lm tậi,
khi no nậc Phỹp gin thữ triu ữnh ta tht lui, t triu ữnh khãng c ch trng nht
nh gữ cđ.
Bi th, c Phan ỏữnh Phễng, tri ph Yn Khỹnh vữ cỹi li ă ỹnh mất ãng c o,
m b triu ữnh tr tấi, phđi triu v kinh, sung vo vin ỏã sỹt, lm Ng s. Nỉm y l
nỉm T ỏc th 31.
C ẽc v kinh sung vo chc ny, li cng nhm ch thch hẽp vậi tnh cỹch thin
nhin l tnh cang trc. GƠp lểc by giẩ vic nậc lãi thãi, chnh s ri bổt, vua thữ nm cao
chn thàm cung, giƠc thữ tung honh khp trong bẩ ci, th nậc h nguy, tữnh dàn kh s,
th m cỹc quan i thn, tiu thn, trong triu ngoi qun, trn ă khãng giểp ẽc vua
yn nậc, dậi li khãng c lng thng dàn ; tm li cỹc ãng y ch bit lo c bđn thàn v
lm ton nhng vic di trn hip dậi, c h khãng cn c k cng phổp tc gữ na. Chc
Ng s Ơt ra ct can ngỉn vua chểa sa i tt h, v hch li trỉm quan v nhng vic
lm by. Lm Ng s v thẩi tr ă kh khỉn, vữ thy nhiu ãng Ng s khip sẽ oai quyn,
r bit vua sai, quan li mẩi mi, m khãng dỹm ni ; hung chi lm Ng s thẩi lon,

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 8/8
khãn sng mng cht, nhn gm trn thữ kh giỹn ẽc vua chểa, dậi thữ nghim hƠc ẽc
trỉm quan, khin ai ny trểng khuãn phđi phổp, lẽi nậc an dàn, nh vy Ng s chng
phđi l chc kh lm sao ?
C Phan tht l xng ỹng mất quan Ng s thẩi lon. Vữ gƠp vic sai lm c u
dỹm ni.
Th nht l vic tp bn ca Thun An.
Nguyn l hi y, nh vua c lp ra mất s tp bn ca bin Thun An, cỹch xa kinh
thnh 14 cày s bt buấc tt cđ cỹc quan vỉn v i thn kinh u phđi ra tp bn. Cỹi
bđn ca nh vua lp ra trẩng tp bn cho cỹc quan, chc vữ lểc y trong nậc ang c
binh ao, nh vua mun rng bt c quan dàn, ai cềng c th lm quàn lnh ẽc cđ, cho

nn nh luyn tp ly mất ấi quàn cỹc quan ri ra hấ v kinh thnh, chng c binh
Phỹp chỉng ?
Ai cềng bit trong chn triu miu kinh ã, ai lm nn n bc i thn l vo
hng cỹc c ri. ỏă lm cỹc c, thữ c ai quyn to, thanh th lận, khãng mun cho ai nnh
ht cềng c ngẩi nnh ht, khãng mun ai sẽ hăi cềng c ngẩi sẽ hăi ; nhàn vy m c
thiu gữ k bng bẽ oai quyn v khểm nểm ton ht ng sau cỹc c. Cỹc c ni càu gữ,
du cho d khơt cềng l ni gang thổp, cỹc c lm vic gữ du cho by b cềng l vin lm
hn ngẩi. Rt i l con chỹu cỹc c dt my, ri i thi c cềng phđi u, ngu my ri cềng
ẽc vin l hay tp tậc lm quan. Tm li, cỹc c ẩi by giẩ ting l ph vua giểp
nậc m ká tht l di vua hi nậc khãng bit bao nhiu.
Chnh vic tp bn Thun An l mất chng cậ.
Nh vua ă nh l, hế c ny bn trểng my phỹt, c kia bn trểng my phỹt, thữ
vin chp s trãng nom vic tp bn phđi ghi vo s hn hi tàu vua xem. Cỹc c ă
quen ỹo di vai rấng, vng lng nga xe, ẩi no m tay n khu sểng tp bn. Khãng may
gƠp lểc trong nậc c nn ao binh, nh vua bt buấc quan lận cềng phđi xn tay ỹo ln,
tp tnh cỹi ngh ca tn lnh, thữ hữnh nh l vic cc chng ă cho cỹc c ; cỹc c ch lm
cho xong chuyn, khi trỹi mnh vua thữ thãi. C khi cỹc c bn mẩi phỹt u ln mày
xanh, khãng c ẽc mất phỹt trểng ch, th m vin chp s cềng ghi vo s cho nhiu,
lm nh l cỹc c u bn gii cđ.
Vic tp bn man trỹ nh vy, cỹc ãng Ng s ỏã sỹt vin u bit d, nhng cềng
king n sẽ hăi cỹc c, khãng dỹm n hƠc bao giẩ. Duy n c Phan khãng thứm king n
sẽ hăi ai, vữ c suy ngh : h lm nh th l di vua, bứn lm sậ tàu vua T ỏc ng giỹ ra
ca Thun An, xem cỹc quan tp bn cho r h thc. Vua T ỏc ng ra xem, quđ thy
trậc kia s sỹch bin chổp tàu ln l lỹo cđ, trong bỹ quan tp bn mẩi phn ch c mất
hai phn bn trểng m thãi. Bi vy, ngi chàu ph rng : th s cu bt phỹt, phễng
Phễng năi phỹt (vic ny làu khãng c ai phỹt giỹc ra, nay gƠp Phễng mậi phỹt), ri thỉng
chc cho c lm Hữnh khoa chng n. Cđ triu ữnh by giẩ, ãng quan no cềng phđi king
n c v tnh cng trc cđm ngãn.
Nhng vic c dỹm n hƠc bỹ quan hi y cn nhiu, song cềng khãng quan h chi
my, cho nn lẽc i.

Vua T ỏc thng c l ngẩi cng trc, sau ngi giỹng ch phỹi c lm quan Khàm
mng ra thanh tra tữnh hữnh quan li Bc ká. C i thanh tra ri, dàng sậ v tàu vua,
hch tấi ãng Thiu bđo Nguyến Chỹnh, Kinh lẽc Bc ká, ch ãm tit vit vua ban lm mn
by trậc mƠt cho oai v, cn s lẽi hi ca dàn gian, tht chng tàm gữ tậi. Vua T
ỏc truyn cho c thàu ly tit vit ca Nguyến Chỹnh v, khãng cho lm Kinh lẽc na.
ngoi Bc tr v kinh, c Phan li sung chc Ng s.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 9/9
4) Vic lon trong triu sau khi vua T ỏc mt


Lểc by giẩ sỹu tnh Nam ká nhẽng t ri, quan Phỹp ang hot ấng Bc ká v
sp can thip n Kinh ã Hu.
Thot tin, Phỹp can thip n kinh ã l ỹnh ỏ Nng, phỹ ca Thun An, ri yu
cu Ơt Khàm s.
Chiu theo iu ậc k thỹng 3/1874, nậc Phỹp c quyn Ơt mất ãng Khàm s ti
kinh ã Hu giao thip vậi triu ữnh ta. Nậc Phỹp ă chim t Nam ká v ă ỹnh
phỹ hu ht Bc ká ri, cn mất t Trung ká tha gữ m chng ly nt, duy cn mun nhàn
nhẽng cho triu ữnh ta ãi chểt, tc l cỹch tin lế hu binh, chẩ lểc no triu ữnh ta ra
mƠt khỹng c thữ by giẩ Phỹp mậi dễng n v lc.
Vy ãng Khàm s n ng Hu trậc ht l ãng Rheinart (1875).
ỗng Khàm s n ng Hu tc l mất ngẩi thay mƠt nậc Phỹp thi hnh iu
ậc vậi triu ữnh ta. Nhng triu ữnh ta c coi iu ậc ra cỹi quỹi gữ ; bt quỹ lểc b thua
trn, thữ cềng nhm mt k tn lm k hoăn binh m thãi ; vua quan mữnh by giẩ xem
iu ậc chng khỹc tẩ giy lấn v khođn kia khođn n nh càu ni tr ễa gữ vy. Vữ th,
ãng Khàm s no n ri cềng chỹn nđn. ỗng Rheinart n ng t làu b i, ãng Philastre
tậi thay (1878). ỗng ny cđ ngy ch ham c sỹch bi toỹn, v chi vậi ãng Nguyến Vỉn
Tẩng rt thàn. Sau chnh ph Phỹp thy triu ữnh ta khãng gi lẩi ha chểt no, tng
rng ãng Philastre khãng sc nghim ngƠt bt buấc triu ữnh Hu phđi tãn trng
iu ậc, nn thỹng 7/1879 li phỹi ãng Rheinart tậi thay mất ln na.

Trong hi , gia triu ữnh ta v ta Khàm s c xđy ra nhiu vic lãi thãi kh
khỉn ; no l vua quan ta mit th ãng Khàm s, no l ngẽc ăi nhng ngẩi Phỹp Hu,
no l git o lm cho ngẩi Phỹp kh chu, tc mữnh, nhng cềng k l nhng vic
nh, duy c vic trỹi vậi iu ậc, khin cho ngẩi Phỹp bt bữnh lm, y l vic vua T ỏc
li sai s sang triu cng nậc Tu.
Tht vy, khođng nỉm 1880, vua T ỏc sai s thn em phng vt sang triu
cng vua Thanh nậc Tu v xin Tu cu giểp, trong vua quan ta tng rng vua Thanh
nậc Tu lểc by giẩ sc chng c nậc Phỹp m cu vin cho nậc Nam mữnh ẽc.
Chnh ph Phỹp thy vy, nghi ãng Rheinart lm khãng trn trỹch nhim, l ti ãng
khãng bit ting Nam v phong tc ngẩi Nam, cho nn trong s giao thip c nhiu iu
ngỉn tr hay l khãng rnh. Ri chnh ph Phỹp c ãng Champeaux n thay lm Khàm
s. ỗng Champeaux l ngẩi tho ting Vit nam v hiu thu tnh tữnh phong tc ca
ngẩi mữnh lm. Nhng khn thay triu ữnh mữnh, dễ ãng khàm s no tậi mƠc lng, cềng
gày s lãi thãi vậi ngẩi ta. Rt cuấc n ãng Champeaux cềng phđi i, ri ãng Rheinart li
tậi Hu na.
ỏn nỉm 1882 tr i, cãng cuấc giao thip gia hai nậc cng thm rc ri, c nhiu
ch khãng th ni ẽc na. Th nht l khi nghe cỹi tin quàn Phỹp h mt thnh H Nấi
ri, triu ữnh v bn vỉn thàn cng ly lm ut c, vữ thy t cỹt thnh trữ ca mữnh c
mt ln mn mất cỹch nhc nhă nh vy, thnh ra by giẩ khãng mun ha na. Tuy mữnh
khãng c binh lc v kh giậi, nhng ai ny u hỉngn hỹi mun liu cht m ỹnh nhau ri
ra th no thữ ra. Thy lng ngẩi phn khch nh th, nn chi ãng Tãn Tht Thuyt khi
y lm Binh bấ thẽng th, c binh quyn trong tay lận lm mậi ngm lổn d b chng
c binh Phỹp. ỗng sai cm c sãng Hng ngỉn giậi hn bn ta S v bn Hong
thnh ; li xày n, p lềy ca Thun An, phng gi mƠt bin v luyn tp binh lnh
cđ ngy, chẩ dp cễng quàn Phỹp khai chin. Vữ thy tữnh th mi ngy cng thm rc ri

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 10/10
khãng xong nh vy, cho nn u nỉm 1883, ãng Rheinart b Hu m vã Si Gn. y l cỹi
triu hai nậc sp sinh s vậi nhau .
Vua T ỏc vn l mất bc vua anh minh, ch tic vữ ngi chn thàm cung, khãng

hiu chi v thẩi th thin h, m cỹc quan ph tỹ cn thn u l hng h nho c chp,
khãng rnh vic ẩi vic nậc, khãng h tri k tri b chểt no. S tht, chnh vua T ỏc
khãng phđi l ngẩi c tnh c chp. Ngi cềng bit th chi thch dễng thữ dễng, du th
l ch to ca nậc Phỹp l nậc ang cu ch vậi ngi cềng vy, ch khãng phđi nh
my ãng h nho ta ẩi y, bt c thy cỹi gữ ca Tày l cềng lm bấ khãng dễng. Mất vic
ny lm chng cậ rng vua T ỏc khãng c tnh c chp. Ngi ham thch i sỉn bn.
Thỹng no ngi cềng i bn ãi ba ln, v mi ln i bn u ẽc vt trẩi v hu nai, cho
nn ngi ă c ting l ãng vua ti bn. Thẩng khi ngi i bn nh th hay em theo my
khu sểng v i ãi giy bng caosu en ca tày ch ra lấi xung ruấng cho dế. Xem
vy thữ ngi c t quan lm, khãng ghổt b chi nhng thch dễng, du cho l ca ch
quc.
Ngi hay ch v coi vic triu chnh rt sing nỉng. Cđ ngy ng in Cn Chỹnh
lm vic, khãng ly lm mi mt. Li c tnh tữnh giđn d, nhng lểc ngi lm vic cƠm ci,
ch c hai con cung n ng hu dàng tr v chàm thuc ; lm vic làu làu mt mi thữ
ng dy ra ch u h chi t bn lm vui. Ni tm li, sau vua Gia Long l vua anh
hễng, n vua T ỏc c th gi l vua minh trit. Nu nh gƠp ẽc nhiu i thn ph
chnh l hng thc thẩi v c tr, vĂ cho ngi v vic thẩi th ha phểc, ch dn giểp ẻ ngi
trong vic cđi cỹch duy tàn, thữ c lĂ nậc Phỹp ă sn lng giểp sc cho ngi c th lm vua
Minh tr nậc Nht bđn, m dàn mữnh du c kổm hứn i na, cềng tin tậi, sậm hn t
chc nỉm, c thua ai cềng khãng n ni thua sểt cho lm. ỏỹng tic thay, nhng ngẩi
bn tđ hu nh vua lểc by giẩ, u l hng t tng cề rch, thẩi th mt mễ, h gƠp bui
vn hấi gian nan, quc s nguy bin l th, m vn c chp m mng khãng chu tnh ngấ.
Chnh h ă di vua hi nậc ch ai. Mất vin i tậng Phỹp hi l ãng Le Myre de
Villers, vit th dàng vua T ỏc c càu rng : Bn tđ hu ca Hong thẽng lm cho
Hong thẽng sai lm vic nậc, l mất càu ni tm tt ẽc cđ tữnh hữnh triu chnh nậc
ta hi vy.
Phđi, chnh cỹc c i thn di vua hi nậc ỹo .
Nậc ta lểc by giẩ, trong dàn gian nđy ra lm ngẩi thc thẩi hu ch, ln m vo
kinh ã dàng sậ cđi cỹch, mất hai by t, tàu xin nh vua mau mau sa i theo ẹu M, thữ
quc vn cn c th văn hi ẽc. Nhng ch s no cềng b cỹc c triu thn lm ká cđn

mềi cn kim cỹch hăm hi ngẩi ta l khỹc. Nhng lểc ãng Nguyến Trẩng Tấ tàu xin cđi
cỹch theo nh ẹu chàu v ãng Bễi Vin tàu xin thãng thng vậi nậc M, vua T ỏc hp
ữnh thn li giao cho bn xổt thi hnh, vữ t ngi khãng mun ấc oỹn. Nhng cỹc c ữnh
thn ch sẽ ngẩi khỹch tranh cãng cập v ca mữnh, nn ch ra sc cđn tr nh vua v vic
lo toan cđi cỹch. Nhng ch s ng thẩi nh ãng Tấ, ãng Vin mun thy t quc mữnh duy
tàn ă khãng ẽc thy, li cn mang ly cỹi ha sỹt thàn vo mữnh na. Rt i gia khi
quàn Phỹp ang ỹnh dơp t tung Bc h, i n àu l ỹnh ẽc , c th mau lơ dế
dng nh chổm cày khã, m trong tro, cỹc c c trng trỹch quc gia, chng ai c mất
mu chậc gữ giểp vua cu nậc, ch tin cy vo hc thut Khng, Mnh, trãng mong vo
s cu giểp ca nậc Tu l mất nậc cềng ang suy vi nỹt bổt nh tng. Tht th, nậc
Tu hi , ang nh con cỹ nm trn thật, chu cho lit cẩng ẹu M chƠt nỉm xổ ba
chia nhau, chnh mữnh lo b t cu cn khãng xong, c hi sc ti gii gữ cu ai cho ẽc.
Chng qua c bn Cẩ en, l bn giƠc c bn Tu, chy trn sang t Bc ta, th m vua
trãng cy vo bn chểng chng c vậi binh Phỹp hễng cẩng mậi ká, khin cho chểng
tha dp phỹ hi dàn ta rt l kh s. Cềng chnh cỹc c triu thn h bi xui gic nh vua

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 11/11
h ch git hi giỹo s v giỹo dàn, li cng gày thm oỹn thm thễ ra vậi ngẩi Phỹp na.
Lẩi ca cãng Le Myre de Villers ă ni trn kia l phđi lm.
K cho bit cỹi tữnh cđnh kh khỉn ca vua T ỏc hi by giẩ, ai cềng ỹi ngi cho
ngi ; trn thữ c c b T d Thỹi hu cm oỹn, dậi thữ c qun thn tr ngỉn trong mi
cãng vic, thnh ra quc gia i s, ngi b trn ngỉn, dậi cđn, khãng th ch trng quyt
oỹn ra th no ẽc cđ.

T nht l trong triu c bn quyn thn.
ỏi vậi vic Phỹp Vit giao thip hi y, trong triu chia ra lm hai đng : mất đng
ch ha, mất đng ch ỹnh. ỏđng ch ha yu, đng ch ỹnh mnh. ỏđng ch ha thữ ă
c nhin ri, cn đng ch ỹnh cềng ch vu v, m mng, chng c thc lc m cềng chng
trãng cy vo àu chc chn; bt quỹ ngoi thữ trãng nhẩ giƠc Cẩ en, trong thữ trãng vo
mất ca b Thun An, v mất vn quàn cm v, sểng n lng thc tch tr ẽc mất

nỉm, tng àu nh th l chng vậi quàn Phỹp ri. ỏu đng ch ỹnh l ãng Nguyến
Vỉn Tẩng v ãng Tãn Tht Thuyt.
y, mi đng c mất cỹi ch kin khỹc, thnh ra xung ất nhau.
Hi thỹng 5/1883, vic trong nậc ang ri bổt nh th, m triu ữnh ta cn by ra lế
Pht thc tc l mất lế lau chễi nhng n tn ca nh vua, trong dp vui mng. No c gữ
ỹng mng àu, ch nghe c tin ãng ỏi tỹ Henri Riviứre ă cht, v quàn Phỹp ă rểt ra
ngoi thnh H Nấi, th m triu ữnh coi nh thng trn lận lm, nn mậi lm lế Pht
thc ỉn mng vy.
ỗng Thẽng th Trn Tiến Thnh cềng l mất v trng thn trong triu v thuấc
v đng ch ha thy vy tranh bin vậi ãng Thuyt gia triu ữnh rt d. ỗng ni rng :
By Ơt lm lế ny lm chi vã ch. Tãi ày l con lai khỹch (ỗng Trn Tiến Thnh ngẩi
Minh Hng) m tãi khãng dỹm tin rng ngẩi Tu c th ch vậi quàn Phỹp ẽc. ỗng
Tãn Tht Thuyt mng gia mƠt rng : ỗng l khỹch m ãng khinh b ng bo ca ãng, r
vã s.
ỗng Tãn Tht Thuyt l quyn thn hi by giẩ; trong triu, ãng khãng cn king n
ai ht, nhàn th m gày ra bao nhiu chuyn sau ny.
Nht l cuấc ph lp lin tip, sau khi vua T ỏc thỉng h.

Vua T ỏc him hoi, khãng c con trai. Ngi c nuãi ba ngẩi con ca hai ãng anh em
ngi l Thoi thỹi vng v Kin thỹi vng lm con nuãi.
Khi làm chung, ngi triu ba ãng Tãn Tht Thuyt, Nguyến Vỉn Tẩng v Trn Tiến
Thnh tậi dƠn d vic lận nh nậc, v di chiu lp ngẩi con nuãi lận l ãng Dc ỏc (con
Thoi thỹi vng) ln lm vua. Ngi ni rng : Vic lận nh nậc ph thỹc cho ba khanh
hăy tn trung tn lc, ng c ph lng trm tin cy. Ngi va th va ni càu y t ni
tng ting, m hai hng nậc mt a ra.
Ba ãng cễng khc phng chiu.
Vua T ỏc thỉng h. Ngy y l ngy 19/7/1883 (ngy 16 thỹng 6 nỉm qu mễi).
Nhng sau khi vua T ỏc nm xung ri, thữ ãng Thuyt v ãng Tẩng hễa nhau
khuy ri vic nậc, ht sc lấng quyn, ấc ỹc.
Trậc ht l cỹc ãng y b ãng Dc ỏc.

Khi vua T ỏc thđo tẩ di chiu lp ãng Dc ỏc, v trao cho ba ãng Thuyt, Tẩng v
Trn Tiến Thnh lm Ph chnh i thn, trong c hậ mất càu, khin cho ãng Thuyt v
ãng Tẩng vn ly càu lm cậ m git ãng Dc ỏc v lp ãng khỹc ẽc. Nguyn trong
tẩ di chiu y c càu rng : ỗng Dc ỏc hăy cn tr tui, m phng ăng vã o, ỹng lĂ
khãng lp, nhng vữ khãng c t quàn, cho nn phđi lp

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 12/12
ỏn lểc cỹc ãng y hp ữnh thn bn v c, ãng Trn Tiến Thnh ng ln tuyn
c tẩ di chiu, ãng Trn Tiến Thnh t ngh nu mữnh c r càu kia ra, thữ c hi n
danh d ca ãng Dc ỏc l vua sp ln ngãi, cho nn n càu : ỗng Dc ỏc hăy cn tr
tui m phng ăng vã o, ỹng lĂ khãng lp, nhng thữ ãng c nh ting. Càu y l
càu ct t cho ãng Thuyt lm vic ph lp, nay c nh ting i sao ẽc ? ỗng mng
ãng Trn Tiến Thnh khi mn ữnh thn, cho l vo bứ vậi ãng Dc ỏc, bứn sai ãng
Nguyến Trng Hẽp tuyn c tẩ di chiu y to ting ln.
ỗng Nguyến Trng Hẽp c xong, ãng Thuyt ng dy ni rng : Nh vy thữ khãng
th lp ẽc ãng Dc ỏc, m phđi lp ãng khỹc, vữ theo trong di chiu ãng Dc ỏc l
ngẩi phng ăng vã o khãng xng ỹng lm vua.
Trong bng hai ãng Thuyt v Tẩng by giẩ ă nh lp ãng Vỉn lăng cãng tn l
Hng Dt, vữ nghe nh ãng Vỉn lăng cãng ă c vn ấng vậi hai ãng n ri. Vữ th sau khi
vua T ỏc mt, ãng Thuyt xoay ra mƠt ph lp ngay, song cn lo triu thn c ai phđn
i li chỉng, cho nn ãng phđi ly oai hip phc. Lểc y binh quyn trong tay ãng nm,
thnh ra ấng vic gữ ãng cềng gi v lc ra. Nấi triu, tr ãng Trn Tiến Thnh v mất vi
ãng na, cn thữ u l th tểc ca ãng; vữ sẽ khip oai v ca ãng, nn khãng ai dỹm trỹi .
Ngay ba hẽp ữnh thn quyt ngh vic b ãng Dc ỏc v tãn ãng Vỉn lăng cãng,
ãng Tãn Tht Thuyt em 300 cm binh (lnh trong cung cm) ra dn trậc triu th
oai, v dƠn chểng rng : Nu ai dỹm ho he ni gữ, thữ c xem cỹi ỹm hiu ca ta, bđo lm
th no thữ c th m lm. H ãng v tay xung bn mất cỹi, thữ tri li; h ãng v tay
xung bn mất cỹi ri gi tay ln mất cỹi l chổm.
ỗng lm d nh th thữ cn ai dỹm ni ? T cỹc c i thn cho n cỹc thuấc quan
u ngi th tay vo bc, ngm ming nh hn cđ.

Th m c mất ãng quan nh dỹm ni.
Ngẩi y l quan Ng s Phan ỏữnh Phễng.
Lểc gia triu ữnh, thy Tãn Tht Thuyt tr mƠt chuyn quyn, tnh b vua n lp
vua kia nh th, c Phan tc gin, ng ln toan ni, nhng cỹc bn ng liu nhểt nhỹt
ca c sẽ thay cho c nn h pha sau nu ỹo li, ra hiu bđo c ng ni cng trc m
cht.
C Phan git mnh quỹ, t ngang thàn ỹo ai tro, ri hm hm ni lận ting vậi
Tãn Tht Thuyt :
ỏc tin hong va mậi nhm mt, m ngi ă lm vic trỹi nghch di chiu nh
th, tht khãng cn o ngha nhàn thn mất chểt no. Bày giẩ triu ữnh tt tuàn theo di
chiu m lp ngi Dc ỏc ln ngãi mậi ẽc. Hung chi tàn quàn cha c li gữ, cha chi
ă lm vic ph lp nh ngi nh lm cn rẻ sao cho lĂ phđi ?
Sn cn thnh nấ, c Phan cn mng nhic Tãn Tht Thuyt nhiu iu nƠng n na.
Tãn Tht Thuyt cỉm gin tỹi mƠt tm gan, nhng b ngoi ãng ch cẩi lt. Gin l
th thẩng; cẩi lt ẽc nh vy mậi tht l him sàu.
Trong khi c Phan ang ni cha dt lẩi, Tãn Tht Thuyt v bn mất cỹi tht mnh
ri a tay cao ln ra hiu. Bn cm binh ng thy, lin xãng vo lãi c Phan ra toan
chổm ngay. Nhng Thuyt chẽt ngh li sao khãng bit, lin ra lnh cho cm binh dn c
Phan giam li trong ngc, sau sĂ x. Cđ triu ữnh thy vy hođng hn ht va, cn ai
dỹm hổ mãi na àu.
Th ri Tãn Tht Thuyt lp ngay ãng Vỉn lăng cãng ln lm vua, k nguyn Hip
Ha. Ngy l ngy 30/7/1883. Cn ãng Dc ỏc thữ Thuyt giam trong ngc ti, mi ba
ch cho ỉn mất nm cm, m khãng cho ung nậc. Ri my ngy sau, Thuyt khãng cho ỉn
ming gữ, ãng Dc ỏc cht i trong ngc.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 13/13
ỏn c Phan thữ sau mẩi ngy, Thuyt thđ ra, nhng cỹch tuất ht chc v. C ch
cn nguyn cỹi danh v tin s ca mữnh m thãi.
C Phan thy triu chnh lỉng lon, quyn thn hng hỹch, bn ngoi thữ cẩng ch
ngy cng tn tậi, thẩi th cng ngy cng đo in, chnh l mất bui ẩi lon nậc nguy,

t ngh ngẩi nhàn nhàn quàn t nu khãng lm gữ b cu ẽc thữ cềng phđi gi mữnh
trong sch khãn khổo lm mậi khi nh danh, khi b ha. Bi vy, sau khi nh ming mi
ẽc thđ ra ri, c ngh chn kinh thnh khãng th nn nỹ ẽc, vữ sẽ na chng Tãn
Tht Thuyt hi hn li bt giam hay l hi ngm bit àu, nn c phđi mau mau thoỹt
thàn o nn. Lin ba sau giđ cậ i chi, ri ln ẩng tr v c qun, lo cy cy nỉm ba
mu ruấng khođng Chàu giang MƠc lnh di dẻng thỹng ngy, ẽi xem thẩi cuấc.
Nhng m lĂ thẩng xa nay, trẩi sp mun giao ph mất vic lận lao h trng cho ai,
bao giẩ trậc ht cềng dy v hnh h ngẩi y phđi i khỹt kh s, gƠp ton nhng bậc
khn n him nguy, in u ri tr, tht l năo n ch chỹn ă sĂ hay.
Thàn th c Phan trong cđnh
Bao nhiu bậc nguy, ni kh c gƠp phđi lểc ny, hữnh nh ãng trẩi ch dy v ỹo
trậc khi thẩi th sp giao ph vic kh khỉn h trng cho c phđi gỹnh vỹc vy.
ỏ l vic sau.
Bày giẩ chểng ta hăy nn theo ui cho ht cãng vic ri lon trong triu, vữ l vic ny
i vậi phong tro vỉn thàn do c Phan ch trng nay mai vn c dnh dp nhàn quđ vậi
nhau.
Xong vic ph ãng Dc ỏc, lp vua Hip Ha ri, Tãn Tht Thuyt tnh ngay n vic
chng c binh Phỹp. Vữ lăo tng àu ti nỉng ca lăo v binh lc nậc ta lểc by giẩ c th
lm vic lp bin vỹ trẩi ẽc.
Ni cho phđi, lểc y ngẩi ng ch ca Thuyt trong triu cềng ãng. Ngoi ra
nhng bc i thn Nguyến Vỉn Tẩng, v tậng nh Trn Xuàn Son, ỗng ch Khim,
Thuyt c tay trong rt nhiu ngẩi l bấ h, l phe đng, l vày cỹnh, ai ny u hỉm h
hin thàn liu mng chng ẻ non sãng. Trỹi li duy c mất mữnh ãng Trn Tiến Thnh
phđn i ra mƠt, ãng ni rng ngẩi Phỹp hễng cẩng th kia, th mữnh chu khut phc
trậc i cn hn, by Ơt chng c lm chi thm h hi vic nậc v cht oan mng dàn mất
cỹch vã ch.
Thuyt tc gin mƠt, gia triu mng nhic Trn Tiến Thnh l mt chuất, cn
sng ẩi lm chi ?
Hãm sau Thuyt sai hai tay lc s n tn nh ring ca Trn Tiến Thnh xm ỏãng
Ba, ni gt rng c chiu mng khn cp; Trn Tiến Thnh tng tht, va trn lu bậc

xung b chổm cht ti.
Ch c mất cày inh trong con mt ă nh i ri, t Thuyt trong triu c th lc
oai quyn ln trn ứ dậi, mun tỹc oai tỹc phểc gữ cềng t , khãng phđi king n ai, cềng
khãng ai can ngỉn ẽc na. Ngẩi ta ni hi Thuyt oai nghim d dấi n ni m
hãm trong thnh, nht l gn quanh bấ Binh l ch Thuyt , ch khãng dỹm sa, con nt
khãng dỹm khc.
Nu xổt cho cãng bng c nhin theo ngha tng i m ni Thuyt cềng l mất
bc ngẩi, c ti ch ng thẩi, tnh rt cng cẩng v oỹn, hế ă nht nh lm vic gữ
thữ cđ qut theo ui lm n cễng khãng k gữ l hay d thnh bi. Chnh nhiu ngẩi
Phỹp cềng khen ngẽi tm lng trung trc ca Thuyt. Nu nh sau lểc chng c ri tht
th bi binh, Thuyt chu ra hng phc Bđo hấ, c lĂ cềng ẽc Bđo hấ trng ăi, ch khãng
nh Tẩng n xc hai u, va b khinh b, va b i y kia àu. Ni cho phđi, ngẩi
Phỹp c ấ lẽng t t vậi k cu ch mữnh, ai bit cềng phđi cđm ấng.
Nhng Thuyt khãng c chu khut phc lểc no.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 14/14
Trậc khi i chin vậi ngẩi Phỹp, Thuyt hăy ra tay git ỏo.
ỗng A. Delvaux l ngẩi trong hấi Ngoi quc Truyn giỹo ti Paris c thut u uãi
chuyn Tãn Tht Thuyt git o trong mất tp bỹo ỏã thnh hiu c hi nỉm 1916 nh
vy :
Cui nỉm 1883, bn vỉn thàn vn truyn hch kn i cỹc ni, xểi ngm nhàn dàn
khuy phỹ cãng vic iu ữnh t t ca ãng i tỹ Henri Riviứre v khuyn bđo nhau chậ
c tin tng ngẩi ta cỹm d ngon ngt, cềng ng thứm khut thàn u phc ai mất cỹch
hứn yu. ỏỹm quan quyn v s phu nậc Nam lểc ny c bng bt che y nhng ch sểc
hứn thua trn ca h i, m rit tấi li cho dàn theo o ă lm tay trong bỹn ng quc
gia cho ngẩi Phỹp. Lm gữ ngẩi Phỹp thữ h khãng lm ni, bứn xoay ra mƠt cu thễ sỹt
hi dàn ỏo gi l quàn nấi cãng ca ngẩi Phỹp. Trong tẩ hch truyn khp mi ni, c càu
ny : h tr kh ẽc quàn tđ o nấi cãng , thữ t nhin ngẩi Phỹp thnh ra tr tri
yu th, nh cua mt cng khãng b khãng kơp ẽc na. Li c tẩ hch khỹc ni rng hi
quàn Phỹp ỹnh thnh H Nấi chnh ngẩi theo o Giatã ă bt thang cho binh Phỹp leo

vo thnh.

Mất on khỹc ãng A. Delvaux chổp :
Thỹng 9/1883, vỉn thàn Hu li cng lm d. Triu ữnh nậc Nam ng thy t
nậc cng ngy tht th dn mn, bứn àm thm mu tnh cỹch ngỉn tr cãng cuấc
chinh phc ca binh Phỹp. Ch mu chnh l Tãn Tht Thuyt, Binh bấ thẽng th v
Nguyến Vỉn Tẩng, Hấ bấ thẽng th, hai ngẩi ny ly oai quyn ổp buấc tt cđ triu
thn phđi khut phc hai cỹi nh k ca h nh vy : Trậc ht mt d vỉn thàn khp
trong nậc hơn nhau cễng ni ln, git ht giỹo dàn, vữ h cho giỹo dàn l quàn nấi ng, nhẩ
y quàn Phỹp mậi xàm chim ẽc nậc Nam. Sau khi git ht giỹo dàn ri thữ triu ữnh
dẩi i mất ni no xa xãi him tr, c thnh trữ kin c, a th quanh co, binh Phỹp
khãng ỹnh tậi ni ẽc. Tãn Tht Thuyt ă la chn min thẽng du tnh Quđng Tr, mất
l Cam Lấ, hai l Tàn S, ly mất ch nay mai dẩi kinh ã triu ữnh ln ng . Cỹi
k hoch bn tnh nh vy, quđ nhin v sau Thuyt c thc hnh nhiu t.
Thuyt v Tẩng li sai hai ngẩi th h thàn tn l Hu Chuyn v Ph mă Cỹt i
do khp cỹc lng xă trong ht Tha Thin, chiu mấ thm quàn lnh, Ơt ra mất toỹn lnh
mậi, gi l lnh on kt c kh giậi hn hoi v ch chuyn c mất vic i trc nă sỹt hi
nhng ngẩi theo o Thin Chểa. Ngy u thỹng 9 nỉm y, toỹn lnh mậi ny chia nhau
i luãng tung, lc lo khp tnh Tha Thin, sỹt hi dàn o khãng bit bao nhiu m ni.

Tậi mất on khỹc na :
Sỹng ngy 29/11/1883, Thuyt tnh sai lnh on kt i tữm git dàn o chung
quanh kinh thnh. Hơn rng hế nghe trong thnh bn ln mất phỹt sểng thn cãng lm
hiu lnh, thữ lnh on kt c vic thng tay chổm git, t c o n con chin, chng
dung th ai. Nhng Tẩng lo sẽ rng nu mữnh lm d quỹ tt nhin binh Phỹp khãng
nhn, ri ha ra ỹnh nhau tht thữ nguy him cho mữnh; bi vy Tẩng khuyn can Thuyt
hăy c dứ dƠt, chậ tỹo bo quỹ khãng nn.
Tuy vy, mt lnh truyn i ă lẻ, thnh ra nhng nh c o chung quanh kinh
thnh, ă b đng ca Thuyt vày bc sn sng t lểc trẩi cha hng sỹng. Nhng sau
chẩ ẽi măi khãng nghe hiu sểng thn cãng, nn chểng tđn tỹc b i. Cn Hu Chuyn thữ

ă em lnh t chiu hãm trậc, ra tay tn phỹ chổm git dàn o cỹc lng pha nam Tha
Thin rt l thđm khc.
Ri ngy 13/12/1883, li c hch ca Vỉn thàn truyn khp dàn gian xui gic ngẩi ta
nn rứn ểc kh giậi tr tấi nhng nấi cãng ca binh Phỹp.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 15/15
H nh qua sang nỉm, 1884, t mng hai cho n mng 8 thỹng ging, khp ni li hứ
nhau ni ln git o mất chuyn na.
Nhng sau triu ữnh nậc Nam sẽ lm tn nhn quỹ thữ vic giao thip vậi ngẩi
Phỹp thnh ra trc tr kh lng chỉng, cho nn li vấi vng h lnh cho cỹc ni phđi thãi i
khãng ẽc khuy nhiếu sỹt hi dàn o na. Tuy vy mƠc lng, my ni xa, cha tip
ẽc lnh mậi ny, vỉn thàn c vic sỹt hi c o v dàn o nhiu lm.

Cỹi phong tro nghch thễ chng c ngẩi Phỹp do Tãn Tht Thuyt xậng khi v
ch trng i khỹi nh th.
Ni cho ngay, nậc mữnh t hi ang ni ày, cỹc tậng lnh Phỹp i vậi triu ữnh
nậc Nam vn c ch tàm ly chnh sỹch ãn ha thàu phc ln hi thong thđ, ch khãng
mun bc bỹch quỹ bng binh lc na àu. Vic nậc ă n lểc ny ri, cn c my tay
ngoi giao cho gii thữ c lẽi cho nậc hn l c Tãn Tht Thuyt.
Ti Thuyt ch trng xui gic triu ữnh lm nhng vic khinh thẩng ha ậc v
tn sỹt giỹo dàn th kia, gày nn tấi nghip cho my vin gch Thun An b nỹt, m cỹc c
lận c nh trong triu hođng va kinh hn : mất on 5 chic tu binh Phỹp cc chng ă
phỹi kổo tậi bn phỹ ca Thun, diu v dng oai.
Bao nhiu n to lềy lận ày, va mậi xày thm c, sa cề c, triu ữnh tng l
vng bn vã ch chng dứ ch trong c hai m ngy, u b bn phỹ nỹt tan tnh; no
quàn, no tậng, no nga, no voi, cht thãi ngn ngang, chy thãi tổ ỹi. Rt i c mất
chic tu trn ca nậc Phỹp tƠng cho triu ữnh ta hi no ch nm mc meo ca
Thun, khãng bit lẽi dng mậi thđm !
Triu ữnh sẽ cung qut vậi nhau, tnh ch c mất cỹch li vng tay xin ha, bứn sai
Nguyến Trng Hip v Trn ỏữnh Tểc ra tn ca Thun, nỉn n cu ha vậi Thy s ỏã c

Courbet v ãng Harmand. Tậng lnh Phỹp li rấng lẽng cho ha, th m Tãn Tht Thuyt
cha chu bit sc mữnh, vn mất mc lấng quyn, t c.
Gia lểc trong nậc c nhng vic ngẽc sỹt giỹo dàn, v trậc ca kinh thnh c
vic Thun An thđm bi nh vy, triu ữnh li xđy ra mất vic nấi bin gậm gh : vua Hip
Ha b Tãn Tht Thuyt git cht.
Vua Hip Ha tuy ngãi vua, nhng khãng bit gữ n cãng vic nh nậc, ti ngy ch
quanh qun vui thể vậi my đ cung n m miu, li ly ca kho ra xi phỹ, sa sang cung
in ring Kim Luãng. ỏang lểc nh nậc c vic hon nn nguy vong t pha, dàn gian
kh s trỉm b, m c ãng vua ham vui ch k nh th, cềng l vn s quc gia n lểc bi
vong xui khin ra vy.
Phđi bit Tãn Tht Thuyt lp vua Hip Ha ln, chng qua nh l tã mất pho tẽng
trong chễa cho dàn c ch thp nhang vỹi ly, th thãi; cn quyn bnh trong tay
Thuyt v Tẩng cđ. Hai ngẩi quyn thn bđo th no thữ vua Hip Ha phđi nghe nh
th. Vua ch c vic gt u m thãi.
Vua Hip Ha b ứ u c quỹ sc, cềng c tc mữnh, bứn mu vậi bn cn thn
git Tẩng v Thuyt. Ngi cềng khãn lm, bit hai ãng y thàn mt vậi nhau, nay nu tr
ẽc mất i, cn mất thữ cềng khãng lm ẽc vic gữ v c tr i nt cềng dế; m ngi li
khãn hn na, l mun mẽn tay ãng n tr ãng kia. Trậc ht ngi mun lm cho hai
ãng ngẩ vc ghen ghổt ln nhau, mậi triu ring ãng Tẩng vo trong in m khen ngẽi
cãng lao ng rng nu chu git ãng Thuyt i thữ sĂ phong thng th ny th khỹc. Vã
phểc cho ngi, ãng Tẩng khãng chu. Ngi mậi cu ãng Khàm s ng Hu hi l ãng
Champeaux. Li vã phểc cho ngi : ãng Tẩng bit chuyn. Ngi sai ngẩi em mt th cho
ãng Champeaux tỹn tng ngẩi Phỹp, v nỉn n ãng Champeaux lm th no vữ ngi m
tr hai k quyn thn y i ko ngi lm vua nh vy cc kh lm. ỗng Tẩng bt ẽc,

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 16/16
git a i th, ri cễng ãng Thuyt hp ữnh ngh, bt vua Hip Ha b ngc, ri ổp ung
thuc ấc cht. Hãm y l ngy 28/11/1883. Vua Hip Ha lm vua ẽc bn thỹng.
Hai ãng tãn ngẩi con ãng Kin thỹi vng l ỳng ỏng mậi c 14 tui ln lm vua,
tc l vua Kin Phểc.

Sau khi tãn vua Kin Phểc ln ri, ãng Thuyt yn tàm b trong, vữ thanh th ãng
cng to, trong triu khãng ai lm gữ ẽc na ; bày giẩ ch c vic git o, v tữm cỹch ỹnh
ui ngẩi Phỹp. ỏi vậi ãng Khàm s Phỹp ng ti Hu, Thuyt cãng nhin ra mƠt khinh
b v e git cht, n ni ãng Khàm s sẽ, ch quanh trong giậi hn nhẽng a, khãng
dỹm th mƠt ra n ngoi.
Thỹng 6/1884, quàn Phỹp em 5 chic tu chin n ca Thun An yu cu chim
Mang Cỹ (l mất ch him yu trong kinh thnh) chiu theo iu ậc. Triu ữnh phđi phỹi
hai ãng khàm sai em phm vt ra ca Thun An khao quàn, v xin hơn trong 12 hãm, sĂ
cho quàn Phỹp vo ng ti Mang Cỹ.
Hơn th nhng mậi c bđy hãm thữ vua Kin Phểc thun cho 100 lnh Phỹp, mất trỉm
ch khãng ẽc hn, vo ng ti Mang Cỹ, quàn Phỹp kổo vo ng ngay.
Vua Kin Phểc lm vic y, ãng Thuyt vậi ãng Tẩng gin lm, vữ hai ãng ang rp
ỹnh ngẩi Phỹp, m Mang Cỹ l ch him yu trong kinh thnh, c quan h v ẩng v d
nhiu lm ; nay quàn Phỹp n ng , khãng khỹc gữ chơn gi c mữnh. Th ri vua
Kin Phểc t nhin cht. Ngẩi ta ni rng chnh tay ãng Tẩng git. Hữnh nh my hãm
vua Kin Phểc b cđm, ãng Tẩng vo thnh an, tàu l c bit lm thuc, xin cho bc
mất thang. Thang thuc y tc l thanh kim ca ãng Tẩng git vua : vua ng chổn thuc
y ri mt, vữ trong c b thuc ấc.
Ngy 1/8/1884, hai ãng tãn em ruất vua Kin Phểc l ỳng Lch ln lm vua, k nguyn
Hm Nghi.
Nhng ãng Khàm s Phỹp th thẩi l ãng Rheinart khãng chu cãng nhn. ỗng
Thuyt sai ng ht cđ ca thnh li, t rng nhn hay khãng nhn ãng cềng khãng cn.
Sang na thỹng sau, quàn Phỹp n th uy ãng quỹ, ãng Thuyt phđi m ca thnh,
vua Hm Nghi tip Khàm s Phỹp ti in Cn Chỹnh. Bđn iu ậc hai nậc Phỹp Vit k
t bao làu, m cha thi hnh, thữ nay em ra thi hnh. Cuấc bđo hấ thnh lp.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 17/17
5) Vua thua chy di

Hi ang ni ày (1884 bậc qua 1885), ting l ngẩi Phỹp ă ly binh lc chinh phc
ẽc cđ Trung Bc lẻng ká v chiu theo iu ậc 1884, triu ữnh nậc Nam ă phđi nhữn
nhn nậc Phỹp nh cuấc bđo hấ ri, nhng m cuấc bđo hấ mậi thc hin v danh ngha
thữ c, v tinh thn thữ cha.
Ngha l lểc by giẩ nậc Nam chu mt ch quyn, m phn lận dàn tàm s kh ang
hỉng mỹu ỹi quc, cha chu khut phc.
C hai lĂ ct yu.
Trậc ht, ngẩi Nam thu y vn cha nhn bit nhng cỹi thc lc vỉn minh hễng
cẩng ca ngẩi Phỹp, mƠc du mữnh giao phong àu bi tu , tnh kia thnh n k
tip trậc sau tht th nh cỹch con tm lỹ dàu.
Chc c ấc giđ phđi ly lm l, sao va mậi xđy ra cỹch tỹm chc nỉm trậc no phđi
làu gữ, chnh ngẩi Phỹp qua ày ng thuyn ểc sểng, khin tậng iu binh giễm cho
vua Gia Long mậi thng ni Tày Sn, vy thữ cỹi thc lc vỉn minh hễng cẩng ca ngẩi
Phỹp, lĂ no ngẩi Nam khãng bit cho ẽc ? Song y ch l mất vic quan h ring vậi
nh vua, cu giểp ring cho nh vua n ang tranh hnh vậi nh vua kia, thnh ra dàn
chểng àu c hay bit.
ỏn lểc binh Phỹp sang chinh phc, lm cho ta, t tiu ln mn, trn thua in đo,
m ta vn tng lm v trểt nhng nguyn nhàn y t àu ch cha bit v cềng cha
chu rng ngẩi mnh ta yu, ngẩi hay ta d, ngẩi gii ta hứn. Tậi v i vậi thc lc
ca ngẩi, s phu ta mất ng, dàn chểng ta mất ngđ, vn c nhng quan nim coi thẩng,
nhng cđm giỹc xem kinh l lm.
S phu thữ t c t tin v nhng phổp tc Nghiu Thun Khng Mnh, v hc thut
T vit Thi vàn, ngoi ra, nht thit cỹi gữ khỹc l u coi l di ch.
C xem mất bi Bin di lun ca ãng V Phm Khđi can vua T ỏc mu toan cđi
cỹch, cềng bit t tng ca cđ s phu ta ng thẩi. Chnh bi lm vua T ỏc xiu
lng, khãng bit nghe lẩi ca ch s Nguyến Trẩng Tấ xin cđi cỹch duy tàn văn thẩi cu
quc. Vic nguy vong ca quc gia v thc lc ca ngẩi Phỹp sẩ sẩ trậc mt ri, nhng
s phu vn ngh mữnh l hay l gii hn.
Cn dàn chểng cng khãng thy thc lc ca ngẩi, n ni tng rng cm cày nhn
dậi sãng lm nh k ca Trn Hng ỏo ỹnh quàn Nguyn Bch ỏng giang ngy

xa chc lm tu trn Phỹp phđi thng ỹy m chữm. Thy ngẩi Phỹp cao lận vm vẻ,
cho l nƠng n, chc h khãng bit bi lấi, khãng th chy mau ; thy ca ngẩi Phỹp
dễng ỉn bng st, khãng phđi ềa bỹt nh mữnh, thữ cho l mẩng mỹn ; thy sểng n
ca ngẩi Phỹp bn mau nh bin m trểng àu cht thữ cho l h c thut qu phổp
ma.
Trong khi ngẩi mữnh cn cha nhữn ra s tht, cha chu sc mữnh hứn, t nhin cuấc
bđo hấ tuy nh ri, m nhàn tàm s kh cha th trn phc ẽc cềng l lĂ thẩng.

Sau na, dàn tấc mữnh t xa vn c cỹi tinh thn chin u t tn, trn con ẩng
lch s ng ng my ngn nỉm, ă tng bao phen chng Nguyn, c Minh, bit s thng
bi. Du c lểc bi cềng chin u tậi cễng, khãng khi no chu bng chc vng tay khut
phc. Cỹi tinh thn ca ngẩi Vit Nam chnh ãng ỏi ểy Gosselin v nhiu quan binh
khỹc c d vo cuấc chinh phc nậc Nam u thng ngay nhữn nhn.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 18/18
Bi vy, sau khi triu ữnh thểc th vã phng v tha nhn bđo hấ ri, dàn tàm s
kh vn cha chu hng phc. Cn bỹt go no trong kho, vin n no nng sểng, ngẩi
mữnh cn mun em trểt ra ht, chng no tht l th cễng sc kit sĂ hay.
Tha c cỹi nhàn tàm s kh y, vỉn thàn cỹc tnh ni ln t tung, trong lểc kinh
thnh Tãn Tht Thuyt hoƠc t bit hay khãng t bit l bn cẩ tt thua, cềng nht nh i
mất nậc cẩ cht ri mậi chu cho ngẩi ta chiu b.
ỏi vậi ngẩi Phỹp, nh ai ny ă r : bao giẩ Tãn Tht Thuyt cềng l ngẩi ch
ỹnh tậi cễng, khãng mun cho triu ữnh k ha ậc, khãng mun cho quàn Phỹp vã ng
Trn Bữnh ỏi (tc l Mang Cỹ), khãng mun cho nậc Phỹp Ơt cuấc bđo hấ kinh ã.
Nhng vữ tữnh th hi by giẩ, triu ữnh sẽ thua quỹ, cho nn iu gữ cềng chu nhẽng bấ
ngẩi Phỹp, th l khãng hẽp vậi mun ca Thuyt chểt no. Phđi bit rng Thuyt
khãng a ngẩi Phỹp ra mƠt, khãng thứm giu gim gữ. Tuy th, ngẩi Phỹp cềng em lng
yu mn qu trng ãng ta l con ngẩi c trung, c dềng, cho nn ă cy ngẩi vữ ãng thễ
ghổt n ni khãng mun giỹp mƠt ngẩi Phỹp bao giẩ ly thẩi th, ly ngha l, ly tậc
lấc, ly oai quyn d d, cho ãng phc theo, nhng khãng h ly th gữ khin cho ãng

ấng lng i i ẽc. Nht l t khi binh Phỹp chim mt Trn Bữnh ỏi v lp tri ng
quàn trong thnh, thữ cỹi kh cu phn huyt chin ca ãng ta cng phng phng bc ln
khãng th dn ẽc na. ỗng thẩng ni luãn ming vậi k tđ hu :
Phen ny ta quyt sng thỹc vậi Tày mậi ẽc.
Trn kia ă ni Trn Bữnh ỏi l mất ni him yu ca kinh thnh v rt c quan h
vậi ẩng v b. Tht th, ch y c cỹi hữnh th quanh co him tr, trn c i ng ln ỹp,
dậi c sãng nậc thãng vo, c cđ mi s cn dễng trong vic th thnh v dng v.
Triu ữnh ta lp ra ch ng quàn, cha kh giậi, ct chng gi kinh thnh, coi
nh l cung hng ca kinh thnh vy. Nay binh Phỹp chim gi mt Trn Bữnh ỏi, tc l
chn mt cung hng kinh thnh, khãng cn ca quy ẽc na. Hung chi Thuyt ngh
rng cuấc bđo hấ nay li thnh lp, th l t ày vua mt quyn, quan mt quyn, dàn mt
quyn ; hi no mữnh ang ngt ngng lm ch quàn, bày giẩ phđi xung lm k tễng
phc, Thuyt ly lm phn ut kh chu lm. Thnh ra mất hai Thuyt quyt tàm phđi
chng c binh Phỹp mất phen, thàn mữnh c cht cềng b.
Nhng Thuyt d b mất cỹch chc chn ă, ri mậi khai chin.
Trậc khi nh ỹnh, ă tnh sn sng n bậc lui. ỗng ta triu tp ht cỹc tậng s
li bấ Binh m ni rng :
Lểc ny quc gia mậi chnh l lểc cn dễng n trỹi tim v tay sểng ca bn ta, vy
bn ta phđi c sc lm sao, ha may c lãi kổo thẩi th li ẽc, ch khãng lĂ cha chi ă b
tay m chu Coi kữa, cỹi giẩng mữnh nm thu nay, ngẩi ta xa l àu tậi leo ln nm
ng ngỹy kh, lm sao mữnh chu ẽc !

Th ri mất mƠt ãng sai lp sn phng ti Cam Lấ (thuấc tnh Quđng Tr) em vng
bc tin go ln cha ti rt nhiu, phng sau ny ỹnh c thua thữ ly ch lm ch
lui chàn. Mất mƠt ãng m trẩng tp v, truyn lnh cho cỹc v, cỹc doanh u phđi ngy
m luyn tp sing nỉng, nay mai nh nậc dễng n. Li lo rứn kh giậi, ểc sểng n
r nhiu, sai o ho p trong kinh thnh. Tm li, nht thit cỹi gữ cn dễng quan h
cho vic nậc dễng binh, Thuyt u lo d b sn sng.
Ri Thuyt cễng Tẩng bn tnh vic ỹnh. Tẩng ni rng :
Nậc ta bao nhiu nỉm nay gƠp vic binh ao luãn măi, rẩng mi ngă nghing, dàn

gian kh s lm ri. Nay nỉm mậi ri (1883) binh Phỹp ỹnh phỹ tan tnh ca Thun An,
tàm kh ca quàn ta ă nao nểng khip sẽ lỹnh. Nay ỹnh nhau ngay gia kinh thnh, tuy
mữnh cy c thnh cao ho sàu, nhng m sểng n ca ngẩi ta gh gậm, bn tậi àu thữ

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 19/19
ngc ỹ u chỹy tan tậi ; chểng ta bày giẩ sinh s khai chin, sẽ lm phin ly cho
Thỹnh thẽng, v cc kh cho quan quàn, tng khãng c ch lẽi gữ m li c hi na.

Vn bit thẩi cuấc ri ren n nh th, nhng sao trậc kia, vic gữ Tẩng cềng tỹn
thnh cho Thuyt, n bày giẩ ni tậi vic ỹnh thữ Tẩng li can khổo, tc l c lđng ra.
Tuy l hiu thẩi th mƠc lng nhng cềng bi nay hậng ca Tẩng ă thay i. Trậc kia
ãng thy trong triu c Thuyt mnh thữ ãng theo, nhng nay nậc Phỹp ă thnh lp bđo
hấ ri, thữ bđo hấ mnh, ãng b Thuyt m theo bđo hấ. ỗng vn thm tht ra vo bn ta
Khàm luãn, mc ch ch lo gi vng cỹi thàn danh phể qu ca mữnh thữ thãi, nậc cn
thnh cn, ãng cềng l Thẽng th, nay nậc mt thnh mt, ãng cềng vn l Thẽng th,
c thit thi chi m lo ngh n vic khỹc na.
Thuyt nghe Tẩng khuyn can, bit l Tẩng ă bin tàm ri.
ỗng quyt hnh ấng mất mữnh.

Li cn mất nguyn nhàn ny khin cho ãng cng mnh lng quyt chin.
Ngy 19/5/1885 l gia nỉm mt kinh thnh, Thy s ã c Phỹp l ãng de Courcy
em 1500 quàn t Bc ká vo Hu, cn phđi chuyn bc quc th ca Chnh ph bn
Phỹp gi sang cho vua nậc Nam. Trậc khi ãng t giy qua triu ữnh, xin triu ữnh phđi
thit i triu tip kin Phỹp s. ỗng r bit trong triu ữnh by giẩ, Thuyt v Tẩng
l hai ngẩi trng yu, cho nn trậc ht ãng mẩi Tẩng v Thuyt qua bn ta Khàm s
tng kin v thng thuyt vic nậc ă. Thuyt ni thỹc l mữnh c bnh khãng chu i,
duy c Tẩng v Phm Thn Dut sang, nhng ỏã c De Courcy khãng chu, c i cho
ẽc Thuyt sang mậi nghe. Thuyt sẽ mữnh qua b trểng k gữ chỉng, nn nht nh khãng
i. ỏã c De Courcy gin lm, trong mun c ngy em quàn sang tn bấ Binh bt
Thuyt. Nghe tin ny Thuyt cềng gin, ngy m thẩng ly o quàn phn ngha

phng thàn, v ngh bng rng n ă nh bt mữnh, thữ mữnh ỹnh n trậc xem sao !
Thuyt bứn nghim sc cho cỹc quàn dinh phđi kim soỹt quàn lnh v sểng n cho
sn sng cn kp. Lểc y Tẩng v cđ ữnh thn thy vy, u tng rng Thuyt lm th
phng thàn y thãi. Nhng c bit àu Thuyt ă ch trng quyt chin.
Bao nhiu k tễ tấi, ãng u tha ra ht, cho ỉn chi my ngy, ri la chn rứn tp lm
mất o quàn cđm t, cho i tin phong. ỏn ti hãm 22/5, ãng mt truyn cho quàn cỹc
v, cỹc dinh chia lm hai o tn cãng hai ni.
Mất o thữ sai em ãng l Tham bin Tãn Tht Trc (ãng ny nguyn sn phng ti
Cam Lấ, ãng mt triu v) quđn lnh, ậc hơn n na m thữ em quàn qua sãng Hng,
hấi vậi ãng ỏã c thy s ỹnh ta Khàm s.
Mất o thữ ãng t quđn lnh, hấi vậi Chng v o quàn phn ngha l Trn Xuàn
Son ỹnh Trn Bữnh ỏi.
Sp Ơt mu c àu , Thuyt truyn lnh cho ba quàn n canh hai ỉn cm, canh t
khai chin. ỗng ra hiu lnh cho tậng s nh th ny : Git cho ht, ng cho thng
no sng st nghe ! Vữ chểng cđ gan chc tc ta ; c chỉng ch cho mất hai a sng, v
bỹo tin cho ngẩi chểng bit rng ta thng trn m thãi !
C theo nhiu ngẩi ni thữ cỹi mu ỹnh ca Thuyt, quđ Tẩng khãng d vã m
cềng khãng bit chi ht. Nhng ngm ngh cho k, chc hn Tẩng bit, ă qua mt bỹo cho
ta Khàm s hay ri, nu khãng thữ sao quàn Phỹp ă bit m d b trậc.
ỏn canh t, ãng Thuyt t dn mất o quàn ỹnh Trn Bữnh ỏi, ting sểng i bỹc
bn vang cđ kinh thnh. Nhàn dàn ng ng lƠng lĂ, bng ting sểng n lin thanh, lm ai
cềng git mữnh kinh sẽ, nỹo ấng d dấi. Binh Phỹp xung hm m nểp, chậ khãng thứm
ỹnh, thnh thođng ch bn mất vi phỹt sểng i bỹc ỹp li, c chẩ cho sỹng mậi ỹnh.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 20/20
Vữ lểc y cn m khuya, quàn Phỹp khãng bit quàn Nam ch no, tht s bao nhiu vđ
li cềng cha my thuấc ẩng t, thnh ra ỹnh ban m khãng tin. C ngẩi bit vy,
n hin k vậi Thuyt lm sao xe ẽc my khu sểng i bỹc, lổn em tậi ch quàn Phỹp
ang nểp n m bn xđ vo, thữ git cht ẽc rỹo. Nhng Thuyt li sẽ l k ng mu
phđn quc, nh d cho quàn mữnh vo ch mai phc sao , nn chi khãng nghe. Thuyt c

vic hã quàn bn măi. Quàn ta bn hoi, bn hy, m khãng nghe quàn Phỹp ấng tnh gữ,
thữ tng di dất rng quàn Phỹp Trn Bữnh ỏi cht cđ ri, cho nn Thuyt vấi vng sai
Chng v Trn Xuàn Son bỹo tin vo trong cung rng : quàn Phỹp Trn Bữnh ỏi ă b
quàn ta git ht ; thnh thođng c ãi ba ting sểng i bỹc, y l sểng ca tu Phỹp ng
ngoi thnh bn vo th oai thãi.
Mất mƠt Thuyt li sai vn sểng i bỹc ln mƠt thnh, nhm ta Khàm s m bn
thng sang, lm h hi mt nhiu ch. Cn o quàn ca Tãn Tht Trc cềng bn phỹ
chung quanh ta s rt l d dấi.
Quàn ta bn c măi, n ni kho thuc sểng ti Trẩng ỏnh gn ht, Thuyt bứn sai
quàn chy v bỹo cho Tẩng hay, Tẩng trđ lẩi rng :
Tao c bit thuc n àu, hay ra ni vậi quan Tậng vẩn Hu Bã (tc l
Thuyt, khi ang c quàn pha vẩn Hu Bã), ãng y liu sao thữ liu
Cn bao nhiu thuc n, Thuyt vn c hã quàn bn vo Trn Bữnh ỏi, bn sang ta
Khàm s măi. Quàn Phỹp vn im lƠng, khãng ấng tnh gữ cđ. Măi n tđng sỹng, quàn ta
ht sch n ri, khãng cn gữ m bn na. By giẩ quàn Phỹp Trn Bữnh ỏi v bn kia
sãng mậi khi th phđn cãng. Bao nhiu sểng i bỹc trn i, v tu chin u ngoi
sãng, u cha mềi vo trong thnh m bn : n bay nh ma ro, ting vang nh sm
dy. Thãi thữ nh ca tan, quàn dàn b n cht ngn ngang, trong thnh y ting ku
trẩi, ting khc lc
Quàn Phỹp dậi thy, li kổo ln bấ, ỹnh sn măi vo, lm cho hai o quàn ca ta
trong ngoi u b ỹnh cđ, thnh ra tỹn lon, mnh ai ny tữm ẩng chy thoỹt thàn,
chen ln xã p ln nhau m cht thm mất mậ na.
Sỹng hãm y (24 ta) vo khođng 9 giẩ, Tẩng bit tt nhin Thuyt bi trn ri, vấi
vng chy vo trong cung tàu vic nguy cp, xin vua Hm Nghi v Tam cung mau mau xut
thnh, chy ln Khim Lỉng tm lỹnh. Tin ny lm chn ấng trong cung, vữ ai cềng
tng theo lẩi Thuyt bỹo tip hi khuya Trn Bữnh ỏi ă khãi phc v tày ta
Khàm, bn kia Hng giang, ă b quàn ta tn sỹt ri m. Trn t my b Thỹi hu v
Hong , dậi tậi cỹc th v cung nhàn, bng dng ni ln trn ma nậc mt ; ting khc
vang ấng nấi cung. Nhiu ngẩi va go khc, va mng chi Thuyt hi nậc bỹo ẩi. Ai
ny qu gi hnh trang khãng kp. Trong lểc quỹ nguy cp vấi vng, c Hm Nghi ch

kp em theo n Quc bđo v mất t vng bc tễy thàn. ỗng Hu quàn ỏã thng H Hin
ph xa giỹ ra ca tày nam chy ln pha tày do ngđ Kim Luãng.
May quỹ, xa giỹ va chy ra khi thnh ẽc mất lỹt, thữ binh Phỹp t Trn Bữnh ỏi
v bn ta Khàm tin vo n ni. Nghe my ãng gi b cđ mc kch cỹi cđnh thnh phỹ
quc vong, nay cn sng st, thut chuyn rng sỹng hãm y chnh mất ngẩi n b Phỹp,
vẽ mất thiu ểy, cẻi nga cm u mất toỹn lnh ỹrp, xãng pha la n m tin vo
thnh trậc ht, leo ln ká i ta, h cẩ uãi nheo xung, kổo cẩ tam sc ln. (Hi ny bn
Phỹp quàn ch ă , ỏ tam Cấng ha ă thnh lp ri).
Chng quan li nhàn dàn trong thnh ng ln ká i thy hiu cẩ tày bay php phậi,
t nhin bit l quàn mữnh ă thua, thnh mữnh vẻ ri, ai ny kinh hong tht sc, thãi thữ
k go ngẩi rổo, lng cng tay bng, kổo nhau o nn, o o nh nậc chđy. Ch chen ln
dy p ln nhau m cht thiu gữ.

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 21/21
By giẩ quàn Phỹp kổo vo trong thnh, sn ang hỉng mỹu, tha h chổm git, t
phỹ t tung. Trậc ht t tiu bấ Li ca Tẩng, bấ Binh ca Thuyt ; ri tậi cỹc dinh tri,
cỹc kho lng thc, kho thuc sểng, khi la bay ln nghi ngểt lng trẩi hai ngy hai m
cha tt.
Sau khi hon ton chim lnh ẽc kinh thnh ri, ngẩi Phỹp phàn binh nghim gi
cung in v cỹc ca thnh, ri bỉng b cu cha cho nhng quàn s nhàn dàn b thng
tch, b th tin go cho nhng ngẩi cn sng st trong thnh, dễng nhàn cãng y sa
sang li cỹc ch tn phỹ v chãn ct t thi. Nhàn dp ny, nhiu anh bt ẽc vng bc
chàu bỹu chãn giu trong nh ngẩi ta m tr nn giu c lận. C k mẽn th c o i
àu cềng lt, ri ln vo tậi trong cung cm m rinh cđ nhng màm vng chổn ngc ra na.
Nhng qu, vt l trong cung truyn li bao nhiu ẩi, lểc ny b tht lc tiu tỹn i
nhiu lm.
Tãi nhậ c bi vứ tht th kinh thnh tđ r cãng chuyn nghe rt ai oỹn năo nễng, n
ni mẩi my nỉm trậc ày nh ng cuấc phđi cm hỹt ngoi ẩng. Vữ c mất anh
chng ui lm ngh hỹt do, mi khi ngi àu ct ting hỹt vứ ny thin h tu li rt
ãng ; nht l ting hỹt năo nễng quỹ, khin cho ngẩi ta cđm ấng y gan, àm thm gt

ly.
T nỉm t du tht th kinh thnh tr i, hng nỉm c n ba ngy 22, 23 v 24
thỹng 5 ta, ă thnh ra tc l, nh no trong thnh cềng by nhang ứn tru rẽu, giy
tin, vng bc, ra trậc ca cểng vỹi cã hn nhng quàn s trn vong, nhàn dàn t nn
lểc .

Chểng ta ă hi i xa càu chuyn ct yu ri, giẩ nn tr li.
Ni v Nguyến Vỉn Tẩng hi y cềng theo ph xa giỹ Tam cung v Hong thẽng
chy ra ca tày nam, quàn s i theo hấ v ch c ấ mất trỉm ngẩi. Qun thn ch c nỉm
bđy ãng bit tin theo kp m thãi. Duy c Hong thẽng v Tam cung ngi vng lnh khing
chy tt tđ, cn bao nhiu ngẩi tễy tễng u chy bấ theo. Rt i cỹc cãng chểa, cung
nhàn, u tc rề rẽi, cng khãng mang giy, va chy theo xa giỹ va khc rng rc, tữnh
cđnh rt l au thng.
Khi qua K Vn ri ln n Kim Luãng, Tẩng nh ph xa giỹ tm dng li trong
nh thẩ o Thin Chểa ti . Chc trong Tẩng mun lổn bỹo tin cho quan tày bit,
mẩi xa giỹ tr v cung, vữ nậc du mt cn cềng th, khãng lĂ mất ngy no khãng vua.
Nhng ãng Hu quàn ỏã thng H Hin thy r Tẩng mun măi chểa cu vinh, lin rểt
gm ra toan chổm bay u Tẩng. May phểc, Tẩng sẽ chy tuất vo giỹo ẩng trn bit
khãng dỹm ra na. Ngoi ny, Hu quàn H Hin sẽ chm trế thữ Tẩng kp bỹo tin cho tày
bit, nn ãng lt t ph hấ xa giỹ chy v ngđ trẩng thi lng La Ch.
Thuyt thua chy, cễng vậi Trn Xuàn Son ui kp xa giỹ ày. Th l by giẩ by
tãi tng vong quanh qun ch c my ngẩi l ỏi tậng Tãn Tht Thuyt, Chng v Trn
Xuàn Son, Tham bin Tãn Tht Trc, Hip bin Phm Thn Dut, Tham tri Trng Vỉn
ỏế v mất trỉm tn lnh theo hu xa giỹ. Măi n tra, xa giỹ mậi tậi lng Vỉn Xỹ, ri nấi
chiu hãm y ra tậi Quđng Tr, ng ti hnh cung.

Tẩng chy vo nh thẩ Kim Luãng, cu khn ãng Giỹm mc Caspar em mữnh ra
hng vậi ỏã c Courcy, khi y l vin thng tậng cỹc o quàn Phỹp ỹnh h kinh thnh
ta. ỏã c Courcy ng cho Tẩng hng phc cho ngẩi thay mƠt triu ữnh, nậc Nam
m giao thip, ko lểc y vua tãi chy rỹo trong triu khãng cn ai.

Qua hãm sau, hai bn m cuấc ha ngh, li c chiu theo iu ậc ă k m thi hnh.
Ngha l nậc Nam phđi phc nậc Phỹp bđo hấ. Ri , Tẩng sai ãng Th lang Phm Hu

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 22/22
Dng ra hnh ti Quđng Tr tàu vua Hm Nghi v vic ha ngh v xin vua tr v kinh ã,
nhng Thuyt cđn ngỉn, khãng cho v. Tẩng xin ỏã c Courcy khoan hn cho mữnh trong
hai thỹng thữ mẩi vua tr v ẽc. Ri thữ lăo lm hch, truyn i khp ni, k cãng c ca
ngẩi Phỹp, v khuyn dàn ng c bo ấng phđn i na. Sau hai thỹng trẩi, ỏã c
Courcy thy vua Hm Nghi cng i xa, vỉn thàn vn bo ấng v bit r Tẩng l ngẩi
phđn trc gian t, lm hi ht bn ny, li lm hi bn khỹc, ãng bứn ni gin, kt ỹn
Tẩng kh sai chn nỉm, v tc thẩi y qua đo Tahiti. My thỹng sau Tẩng cht ti .
Cho hay nhng k lm tãi phđn phểc du dàn tấc quc gia no ngẩi ta cềng khãng dung.
Nht l ngẩi Phỹp c tỹnh ngay thng a my ngẩi nghch thễ i mƠt vậi mữnh, cn k
lun cểi sau lng, thữ khinh ghổt lm.

Vua Hm Nghi vn chy di.
Cỹi tin thnh mt vua chy truyn ra n cỹc tnh lm cho lng ngẩi rt nỹo ấng.
Tnh Bữnh ỏnh ang ấ khoa thi, hc tr nghe tin y phỹ tẩng m ra, t lng cỉm
phn. T Quđng Nam vo măi tậi Phể Yn, quàn lnh hip vậi vỉn thàn ngha s ni ln
ui cđ quan li triu ữnh i, t xng l vàng theo dàn , ri kổo nhau t phỹ cỹc nh c
o rt d dấi. Cn t Quđng Tr tr ra cho n Ngh Tnh v Thanh Ha cềng vy. Tm
li, phong tro cãng phn hi y nh l la chỹy du sãi vy.
Ngy 27, vua Hm Nghi chy ln tậi Sn Phng tnh Quđng Tr (tc l Sn Phng
Cam Lấ m Tãn Tht Thuyt ă lp sn khi trậc) h chiu cn vng i cỹc ni, nhàn tàm
cđm ấng, thng xt lm ; sut mất dăy Trung Vit cho măi n ngoi Bc, vỉn thàn ng
ngha c, giƠc cập tha c c, nhao nhao ni ln, thnh ra cđ nậc ri lon ht sc, ch duy
c mất ht Tha Thin l ẽc yn n m thãi, vữ nhẩ c binh Phỹp gi ẽc tr an.
Bậc qua u thỹng sỹu, ngi vn Sn Phng Cam Lấ cn Tam cung thữ vn lu ti
hnh cung tnh thnh Quđng Tr, khãng theo ln Cam Lấ. Lểc y vic nậc khãng c
ngẩi ch trng ; triu thn mẩi Tam cung v, Tam cung tr v Hu ; ngy y l hãm

mng hai thỹng sỹu.
Ngẩi Phỹp thy vua Hm Nghi lỹnh mƠt chy di nh vy, sẽ kh trn nh ẽc
lng ngẩi, cho nn phỹi quàn i truy nă rit. Thẩi th hi ă thay i hn ri, tuy
nhng ngẩi trung ngha nƠng lng thng vua mn nậc cn nhiu, song nhng k bit
tễy thẩi mu cuấc phể qu cãng danh cềng khãng phđi t. Thnh ra tung tch vua Hm
Nghi chy trn tậi àu ngẩi Phỹp u bit tin tc ht thđy ; ngi chy pha trậc, binh lnh
bđo hấ theo du truy tm pha sau, rt l khn bc. Tãn Tht Thuyt phđi em vua chy
tuất ln Bỹo ỏi l ch giỹp giậi tnh Quđng Bữnh trn. Nhng nghe quàn Phỹp cng
truy nă rit, tậi ngy 11/6, ngi li phđi tr v ng Sn Phng Cam Lấ na. Nhng ày
liu b khãng yn thàn ẽc làu nn cỹch my hãm sau ngi cễng cỹc tậng s tng vong
trứo qua Mai Lnh ln Lao Bđo ri xuyn ẩng rng nểi him hc m tậi Hm Thao v
pha bc Khung Giang. T y v Sn Phng tnh H Tnh ch c bđy ngy ẩng, th l
vua Hm Nghi chy nn cng ngy cng xa kinh ã ri vy. ỏt mữnh, nậc mữnh m vua
Hm Nghi mẩi my ngy nay cha c ch no Ơt chàn cho vng. Ngi tậi Hm Thao l
ct h chiu cho vỉn thàn tnh H Tnh ra tip giỹ ti Sn Phng v nh ly ch y lm cỉn
c, lo vic khãi phc. Nhng cha kp tậi Sn Phng H Tnh thữ li nghe tin n quàn
Phỹp ui theo sp n, thnh ra Thuyt li lt t em ngi chy i ch khỹc.
Tht l vua thua chy di !

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 23/23
6) Thẩi th to anh hễng


Tht th, c Phan ỏữnh Phễng l mất bc anh hễng do thẩi th to nn.
Nu hi by giẩ, cuấc ẩi chng i, ngẩi Phỹp khãng n, c cho con chỹu Hng
Bng lm ch non sãng Nam Vit thữ thin c ai bit Phan ỏữnh Phễng ?
Nu hi by giẩ, trong triu khãng xđy ra nhng vic Thuyt v Tẩng chuyn quyn
sinh s, git vua n, lp vua kia, m c Phan khãng c dp ni, thữ bt quỹ t chc Ng s,
khổo lm mẩi my nỉm sau ln n Thẽng th l cễng, ri gi v hu, ct nh tu ruấng,
ung rẽu ngàm th, li lo gày dng cho my cu m, ri cễng vậi c rỹc cễng nỹt, thữ thin

c ai cn ni n Phan ỏữnh Phễng ?
Nu hi by giẩ, Nam ká cha mt, Bc ká cha tan, m Thuyt Tẩng khãng tn bo
chổm git k c o, v khãng kữnh ch ngẩi phỹp, tt nhin thnh cha mau tan, nậc
cha mau mt, m vua Hm Nghi cềng khãng vic gữ phđi chy, vy thữ thin c lm gữ cn
c Phan ỏữnh Phễng ?
Nhng m thẩi th ct o to c Phan tr nn mất ngẩi anh hễng, cho nn vo
hon cđnh no, t sinh ra ẩi cho n lểc ra lm quan, lểc v lm ruấng nh, ton l
nhng c hấi xui khin c phđi ra lm mất vic ca nhàn tàm thẩi th trao cho.
ỏn ày, thẩi th sp phin c tậi ni ri.
Khi vua Hm Nghi tậi Hm Thao, nh t y i ln Sn Phng H Tnh nn mậi h
chiu cho bn vỉn thàn H Tnh tip giỹ, nhng nghe quàn Phỹp ui gn tậi ni, Tãn Tht
Thuyt phđi lt t em ngi lỹnh i ch khỹc.
Nay ày mai , măi tậi thỹnh 10, ngi mậi lui v n min thẽng du tnh Quđng
Bữnh.
Nỉm y ngi mậi c 15 tui, i vậi thẩi cuấc cềng cha c cđm giỹc gữ my; ch bit
nh tan nậc mt l thng, thàn mữnh giăi gi dm sng, b v lu lc l kh, ch khãng
bit ch trng ng ph vậi cđnh ngấ ra sao. Cho nn b ui rt nguy, m nn chy i àu,
nn lm th no, nht thit ngi u theo Thuyt ch trng; ngi ch nh mất chic
thuyn con lnh nh trn mƠt sng, m Thuyt l ngẩi cm chứo b lỹi vy.
S th n cễng ri, Thuyt ngh bày giẩ ch cn trãng cy c dàn, ngha l mun ly
dàn kh dàn tàm chng vậi tu bn sểng lận; y tc l cỹi kh giậi cui cễng ca Thuyt
nh chng vậi ngẩi Phỹp. Nhng m dàn lểc , khỹc no nh lỹ rng trong rng ban
m, tt phđi ai c sc thu thp li cho thnh ng, thữ mậi chm la m t ln cho sỹng
ẽc. ỗng bứn ngh ngay n ngẩi m hi xa trong triu mng ãng m ãng ă nh
chổm, l : Phan ỏữnh Phễng.
Tãn Tht Thuyt c th gi l mất bc ngẩi ẩi tr thữ lm nỉng thn, ẩi lon thữ
lm gian hễng ẽc. Xem nh vic i vậi Phan ỏữnh Phễng thữ bit. Lểc cn quyn cao
chc trng trong triu, ãng lm vic gữ sai lm, ai dỹm b bỹc ãng, ãng chng git; ãng b
tễ mất vin ỹn sỹt ngoi Bc l Tãn Tht Bỹ, vữ ãng ny dỹm ni l th lc ca ngẩi
Phỹp 8 phn thữ mữnh ch c 2, lm sao chng ni; ãng git cđ mất vin quan bấ Binh l

ãng Chuyn vữ ãng ny i àu cềng ni bã bã rng : Khim khễng, Thuyt ngu; ãng git
n cđ ãng Thẽng th Trn Tiến Thnh, vữ ãng ny ngỉn cđn khãng cho ãng chng c vậi
ngẩi Phỹp. y l k nhng ngẩi c th lc to v danh vng lận cđ, m Thuyt cn khãng
tha; hế ai phm n Thuyt thữ tt mt mng. C Phan ỏữnh Phễng hi y, ngãi bt quỹ
Ng s, li khãng c bứ đng gữ to, khin cho Thuyt sẽ, thữ Thuyt mun git lểc no
chng xong. Th m vữ vic git vua n, b vua kia, c Phan mng Thuyt gia triu ữnh l
k phđn thn m Thuyt khãng bit, ch cỹch chc ui v thãi, hn Thuyt c ch kin
sao . Git vua l vic nh, v vic triu, hay trong nh ãng (vữ ãng l ngẩi hong tấc),

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 24/24
cn cu quc l vic lận, l vic ca cđ dàn cđ nậc; ãng khinh vic nh m trng vic nậc,
cho nn ai nh c Phan ỏữnh Phễng bđo ãng git vua l by, thữ ãng tha, cn ai nh my
ãng trn kia, bđo ãng ng chng vậi binh Phỹp, thữ ãng gin lm, tt l ãng git. ỗng bit
rng : c Phan ỏữnh Phễng ch c cỹi t tng git vua l khỹc ãng, nhng cn cỹi t tng
khỹc, thữ tht l ỹm hẽp vậi ãng, y l t tng chng vậi ngẩi Phỹp tậi cễn, du t bit
c mữnh thua cềng vy. ỗng khãng git mất ngẩi bn ng ch, chc hn bit trậc rng
thẩi th sau ny sĂ cn dễng n ngẩi nh th.
Cn c Phan cềng bit rng Thuyt i vậi mữnh c ch dng tàm sàu sc l th no,
cho nn du b cỹch chc m khãng oỹn; i vậi vic triu ữnh, Thuyt ă lm ngang tng
quỹ thữ c khinh, nhng i vậi vic cu nậc ca Thuyt tnh lm thữ c vn trng. Sau khi
c v nh qu lm ruấng ẽc t làu, Thuyt em ngay mất cỹi trỹch nhim nƠng n trao
cho, l c c lm Tham bin Sn Phng tnh H Tnh, tc l bđo c d b sn sng chng
c binh Phỹp nay mai; mất ch bit Thuyt v c l bn tri k vy.
Hi c lm tham bin Sn Phng H Tnh l nỉm Thàn (1884). ỏn thỹng chp nỉm
y, b c thàn sinh mt, c xin ngh v c tang. Th nhng mt c luãn n thẩi cuấc:
my tnh ngoi Bc ká mt, c bit; quàn Phỹp chim Mang Cỹ, c bit; ca Thun An
mt, c bit; kinh thnh tht th, vua Hm Nghi chy, c bit. By nhiu cỹi tin thđm thit
n ni, lm cho c bn chn, bđo vậi tđ hu rng :
Thẩi th khãng cho ta ngi yn ày !
Vo khođng thỹng sỹu thỹng bđy nỉm Du (1885) c nghe tin vua Hm Nghi chy ra

tậi min thẽng du tnh Quđng Bữnh, lin phỹi mất ãng c trong lng l Phan Cỹt Su i
ln min thẽng du tnh H Tnh n, dƠn rng khi no xa giỹ tậi ni thữ kp v bỹo tin
cho bit. ỏn thỹng 10 vua Hm Nghi n ni, c cễng cỹc ãng bn ng ch l Phan Quang
C, Phan Khc Ha, Hong Xuàn Phong, Ngy Khc Kiu, Phan Trng Mu tậi hnh ti
bỹi yt, khc m tàu rng :
ỏ cho thnh tan nậc mt Thỹnh thẽng mãng trn l tấi lề thn h. Xin Thỹnh
thẽng yn lng, lề thn h nguyn ht sc cn vng cu quc, du cht cềng khãng t,
miến Thỹnh thẽng sậm hi cung.
Vua Hm Nghi phong cho c lm Tỹn l Quàn v, thng tậng cỹc o ngha binh. C
t n lui ra, cễng vậi ãng Thuyt bn i s nh nậc.
ỗng Thuyt hi n k sỹch tin hnh, c ni rng :
Khãng ni thữ chc tậng quàn cềng bit, thẩi cuấc bày giẩ kh khỉn lm ri, vữ trong
thẩi cuấc ny tậng quàn ă trăi lm. X Nam ká l chàn tay ca nậc nh, nhàn tàm ă
khỹ, tin ca li nhiu, nu chàn tay mt thữ thàn th khãng ca quy ẽc na. T ngy
sỹu tnh trong Nam ká mt, thc lc ca nậc mữnh tn hi lm ri, tãi ă bit rng vic
ẩi, nh cho n ln tậi hoi, khãng th no cẻng ni. Trậc sau gữ thữ t Khỹnh Ha
tr ra Bc, ngẩi Phỹp cềng ly cđ, nhng nu trậc kia ta ng tht sỹch m git hi bn
giỹo dàn v ng ngỉn tr h v vic thãng thng lm cỹi cậ gày hẩn cho h, thữ h cha
ly cậ àu dễng binh m bc bỹch ta nguy vong sậm n th. Ta nhàn thẩi giẩ , c th t
tnh t cẩng ẽc, àu c n ni mt Bc ká ri mt n cđ kinh thnh.
ỏn bày giẩ, khp trong nậc àu cềng c gt chàn ngẩi Phỹp, h kổo i àu nh gi
lật trn c mc dậi, lm cho lng ngẩi phn thữ sẽ hăi, phn thữ chỹn nđn ă lm. Li
thm nhng a tiu nhàn, da theo th ngoi ỉn hip anh em cễng ging, khin cho
bn dàn vã c chy khãng c ẩng, ku khãng c ng, tht l cc kh. Phng chi trong
nậc b nn binh cỹch bao nhiu nỉm nay, kho tng sch khãng, mễa mng mt măi, quàn
lnh b thng vn cha lnh, kh giậi khãng ẽc ly khu sểng tt, nu c bao nhiu ngẩi
ch s i na, nhng quàn lng ly vo àu, quàn kh ly vo àu, hng chng li cẩng
ch cho ẽc ? Tữnh th y chng t cho tậng quàn hiu rng thẩi cuấc nậc ta bày giẩ

Phan ỏữnh Phễng ủ trang 25/25